DZIEJE NAJNOWSZE

DOCIEKANE PRZEZ ADEPTÓW

Tom 1

(z prac dydaktycznych Zakładu Źródłoznawstwa

i Nauk Pomocni­czych Historii UAM w Poznaniu)

pod redakcją Zbysława Wojtkowiaka

do druku przygotował Rafał Witkowski

Poznań 2004

Książka dofinansowana przez Instytut Historii UAM

Instytut Historii UAM

Ul. Św. Marcin 78

61-809 Poznań

Polska

tel. [phone]

fax [phone]

[e-mail]

http://www.historia.amu.edu.pl

ISBN

DRUK

OD REDAKTORA

W procesie edukacyjnym uniwersyteckich studiów historycznych szczególne miej­sce zajmuje przedmiot nazwany „Naukami pomocniczymi historii nowożytnej”. Nie tylko w Polsce i nie tylko dzisiaj. Choćby ze względów praktycznych, oczywistą wydaje się potrze­ba jego obecności. Przecież na początkowym etapie samodzielnej pracy na­ukowej, większość studentów wybiera badania właśnie nad historię naj­nowszą. Często podejmując taki temat rozpraw magisterskich. Zda­wać się może, że już to winno skłaniać do żywszego zainteresowania warsztatem badawczym histo­ryka nowożytnika. Że tak nie jest; uwidaczniają owoce trudu no­wożytników. I nie tylko w tych pierwszych utworach „pisanych na stopień”. Niejakie słabości warsztatowe nieobce są przecież i dziełom publikowanym przez profesjonalnych hi­sto­ry­ków. A dotyczy to wręcz elementarza badawczego, jaki winien być przyswojony choćby na zajęciach zwanych „Wstępem do badań historycznych” i „Naukami pomocniczymi historii”. Nie wnikając w powody tych niedostatków, nie sposób nie odnotować niejakiej reguły.

Dla rozważań nad dziejami najnowszymi brakuje stosownych kompendiów uni­wer­syteckich, omawiających pracownię badawczą historyka. W Polsce, prócz prac Ire­neusza Ihnatowicza i skryptu – tzw. wrocławskiego – sprzed przeszło ćwierć­wiecza, nie dysponu­jemy pomocą; przewodnikiem dla „Nauk pomocniczych historii najnowszej”. Takim, jaki mediewistom przysporzyli Władysław Semkowicz, Alek­sander Gieysztor i, Józef Szy­mań­ski. Więcej ! Na łamach specjalistycznych pism - już to „Studiów Źródłoznawczych”, już „Studiów Metodologicznych” - tylko sporadycznie pojawia się refleksja nad warsztatem naukowym badacza XIX-XX wieku. Co wobec ogółu „produkcji” historycznej jest szcze­gólnie wymowne. Nie dochodząc przyczyn tejże dwudzielności, zauważamy, że właśnie ostatnio zagadnienie się jeszcze bardziej skom­plikowało. A to za sprawą propo­zycji meto­dologicznych nurtu „postmodernizmu” i „ponowoczesności”. Bodaj nie do końca przemy­ślane, a na pewno przez większość przyjmowane ekstensywnie sugestie J. De­ridy, H. G. Gademera, J .F. Lyotarda, R. Rorty’ego, N. Chomsky’ego i ich polskich wyznaw­ców owo­cują. Adept nauk historycz­nych pozostaje w przekonaniu, że „nie ma nic poza tekstem”, nie ma tedy kategorii „źródła historycznego”. Więc odrzucając jakoby uwłacza­jącą metodę „kleju i nożyczek” – z najgłębszym przekonaniem powtarza za Richardem Rorty: Używaj jakiegokolwiek obrazu, który jest poręczny dla celu bę­dącego pod ręką, nie martwiąc się o to, który obraz jest bliższy rzeczywistości. Postawa taka bez wątpienia rzutuje na obraz prze­szłości, kreślony przez adepta dy­wagującego o wydarzeniach sprzed laty. Bo przy dys­kusji o wypadkach „jakich był przytomny” – argumentuje jednak „wiarygodnością i au­tentycznością świadka”.

W konsekwencji wszystko to ma jednak swe zalety właśnie w procesie edu­ka­cyj­nym. Pozwala bowiem modelować profil zajęć. W ciągu kilkunastu lat zmie­niały one nazwę; raz były „ćwiczeniami”, innym razem „konwersatorium”, wreszcie sięgnięto po miano „proseminarium”. I choć zawsze były to przedmioty obli­gatoryjne, to nie przewidy­wano dlań końcowego egzaminu – mimo że od lat wymo­giem jest wpisanie ocen, do in­deksu i protokołu egzaminacyjnego. Niewiadome zaś zdają być się kryteria weryfikacji. Uwłaczającym dla obu stron wydawały się prze­pytywania wg mechanicz­nie przejętego schematu, wykształconego w „kanonie nauk pomocniczych”. Tym wy­pracowanym przez mediewistów. Chronologia i metrologia XIX-XX wieku ? Heraldyka i genealogia doby no­wo­żytnej ? Adaptacja doświadczeń sfragistyki, kartografii histo­rycznej bądź dyplomatyki badań dziejów Polski poroz­biorowej ?

Choć sygnalizowano ewentualność, a niekiedy nawet nieodzowność takiej uty­li­zacji, w UAM przyjęto innych plan zajęć z „nauk pomocniczych historii najnowszej”. Sięgając do z dawna uznanego pojęcia „źródła historycznego”, podjęto próby wspólnej re­fleksji nad jego walorami w badaniach dziejów najnowszych. Stu­denci z jednej strony zastanawiać mieli się nad specyfiką powszechnie dostęp­nych źródeł narracyjnych, z dru­giej zaś sami te źródła ... i wytwarzali, i katalogowali. Roztrzą­sano więc walory poznawcze pamiętnika, listu prywatnego, informacji pra­sowej i foto­grafii oraz zbierano wypowiedzi świadków epoki, odczytywano tablice pamiątkowe ro­dzinnych miejscowości i zestawiano inskrypcje nagrobne wielkopol­skich nekropolii. Wszystko z założeniem, iż każdemu świa­dectwu należna jest taka sama refleksja źródłoznawcza. Takie „ćwiczenia warsztatowe” miały przygotowywać do samodzielnej pracy badawczej już na poziomie dysertacji magi­sterskiej.

Dla jakiejś tam części słuchaczy było też uzmysłowieniem relacji między „dzie­jami” (jako procesem) a „historią” (jako poznaniem). A przez to próbą umiesz­czenia „siebie w przebiegu dziejowym”, „siebie” właśnie jako „przedmiotu i podmiotu historii”.

Toutes proportions gardees. Kiedy piszący te słowa zgłębiał postępowanie ro­syj­skich ministrów – akurat mijało lat 50 od tych wydarzeń, jakie Promotor pracy pa­miętał – niemal z autopsji. Bez mała dokładnie tyle lat, ile upływało dla pani Teresy Ciechano­wicz, kiedy zaśmiewała się nad gazetami z lat pięćdziesiątych, a jej pre­ceptor te teksty i nazwi­ska miał w pamięci ucznia szkoły podstawowej. Dla niego też żywe były opowieści rodzin­ne o warszawskim getcie, kiedy pani Lidia Purolnik ze ściśniętym gardłem refe­rowała lek­turę dzienników Ringelbluma. I znowuż, dla tego – tu niżej podpisanego, już redaktora – mało zrozumiałe, wręcz rozśmieszające były rozterki studentów pochylają­cych się nad re­lacjami z wydarzeń przełomu 1981-1982 roku. Obie strony konfrontując własny obraz przeszłości, dochodziły do refleksji nad istotą źródła historycznego i kwe­stii wykazywania jego autentyczności i wiarygodności.

Niniejszy zbiorek jest nieznacznym refleksem tych poczynań, po części dy­dak­tycz­nych, po części już naukowych. Teksty prezentowane są zgodnie z chrono­logią badanego przedmiotu. I tylko dlatego – choć mało to przekonuje – otwar­ciem jest wyimek z pracy ma­gisterskiej pisanej przed z górą trzydziestu laty. W jakże odmien­nych okoliczno­ściach. Także obszernymi fragmentami dysertacji magister­skich są tek­sty Lidii Purolnik i Teresy Ciechanowicz, które w latach 1996-1997 pra­cowały już pod kierunkiem onegdaj­szego stu­denta. Z jego też polecenia pan Woj­ciech Sypniewski w roku akademickim 1998/1999 komentował – jako semestralną pracę proseminaryjną na IV roku studiów – dzieło Mikołaja Ostrowskiego, a pan w Jędrzej Jańczak – jako student III roku – posegregował wówczas zebrane przez star­szych kolegów prace proseminaryjne; relacje o stanie wo­jennym w Polsce.

Wszystko zaś jest niewielkim odbiciem działań dydaktycznych i naukowych po­dej­mo­wanych ostatnio w Zakładzie Źródłoznawstwa i Nauk Pomocniczych Historii Uni­wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. I to tylko w jednej części tegoż Zakładu, parającej się sprawami podanymi w tytule niniejszego tomiku.

Poznań, czerwiec 2000

P.S. Od czasu złożenia różnym wydawnictwom niniejszego tomiku w ofercie mija ko­lejny rocznik. W styczniu roku 2002 nie widać dostatecznie jasno terminu, kiedy rzecz ujrzy światło dzienne. I ponie­kąd jest to naturalny stan rzeczy – dla redaktora ukształto­wanego w warunkach PRL-u.

Onże redak­tor winien jest jednak w tym miejscu kolejne wyjaśnienie. Teksty poniższe prezentują erudycję auto­rów w mo­mencie tworzenia, a więc przynajmniej z połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Później ukazały się prace, jakie wy­wody niniejsze mogą uzupełniać, mogą też wywołać wrażenie na­szej wtórności. Dlatego z siłą podkreślamy, że obraz getta warszawskiego Lidii Purolnik i re­asump­cja Jędrzeja Jań­czaka powstawały na semi­narium podpisanego – bez znajomo­ści fascynujących książek Leona Leonciaka, a także rezultatów sympozjów „z okazji” wprowadzenia stanu wojenne­go. Nadto Te­resa Ciechanowicz nie była świadoma listy przyszłych doktorów honoris causa Uczelni, na jakiej studiowała.

Dopisano w Poznaniu 7 stycznia 2002

Zbysław Wojtkowiak

Deklaracja rosyjskiego Rządu Tymczasowego w sprawie polskiej z 30 marca 1917 roku (przyczynek do uporczywej legendy)

Zagadnienie sygnalizowane podtytułem, bynajmniej nie jest wywołane – wcale nie zadziwiającym – przemilczaniem omawianego wydarzenia w ostatnich czasach ani po­le­mikami wokół niego w latach poprzednich. Uwagi niniejsze nie pretendują też do aktual­nego dzisiaj „odkrywania białych plam”. Próbujemy tylko naświetlić za­gadnienie w aspek­cie, jakiego nie dostrzegliśmy w dotychczasowej literaturze przedmiotu¹. Zresztą nasz podtytuł nie jest precyzyjny, jako że „legend” wokół dekla­racji Rządu Tymczasowego było kilka. Ogólnie spierano się o sprawcę, który spo­wodował, że w marcu 1917 roku nowy rząd rosyjski uznał prawo Polski do niepod­ległego bytu.

Jak dotąd, zagadnienie rozstrzygano apodyktycznie. Nadużycie zasady prior tem­pore potior, iure, pozwalało rozpoznany w zasadzie zrąb faktów źródłowych ukła­dać zgodnie z wyobraźnią, sympatiami i przekonaniami politycznymi. Sprawa wydaje się bo­wiem prosta. W dwa tygodnie po obaleniu caratu, dwa nowe ośrodki władzy pań­stwowej w Rosji wydały dokumenty w sprawie niepodległości Polski. Wystarczyło (!?) wskazać in­spi­ratorów tych kroków, by metodą wnioskowania pozaźródłowego wyka­zać, jakie były siły sprawcze poczynań rosyjskiego Rządu Tymcza­sowego.

Chronologicznie, wpierw widziano animatora w brytyjskich kołach rządowych, które pobudzone przez Romana Dmowskiego i doceniające wagę „sprawy polskiej”, ja­koby na­tchnęły nowo powstały rząd sojuszniczy². Z innej strony postawiono tezę, o przemożnym wpływie działaczy polskich na nową ekipę rządzącą Rosją; w za­leżności od orientacji politycznej głosiciela tezy wskazywano na różne partie i osoby³. W latach PRL-u zaś obowiązywała wykładnia, że jedynym powodem ge­stu burżuazyjnego Rządu Tymczaso­wego była wcześniejsza odezwa do Polaków wydana przez Piotro­grodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich⁴. Prawdę mówiąc, teza ta nienowa, gdyż podobną po­stawił już w 1918 roku Szymon Askenazy. Zresztą we wszyst­kich tych przypuszczeniach znajdujemy odmianki, rozmaicie akcentujące rolę poszcze­gólnych osób i czynników poli­tycznych.

Wśród tych przyczyn najmniej akcentowana jest ewentualność po­wią­zań poczynań rosyjskiego Rządu Tymczasowego z tenorem porozumienia politycznego; zawartego między Francją a rządem rosyjskim jeszcze carskim. Umowę zawarowano niemal w przeddzień upadku caratu. Wówczas Francja uzy­skała akcepta­cję Rosji na wy­znaczenie swej wschodniej granicy z Niemcami, w za­mian za co po­zwalała, by Rosja – po zakończeniu wojny – dowolnie decydowała o swojej granicy za­chodniej. Dokumenty z tych pertraktacji ujawnione zostały już w 1918 roku i znane są z kilku publikacji⁵.

Elementarnym więc pytaniem będzie: czy rewolucyjny Rząd Tymczasowy był świa­dom ustaleń konferencji sojuszniczej, która zakończyła się w Piotrogrodzie kilka dni wcze­śniej ? Jeżeli tak, to czy uświadomieni w tej materii zostali między 13 a 30 marca 1917 roku? Historykowi wiadomo, że odpowiedzi na tak postawione py­tanie nie sposób szukać w stenogramach posiedzeń nowo powstałego gabinetu⁶. Takowych w rewolucyj­nym ferworze jeszcze nie sporządzano. Przynajmniej nic nie wia­domo, by za­chowała się ich dokumentacja. Nurtujące nas wątpliwość rozwiewać mogą tylko póź­niej spisane relacje uczestników wydarzeń. I rzeczywiście.

Minister spraw zagranicznych Rządu Tymczasowego Paweł Milukow w latach trzy­dziestych stwierdzał: Winieniem jeszcze zwrócić uwagę, że tajny układ, na mocy, którego Francja po­zo­stawiała do wyłącznej dyspozycji Rosji określenie jej granic zachodnich, nie był nam jeszcze (w marcu 1917 roku – Z.W.) znany⁷.

W tym samym duchu wypowiadał się wcześniej Fiodor Rodiczew, minister pracy te­goż gabinetu, dla którego manifest polski wydano sua sponte, co potwier­dzać miał rów­nież były premier Grigorij książę Lwow⁸. Kwestia wydawać się może wyjaśnioną. Gdyby nie twierdzenie Aleksandra Kiereńskiego, ministra sprawiedliwo­ści w gabinecie Lwowa. Po półwieczu twierdził on kategorycznie: Quelqu’un d’entre nous vint rappeler a Milioukov un incident significatif. Ce­luici s’e­tait produit peu auparavant, pendant la deuxieme seance du Cabinet, qui se te­nait en­core dans l’edifice de la Douma. On nous avait communique alors un tele­gramme du 22 fevrier, dans lequel le gouvernement francais donnait son accort a l’­annexion, par la Rus­sie, des provinces autrichiennes et allemandes de la Pologne, en compensation d’un consentement donne par la qouvernement tsarist a l’annexion par la France de la rive gauche du Rhin. Nous avions decide d’­ignorer cette propo­sition et d'entrer im­mediate­ment en pourparlers avec les re­presentants de la nation polonaise, dans le de­ssein de retablir l'independance de leur pays (wszystkie podkr. – Z.W.)⁹.

Trzej (czterej?) świadkowie wydarzeń, dają więc diametralnie odmienny obraz rze­czywistości z lutego-marca 1917 roku, choć wszyscy wiążą to z „kwestią polską”. Nie bez racji, o czym niżej. Na razie wypada rozstrzygnąć dylemat: czy na początku urzę­dowania, nowi ministrowie znali postanowienia carskich poprzedników?

Tylko jeden świadek potwierdza to kategorycznie; o porozumieniu wiedziały no­we władze i to już w pierwszych godzinach ich działania! Co nie jest bez znacze­nia, onże podnosi, że ministrowie od razu pojęli znaczenie dokumentu i niezwłocz­nie nań zareago­wali. Pozostali, równie zdecydowanie temu przeczą. Istotne jest wskazanie, iż tego od­miennego, „negującego” zdania jest i ówczesny premier, i jego minister spraw zagranicz­nych. Persony bez wątpienia kompetentne w rzeczonej materii. Na dodatek, wobec praw­dziwości wersji Kiereńskiego zgłosić wolno szereg, chyba istotnych, za­strzeżeń.

1. W ówczesnym gabinecie był „tylko” ministrem sprawiedliwości i dostał się tam na mocy kompromisu z Piotrogrodzką Radą Delegatów. Reprezentując lewicę rewolu­cyjną, był w permanentnym konflikcie z pozostałymi członkami gabinetu. Czy do­puszczano go więc do wszystkich tajemnic, choćby i świeżo przejętych do­kumentów tak ważnego znaczenia?

2. Interesującą nas informację znajdujemy dopiero w ostatniej wersji pamięt­ni­ków Kiereńskiego (ur. 1881), napisanych u schyłku życia, przez przeszło 80-letniego starca. Wcześniej, w latach dwudziestych – a więc świeżo po wydarzeniach – również snuł i publi­kował wspomnienia. W nich nie znajdziemy jednak takiej infor­macji¹⁰.

3. Czyż w niezmiernie skomplikowanej sytuacji, dosłownie pierwszych godzin po dramatycznym przejęciu władzy, nowo powstały gabinet miał czas i możliwości, by pe­ne­trować archiwa carskich ministerstw? Gdyby nawet jakimiś drogami do rzeczonych akt dotarł. Czy rewolucyjny rząd miał sposobność ich zana­lizowania i podję­cia brzemiennych decyzji?

Niemal retoryczne pytania nie najlepiej chyba świadczą o wiarygodności Kie­reń­skiego. Tym bardziej, gdy uświadamiamy sobie pozycję, w jakiej znalazł się – już po li­sto­padzie 1917 roku – ostatni przed Leninem przywódca Rosji. Wyniesiony on­giś nie­zmiernie wysoko, po przewrocie bolszewickim popadł w całkowitą izolację; także wśród kół rosyj­skiej emigracji politycznej. Skoro zważymy konsekwencje wy­nikające z przyjęcia jego wy­powiedzi, dopuścić wolno przypuszczenie, że pod ko­niec życia „odgrywał się” tym spo­sobem na dawnych przeciwnikach, choćby i kole­gach z pierw­szego gabinetu rewolucyjnego. Swym głosem wyraźnie bowiem wyka­zywał ich nieprzy­chylną postawę wobec Pol­ski.

Jako że sprzecznych relacji nie sposób weryfikować materiałem dokumentowym, wątpliwości rozstrzygać winna krytyka źródła. Ta jednak – choćby w tych sytu­acjach – wy­kazuje bezradność. Przynajmniej pozornie. Znaleźć bowiem można in­formacje uwia­ry­godniające obraz kreślony przez Kiereńskiego.

Okazuje się, że z podobnym głosem występował on już wcześniej. Niestety dyspo­nu­jemy tylko ekscerptem relacji, zachowanej w byłym Archiwum Historii Partii przy KC PZPR w Warszawie. Nieznany informator donosił, że Aleksander Kiereński w wygło­szonym w Szwajcarii w 1920 roku odczycie opowiedział, że ostatnich dniach panowania Mikołaja II odbyła się w Peters­burgu walna narada aliantów - - - omawiano warunki pokoju. Francja żądała anek­sji doliny Sa­ary i okupacji lewego brzegu Renu sine die. Żądanie to przyjął lord Milner, a po pewnym oporze i rząd rosyjski. Wówczas cesarz Mikołaj zażądał wcielenia całej, zjednoczonej Polski do Rosji. Przedstawiciel Francji prosił o czas do namysłu. Odpo­wiedź Francji w kilka tygodni później, już po rewolucji, a więc do rąk p. Kiereń­skiego. Francja przyjęła wniosek rosyj­ski¹¹.

Forma sprawozdania nie pozwala przekonująco ustalić, na ile było ono adekwatne do wygłoszonej mowy. Na ile zaś ta relatiae refero, będące streszczeniem wy­głasza­nych tez, przez kondensacje – mimowolnie bądź celowo – wypaczała tenor wypo­wiedzi prelegenta.

Przyjęcie sprawozdania literalnie nakazuje wnosić, że:

1. to właśnie Mikołajowi II przypisać należy inicjatywę modyfikacji porozumie­nia francusko-rosyjskiego;

2. Wielka Brytania była świadoma przynajmniej części. tego układu;

3. informacja o rzeczonym porozumieniu dotarła do Rosji i do Rządu Tymczasowego, dopiero około połowy marca 1917 roku;

4. ostateczną redakcję tegoż porozumienia skierowano bezpośrednio (?) na ręce Kiereńskiego.

W taki tok wywodu Aleksandra Kiereńskiego w 1920 roku trudno uwierzyć, przy­najmniej jako jego relacji z wydarzeń przełomu lutego i marca 1917 roku. Wielce praw­dopodobne jest niewtajemniczanie delegacji brytyjskiej w tę sprawę. Dla nas nie tylko dlatego, że poufność taką podnosi późniejsza literatura przed­mio­tu¹². Odna­le­ziona ko­respondencja między Londynem a ambasadorem Bucha­nanem – właśnie tycząca pro­blemu pol­skiego – nie napomyka w ogóle o jakimś fran­cusko-rosyjskim po­rozu­mieniu¹³. Jego ścisłego utajnienia dowodzi reakcja po jego ujawnieniu, w czasie tzw. jawnej dyplomacji rządu już bolszewickiego¹⁴. Jest też mało prawdopodobna informacja, że odpowiedź francuska wpłynęła właśnie na ręce Kiereńskiego, wówczas zaledwie ministra sprawiedliwości, który premierem został dopiero w lipcu 1917 r.

Relacjonowane tezy referatu, jeżeli padały w r 1920 r. z jego ust, to byłyby mi­mo­wolną antycypacją, bądź celową konfabulacją. Jednak niewykluczone, że w poda­nej postaci są wytworem słuchacza-informatora. Ten w swym sprawozda­niu – operując skró­tem – dokonał emendacji. Może nawet mimowolnej. Bowiem z perspek­tywy czasu „wiedział już, że Kiereński był premierem” i jako taki miał dostęp do najważniejszych do­kumentów. Tak więc i prelegent, i sprawozdawca antycypować mogli wydarzenia z 1917 r.

Dalsze dywagacje wokół wiarygodności tajemniczego obserwatora są tutaj bez­za­sadne. Jednak przyjmując autentyczność jego relacji widzimy, że w ciągu po­łowy stulecia Kiereński uparcie twierdzi, że tajne porozumienie francusko-rosyjskie było znane członkom Rządu Tymczasowego. Jeszcze przed wydaniem przezeń Deklaracji do Naro­du Polskiego. Osłabia to jedną z powyższych – naszych – wątpliwości. Inną podważyć może nie dostrzegana dotąd informacja wskazująca na możliwość rychłego dotarcia do­ku­mentów konferencji sojuszniczej do ministrów re­wolucyjnego gabinetu.

Latem 1917 r. były carski minister spraw wojskowych, generał Michaił Bie­la­jew, zeznawał przed Komisją Nadzwyczajną, że około 2 w nocy (26 lutego starego stylu, obudził go telefon - ZW) mówił za­stępca szefa kancelarii Rady Ministrów, Putiłow, wyjaśniając, że w pomieszczeniu kancela­rii >gospodarują jakieś osoby postronne<; udało mu się (podkr. ZW) jednak za­bez­pie­czyć przed nimi ważniejsze dokumenty¹⁵.

Mogło to więc zdarzyć się w nocy z 11 na 12 marca (nowego stylu). Jacy to osob­nicy plądrowali gabinety Pałacu Taurydzkiego i jakie dokumenty udało się za­bez­pieczyć? Dociec nie sposób. Na podstawie tych zeznań Komisja Nadzwyczajna stwierdzała jed­nak: ocalał tylko jeden oryginał dokumentu dotyczącego prze­biegu konferencji sprzymierzonych (podkr. ZW), który Bielajew włożył do szufla­dy biurka¹⁶.

Czy będzie nadużyciem domniemanie, że taką właśnie drogą w ręce nowych mi­ni­strów trafił dokument analizowany tejże nocy o 2 godzinie, na drugim posiedze­niu właśnie sformowanego gabinetu? Obradował on akurat w Pałacu Taurydzkim, gdzie w innym skrzydle kłębiła się Piotrogrodzka Rada Delegatów, której wiceprze­wodniczą­cym był wła­śnie Aleksander Kiereński – jako eser (socjalista-rewolucjoni­sta). Został on delegowany przez tenże Radę do Rządu Tym­czasowego został przewodniczący Partii Pracy (trudowik). Stanowił tam lewe, „rewolucyjne” skrzydło gabinetu. Czy wyklu­czona jest tedy możliwość dostarczenia tą drogą oryginału do­kumentu dotyczącego konferencji sprzy­mierzonych? Jakiego i czy rzeczywiście, pozostanie domniemaniem. Jako hipoteza prawdopodobna, jest to jednak uwiary­godnienie wspomnień Kiereńskiego. Ale także ob­jaśnia późniejsze sądy innych ministrów o znajomości dokumentu z konferencji so­jusz­niczej. Rozbieżność zdań tłumaczyć wolno ich po­stawą wobec sprawy pol­skiej.

Bowiem o to zagadnienie niewątpliwie chodziło. Poprzez rozpatrzenie tej kwe­stii dojdziemy bodaj do sprawy prawdomówności wspominających. Rozpozna­nie indy­widual­nych zapatrywań Pawła Milukowa, Grigorija Lwowa, Aleksandra Kie­reńskiego na „polskie zagadnienie” – przed i w czasie wydarzeń 1917 roku – zmienia naszą ocenę uczciwości pamiętnikarzy¹⁷. Okazuje się bowiem, że później mogli mieć oni istotne powody, aby tu­szować swoje wcześniejsze poglądy. I właśnie po latach prawdopodob­nie celowo rzeczo­ną kwestię przeinaczali.

Jeszcze w styczniu 1917 r. przywódca rosyjskich kadetów Paweł Milukow sprzeciwiał się koncepcji niepodległości Polski¹⁸. Więcej, w dniach rewolucji – już jako nowy minister spraw zagranicznych – podtrzymywał swoje stanowisko. W wy­wiadzie dla „Daily Telegrah” oświadczył 18 marca: przyrzeczenie wolnej, połączonej Polski pod berłem rosyjskiego cara, wyma­ga natu­ralnie teraz rewizji, ale w tych niespokojnych dniach, nie miano jeszcze czasu do na­rad nad tą sprawą¹⁹.

Następnego dnia, w rozmowie z brytyjskim ambasadorem Georgem Buchana­nem, miał powiedzieć, że jeżeli chodzi o Polskę, to jest zdecydowanie przeciwny tak jej niepodległości, jak i oddzielnej armii i uważa że Polska powinna być autonomiczną i mieć wojska teryto­rialne, które będą częścią składową armii rosyjskiej²⁰.

Podobną opinię sformułował 17 w tymże czasie premier Lwow, który 18 marca anon­so­wał, że zapowiedziane przez cara Mikołaja II dzieło, zmierzające do nadania narodo­wi pol­skiemu wolności i swobody, zostanie pod panowaniem obecnego rządu w dalszym ciągu kontynuowane - - - a - - - Polacy otrzymają zupełne równouprawnie­nie i nagrodę za swe wierne stanowisko²¹.

Nie bez kozery więc w dniach przewrotu prasa polska w Rosji z przekąsem stwier­dzała, że p. Milukow potrzebuje pewnego nacisku z dołu – by mógł sprecy­zo­wać nowe stanowisko wobec problemu polskiego²². Jak się zdaje, nacisków ta­kich nie trzeba było wywierać na Aleksandra Kiereńskiego.

Dnia 20 marca bawił on w Moskwie, gdzie na spotkaniu w Polskim Klubie Demokra­tycz­nym oświadczył, że rząd nie zajął jeszcze stanowiska, ale on osobiście bę­dzie dążył do najrychlejszego ogłoszenia niepodległości Polski²³. Pogląd ten powtó­rzył w wywia­dzie dla brytyjskiej prasy z tego samego dnia²⁴. Jak się zdaje, nie było to tylko sponta­nicznym ge­stem nowo kreowanego ministra, łaknącego poklasku u Polonii. Swoje propolskie sympa­tie okazywał Kiereński już wiele wcześniej.

Jesienią 1916 roku w Piotrogrodzie zawiązał się konspiracyjny „Кружок Друзией Независимости Польщи”. Według jednego z założycieli – Aleksandra Więckow­skiego, jego celem miało być zmuszanie Rosjan do przemyśleń²⁵. Obok polskich działaczy wywodzących się z kręgów poza endeckich, a więc i spoza Koła Polskiego w Dumie, do „Koła Przyjaciół Niepodległości” zgłosili akces rosyjscy politycy. Do stałych uczestników spotkań należeli: Aleksander Kiereński, Mikołaj So­kołow (dusza zebrań), Mikołaj Czche­idze, sporadycznie brał w nich udział Paweł Milukow i Mikołaj Niekrasow²⁶). Skład tego gremium i warunki, w jakich przyszło mu działać, nie pozwalały żywić na­dziei na bliską kon­kretyzację dyskutowanych proble­mów. Jeden z polskich uczestników wspominał po la­tach: Gdybyśmy prowadząc z Rosjanami konferencje wysuwali postulaty polskie, tj. tylko oderwanie się od Rosji, to Rosjanom wcale się to nie uśmiechało, jeżeli Rosjanie zga­dzali się co do Polski, to tylko pod tym warunkiem, że i Niemcy na tym stracą²⁷.

Nie mniej jednak uderza, że stałymi dyskutantami ze strony rosyjskiej byli politycy, któ­rzy kilka miesięcy później – bodaj niespodziewanie dla siebie – stanowili nowe władze Rosji. W marcu 1917 roku Czcheidze był przewodniczącym Komitetu Wyko­nawczego Piotro­grodz­kiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, a Kiereński jednym z jego zastęp­ców, Sokołow – niezaprzeczalnie szarą eminencją tejże Rady. W drugim, „konku­rencyjnym” ośrodku – w Rządzie Tymczasowym – Milukow objął resort spraw zagranicznych, Niekra­sow ministerstwo dróg i komunikacji, tenże Aleksander Kie­reński był mi­nistrem spra­wiedliwości. Do nich też zgłosili się polscy działacze niepodle­głościowi. Zna­jomi nie tylko z Koła Przyjaciół Niepodległo­ści Polski.

Już wieczorem 12 marca Aleksander Więckowski spotkać się miał z Czcheidze, Kie­reńskim i Sokołowem. Chociaż nie znamy przebiegu rozmowy, zauważamy tożsa­mość osób, które wcześniej deliberowały nad kwestią niepodległościową²⁸. Przybyły z Moskwy Lednicki, przekonywał Mikołaja Czcheidze – już przewodniczą­cego Rady Pio­tro­grodzkiej, że w zmienionej sytuacji niemożliwym jest postawienie kwestii polskiej inaczej, jak na płaszczyźnie zupełnej niepodległości²⁹.

Taki był tenor nieoficjalnych wypowiedzi polskich działaczy niepodległościo­wych. Świadomi wcześniejszego nastawienia aktualnych ministrów, bardziej oględ­nie apelo­wano do Rządu Tymczasowego. Dnia 15 marca w oficjalnej deklaracji stron­nictwa Postę­powych Demokratów uznano obalenie caratu za dobry prognostyk dla spraw polskich: niepodobna wszak, aby naród jarzmo przemocy zrzucający, chciał je narzu­cić in­nym, aby łańcuchów zdjętych z rąk własnych nie odrzucił - - - w przyszłości, ku któ­rej Ro­sja zmierza, kryje się lepszy układ stosunków polsko-rosyjskich³⁰.

Te oświadczenia strony polskiej należy umieścić w kontekście wyżej już przy­ta­cza­nych wypowiedzi polityków rosyjskich. Przecież jeszcze 18 marca nowy mini­ster spraw zagranicznych nie miał czasu, by rozpatrywać zagadnienie polskie, cho­ciaż już dnia na­stępnego Rząd Tymczasowy wydał akt przyznający Finlandii pełną autono­mię³¹. Z pew­nością był to problem mniej skomplikowany w odczuciu rosyj­skich polity­ków, jednak wo­bec kwestii polskiej wolno podejrzewać ich grę na zwłokę. Dnia 25 marca na audiencji u pre­miera Lwowa, Lednicki nie uzyskał konkretnych wyjaśnień co do za­miarów Rządu Tymczasowego wobec Polski, gdyż była to kwe­stia, o której trzeba mówić z aliantami.

Niemniej dało się zauważyć parcie polskich ugrupowań niepodległościowych, i to nie tylko na świeżych ministrów. Dostrzec można wręcz koordynacje działań Polaków z poczynaniami przywódców Piotrogrodzkiej Rady. Aleksander Lednicki po­nownie został wezwany z Moskwy, właśnie przez Aleksandra Kiereń­skiego i to pod pretekstem konsultowania projektu utworzenia Polskiej Komisji Li­kwidacyjnej³². Ude­rza, że zaproszenie nie wypłynęło z MSZ. Lednicki już 22 marca przedstawił Milukowowi swoją ocenę rosyjskiej koncepcji, w ­której nie znalazł wyrazistego podniesienia kwestii niepodle­głości dla Polski. Rosyjski po­lityk ripostował, wysuwając wąt­pliwość co do prawo­mocności Rządu Tymczasowego w podejmowaniu takiego kroku³³.

Nie przeceniając znaczenia tych konsultacji, widzimy jednak, że „kwestia pol­ska” była dostrzegana przez Rząd Tymczasowy, ale jeszcze nie w aspekcie nie­pod­ległościowym. I nie musi to dziwić, jeżeli „ówczesne zagadnienie polskie” widzieć będzie­my w realiach ogólnej polityki Rosji tak wewnętrznej, jak międzyna­rodowej. W niej sym­patie bądź urazy polskie odgrywały co najwyżej wtórną rolę. Naczelnym zaś zadaniem, przed jakim stanęła nowa Rosja była kwestia dalszego prowadzenia wojny. A przez to - przy­najmniej w pierwszych dniach przewrotu - sprawa uznania Rządu Tymczasowego przez sojusznicze państwa Ententy. Oba zaś zagadnienia rzutować musiały na postawę tego rządu wobec kwestii polskiej. Wynika to z rozpoznanego splotu powiązań między sojusz­niczych.

W dużym uogólnieniu. Od 1914 roku Rosja za jedne ze swych celów wojny uzna­wała zjednoczenie wszystkim ziem polskich pod berłem cara i tym samym traktowała zagad­nienie polskie jako swą wewnętrzną sprawę. Była zaś zbyt cennym partnerem, by sojusz­nicy mogli w trakcie działań wojennych podważać taką uzurpację. Dlatego - może i do­strzegając szansę lepszego rozgrywania „karty polskiej”, i Francja, i Wielka Brytania w rzeczoną kwestię nie ingerowały! Spróbujmy w taką sytuację wkomponować okolicz­ności wydania przez rząd deklaracji diame­tralnie zmieniającej podejście Rosji do problemu pol­skiego.

Dnia 30 marca 1917 roku uznano prawo do niepodległości Polski. Jednak dopiero 30 marca, a więc aż (!?) w dwa tygodnie po ukonstytuowaniu się nowej wła­dzy. Bodaj ten właśnie odstęp czasu skłaniał do późniejszych dywagacji; o spręży­nach ponaglających poczynania nowej Rosji. Samo przez się nasuwało podejrzenie, że opie­szałość musiała być pobudzona czynnikami poza rządowymi. Jak wzmian­kowano, szuka­no tego w inicjatywach aliantów, tylko był to trop chybiony. Wyklu­czała go ów­czesna po­stawa tych polityków. W reanimowanych ostatnio pogłoskach o inspiracji an­gielskiej wy­mownie przemilczana jest jednoznaczna deklaracja lorda Balfoura, tak skrzętnie przypo­minana w historiografii PRL-u. Brytyjski minister spraw zagranicznych, nazajutrz po wizycie Romana Dmowskiego, na inauguracyjnym po­sie­dzeniu Imperial­nego Gabinetu Wojen­ne­go, odwołując się do tego spotkania podał w wątpliwość argumenty interlokutora i jed­noznacznie stwierdził: Osobiście, w egoistycznego zachodniego punktu widzenia wolałbym aby Polska była autonomiczną częścią Rosji, ponieważ jeśli będziemy mieli zupełnie niepodległą Polskę - - - Rosja zostanie całkowicie odcięta od Zachodu i przestanie - - - być ele­men­tem zachod­niej polityki.

W konkluzji sążnistego referatu kreślącego brytyjska geopolitykę 22 marca 1917 r. po południu, minister właśnie utworzonego Commonwelth’u o zamyśle nie­podległej Polski wyraźnie powiedział: wcale nie jestem pewny, czy leży (ona)w inte­resie cywilizacji zachodniej³⁴.

Niemal pewne, że analogiczne wątpliwości podzielał rząd francuski, skoro wiemy o jego co dopiero zawartym porozumieniu Rosją. Dobrze zorientowany i wcale przy­chylny historyk, o poczynaniach ambasadora Francji w Piotrogrodzie pisał po latach z ironią, że jeżeli już Paleoloque naciskał na Milukowa - to tylko o utrzy­manie Rosji w wojnie³⁵.

To ostatnie bez wątpienia było najważniejszą zgryzotą aliantów, przynajmniej do­raź­nie. A „polska sprawa” była właśnie jednym z czynników utrzymujących Rosję w woj­nie. I z tym wiążemy tak „powściągliwość” Zachodu jak „opieszałość” rewolu­cyjnej Rosji - w enuncjacjach niepodległościowych dla Polski. Postawę widoczną w pierw­szych dniach po przewrocie piotrogrodzkim.

Czy tego opóźnienia nie wolno wiązać z pytaniem roztrząsanym na wstępie? Czo­łowe postacie Rządu Tymczasowego, nie należały wcześniej do admiratorów kon­cepcji niepodległości Polski. Zaś u progu swej ministerialnej kariery, dowiedziały się o właśnie podpisanej konwencji z Francją. Ta dawała Rosji wolną rękę w wyzna­czeniu jej granicy zachodniej, aprobowała więc zasadę, że sprawa polska jest we­wnętrznym pro­blemem ro­syjskim. Oznaczało to możliwość frymarczenie Polską, tak przez Francję, jak powojenną Rosję już demokratyczną.

Bez względu więc na swe prywatne nastawienie, nowi „rewolucyjni” ministrowi Rządy Tymczasowego wcale nie musieli się spieszyć z deklaracjami, tym bardziej, że w planach Ententy nadal byli bezcennym sojusznikiem. Wszakże Zachód bez entuzja­zmu przyjął sam przewrót w Piotrogrodzie. Dlatego uznanie Rządu Tymcza­sowego na­stąpiło dopiero po zdeklarowaniu, że nowa Rosja przestrzegać będzie sojuszów obalo­nego re­żimu³⁶. A składową ich częścią było zapewnienie kontynu­owania wojny do zwycięskiego końca. Zaś jednym z zamierzeń tejże wojny było właśnie:„zjednoczenie wszystkich ziem polskich, pod panowaniem rosyjskim”. Logiczne tedy; w pierwszych dniach rewolucji „sprawa polska” była nadal wyłącznie „problemem rosyjskim” !

Sytuacja wewnętrzna Rosji była jednak złożona, jako że w stołecznym Piotro­gro­dzie funkcjonowały dwa ośrodki mniemające o sprawowaniu władzy w pań­stwie. Konkuru­jące między sobą Rząd Tymczasowy i Piotrogrodzka Rada Dele­gatów za­biegały o społecz­ne poparcie. Przy tym ta druga centrala nie musiała sta­rać się o uzna­nie międzyna­rodo­we, przez co w sprawach wewnętrznych miało swo­bodniejszą rękę. Na tym zaś polu naj­bardziej paląca była kwestia dalszego uczest­nictwa w wojnie; z czym nie łatwo było się uporać. Nie sposób było deklarować na­tychmiastowe zaprze­stanie działań, choć zniechęcona, przegrywająca armia była emanacją rozgoryczo­nego społeczeństwa. Tutaj Rada Piotrogrodzka nie uwikłana w międzynarodowe zobowiązania w walce o rząd dusz była w wygodniejszej po­zycji. Już 14 marca zaak­ceptowała, a w dniu następnym wydała swój pierwszy akt prawny; głośny „rozkaz nr 1”, który zmieniał radykalnie stosunki w armii. Najbardziej rozgoryczonej sile społeczeństwa rosyjskiego³⁷. Ale do ogółu też się odwoływano. M.in., w punkcie 3 zapowia­dając „zniesienie wszystkich ograniczeń klaso­wych, religijnych i narodowościowych”, co powtórzono w uchwalonym równocze­śnie apelu do obywateli Rosji - mówiącym o „likwidacji ograniczeń narodowych” dzielących dotąd społeczeństwo³⁸. Wystąpienia z pewnością ukierunkowane na zy­skanie społecznej apro­baty.

Choć w innych proporcjach, nie bez znaczenia w tych zabiegach była sympa­tia rze­szy wielu milionów Polaków - formalnie jeszcze obywateli rosyjskich prze­cież³⁹. Ci prze­cież w większości opowiadali się za wyzwoleniem Ojczyzny. Hasło „niepodległości dla Pol­ski” było więc dla Piotrogrodzkiej Rady jak najbardziej na cza­sie. A wszakże z tym domnie­manym wyrachowaniem i tak korespondowały poglądy jej przywódców. Sugestie Więckowskiego i Lednickiego trafiać mogły na podatny grunt.

Czy jest przypadkiem, że w Mikołaju Sokołowie - redaktorze „rozkazu nr 1”, wi­dziano autora „Orędzia do narodu polskiego”? Na pewno zaś właśnie on - po południu 27 marca - „... przedstawił ten akt na zebraniu ogólnym Rady Piotrogrodzkiej, gdzie był jednomyślnie przyjęty⁴⁰. Dokument opublikowano dnia następnego w „Izwiestiach”, numerze 15 orga­nu prasowego Rady⁴¹.

Nie ulega wątpliwości; lakoniczne „Orędzie” z 27-28 marca 1917 roku było pierw­szym aktem władzy państwa zaborczego bezwarunkowo przyznającego Pol­sce prawo do pełnej niepodległości⁴². Świadomi trudności dowiedzenia tego, jednak w Mikołaju Sokołowie i właśnie w Aleksandrze Kiereńskim chcielibyśmy widzieć inicjatorów tego kluczowego dla sprawy do­kumentu⁴³. Kluczowego, gdyż dopuścić należy, że to właśnie „Orędzie” Rady po­budziło aktywność Rządu w kwestii polskiej. O bezpośrednim, wręcz perso­nalnym związku obu ośrodków władzy w Rosji już wspominano. Inicjatywy jednego, zapewne nie umykało uwa­dze drugiego. Idąc dalej. Wszakże Rząd Tymczasowy nie mógł dać się prześcignąć w tej swoistej licytacji. Jak przypuszczamy, znane i dające dotąd wolną rękę porozumienie z Francją, zdewaluowało się jednak w atmosferze wewnętrznej walki politycznej, obliczonej na (?) doraźne cele. Niemrawe dotąd po­czynania w spra­wie polskiej musiały się konkre­tyzować. I dlatego nie mogą przeko­nywać późniejsze zarzekania byłych prominentnych ministrów Rządu Tymczaso­wego, że o poczynaniach Rady w ogóle, a w rzeczy polskiej w szczególności - nie mieli wówczas żadnego poję­cia⁴⁴. Właściwszą wydaje się następu­jąca sekwencja wydarzeń:

• 11 marca 1917 rząd francuski przyznaje Rosji (jeszcze carskiej) prawo swobod­nego ustalenia po wojnie jej granic zachodnich;

• 15 marca po południu abdykuje car Mikołaj II, w Piotrogrodzie Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej przekazuje władze formowanemu Rządowi Tymczaso­wemu;

• porozumienie z Francją od początku jest znana nowo powstałemu rządowi, który nie jest zainteresowany pochopnymi deklaracjami w sprawie polskiej;

• nie reaguje więc na sugestie strony polskiej, tym bardziej, że nie odczuwa so­jusz­niczego nacisku w tej kwestii;

• aktywność działaczy polskich skierowana jest ku Piotrogrodzkiej Radzie i ku mini­strom Rządu Tymczasowego;

• 27 marca Rada uchwala, a 28 ogłasza „Orędzie” o niepodległości Polski;

• co skłania Rząd Tymczasowy do opublikowania 30 marca 1917 własnej „Deklaracji”.

Oczywiście nie znajdziemy dokumentacji aktowej takiego wywodzenia. Ocze­kiwa­nie na takową jest tylko demagogią polityków – jakiejkolwiek orientacji – kiedy wy­krętnie sta­rają się argumentować swe doraźne racje. Tutaj wykładamy więc nasze mniemanie, ja­kie po latach nieoczekiwanie odszukano w ustaleniach innego badacza: Nie ma dokumentów świadczących o bezpośrednich naciskach Rady Piotro­grodz­kiej tak jak w wśród dokumentów brytyjskich nie ma o charakterze demarche u rządu ro­syjskiego. Jednakże trudno jest przypuścić aby presja radykalnej opinii pu­blicznej, akcja Lednickiego i Więckowskiego, a wreszcie wyraźne zainteresowa­nie sprawą polską przez Wielką Brytanię nie oddziaływały na Rząd Tymczasowy. Nad tym wszystkim rząd ks. Lwowa nie mógł przejść do porządku dziennego.

Zadziwiające. Niemal od zarania akcentowanie zależności poczynań Rządu Tym­czasowego od postawy Rady Delegatów ma określone konotacje. Nie tyle war­to­ściujące, ile określające „ideologicznie” autora. Właśnie w Polsce i to w 1918 i 1967, i 2000 r. Najdobitniej wyrażała to propaganda PRL-u z łatwością utożsa­miająca do­raźne zapo­trze­bowanie polityczne z „wymową faktów”. Dlatego deklara­cję Rządu bez­względnie wią­zano z orędziem Rady, to zaś przypisując... działaczom bolszewickim. Taka konstrukcja obo­wiązywała w propagandzie⁴⁵ i w literaturze o aspiracjach na­ukowych⁴⁶. Supozycja była natomiast sprzeczna nie tylko w wy­mową faktów, ale i z głośnym, co rusz przywoły­wa­nym zdaniem samego... Włodzi­mierza Lenina. Ten prze­cie – w „Tezach kwietniowych” – pouczał, że ówcześnie bol­szewicy w Radach stanowią mniejszość i to zdecydowaną mniejszość⁴⁷. Wódz miał bez wątpienia rację, gdyż według stanu na 22 marca 1917 roku w Piotrogrodzkiej Radzie było 40 członków frakcji bol­szewickiej, co w najlepszym wypadku dawało jej 4% udziału w tym gremium⁴⁸. I nie bolszewicy byli sprężynami poczynań Rady w pierwszych tygodniach rewolucji, sami deklarując swoją tylko nadzorującą rolę.

I tyle byłoby o motorach obu rosyjskich organów podejmujących kwestię pol­ską. O mechanizmach, jakich rozwikłanie ma znaczenie li tylko emocjonalne. Rze­czywiste przy­czyny postępowania poszczególnych person pozostaną dla nas nie­wiadomą. I nie doszu­kujemy się w uczynkach polityka sentymentu – tutaj sympatii dla Polaków. Mężem stanu powodować winny racje polityczne i w tym kontekście odbie­ramy jego poczyna­nia. A w tym kontekście pojmujemy i powściągliwość ministrów Rządy Tymczasowego i obostrze­nie aktu, jaki w końcu zgotowali. Tam umieszczono klauzule, które ograniczały zapowia­daną niepodległość Polski. Miała ona pozosta­wać w wolnym sojuszu wojsko­wym z przy­szłą Rosją, która w później zwołanej Konstytuancie dopiero zatwierdzić miała wspólną granicę⁴⁹. Oczywiście dawało to możliwości manipulowania. Śledząc wcześniejsze po­czynania rosyjskich polityków nie sposób odeprzeć wrażenie, że i tak sprawę polską od­kładali na po zwycięskim zakończeniu wojny. A wówczas? Bliski kadetom Władymir Na­bokow otwarcie przyznał niebawem: gdyby powstała taka sytuacja (poprowadzenie kraju przez Rząd Tymczasowy do traktatu pokojowego - ZW) - - - któż pamiętałby słowa deklaracji i któż by nimi argu­men­to­wał przeciwko Rosji.

Jednak wcale nie dlatego zadziwia sposób, w jaki ocenia się znaczenie dekla­racji z 30 marca 1917 roku. Wyjątkowo zgodnie bagatelizowany jest ten gest organu rzą­dowe­go, który odszedł w niepamięć - po niespełna ośmiu miesiącach.

Ale sam akt miał bodaj kardynalne znaczenie dla tzw. sprawy umiędzynaro­do­wie­nia kwestii polskiej w czasie I wojny światowej. Nie może być przecież przy­pad­kiem, że właśnie od tego momentu państwa Ententy czynią kroki konkretne - Francja zezwala na tworzenie armii polskiej; ukonstytuowany w Paryżu Komitet Na­rodowy Pol­ski stopniowo uznawany jest przez aliantów za reprezentanta interesów nieistnieją­cego jeszcze pań­stwa⁵⁰.

W konkluzjach przypomnijmy tedy. Omawiany dokument był bodaj jedynym ak­tem prawnym, który przeżył swego twórcę, a na losach Polski ciążył przez lata na­stępne! W diametralnie zmienionej konfiguracji politycznej – kiedy bolszewicka już Ro­sja zdawało się wypadła z orbity poczynań mocarstw światowych – usiłowano do­zgon­nie konstytuować losy Europy. Dnia 29 czerwca 1919 r. w Wersalu podpisano traktat, w którym 87 artykuł od­kła­dał regulację wschodnich granic Polski, zaś załą­czony aneks traktatu między sprzymie­rzonymi o Polską głosił: Wobec tego, że Rząd Rosyjski odezwą z 30 marca 1917 roku zgodził się na przy­wrócenie niepodległości Państwa Polskiego --- granice Polski --- mają być wy­znaczo­ne później przez Główne Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone⁵¹.

Decyzje nieistniejącego od blisko dwu i pół roku rządu, a i państwa, jakie wów­czas już nie bytowały, ważyły na losach Polski. Nie tylko następnego dwudzie­stolecia. Aktualna pozostała druga jego decyzja, zawarowana w manifeście. Prze­wrotnie zwróćmy bowiem uwagę na głęboką słuszność myśli Włodzimierza Ilicza Lenina. Ten demaskując w kwiet­niu 1917 r. perfidię burżuazyjnego Rządu Tym­czasowego – wy­tykał jego obłudę wobec Polski. Dwulicowość polegającą na wa­runku o przyszłym so­juszu militarnym z Rosją, kiedy to dla wodza późniejszej rewo­lucji było oczywistością: wolny sojusz wojskowy maleńkiej Polski z ogromną Rosją, jest w rzeczywi­stości cał­kowitym militarnym ujarzmieniem Polski - - - i tak, i tak granice tej wolności okre­ślone zo­staną przez sojusz wojskowy⁵².

Sentencja - bez zażenowania przytaczana w historiografii PRL-u winna pointo­wać i niniejsze uwagi.

Wojciech Sypniewski

Stereotyp w beletrystyce. „Polscy bohaterowie” powieści Mikołaja Ostrowskiego „Jak hartowała się stal”.

Powieść „Jak hartowała się stal” Mikołaja Ostrowskiego (1904-1936) powstała na początku lat 30-tych i przedstawia niemal autobiograficzny zapis własnych przeżyć; od lat chłopięcych w czasach carskich, poprzez wojnę domową na terenie zachodniej Ukra­iny, następnie pracę społeczno-polityczną w Komsomole. Epilo­giem jest czas nieuleczal­nej choroby, będącej skutkiem ran frontowych z wojny ra­dziecko-polskiej roku 1920. Wśród bogatego materiału autobiograficznego znaj­dujemy postacie Pola­ków. Tworzą oni w powieści dwa odrębne, nieprzenikające się światy. Do jednego na­leży tzw. rodowita szlachta polska⁵³, reprezentowana tu przede wszystkim przez ro­dzinę Leszczyńskich, z kolei drugi świat to polscy robot­nicy, bądź ludzie z tej klasy się wywodzący.

Przyjrzyjmy się, w jaki sposób te dwie sfery zostały narysowane. W części pierwszej naszych spostrzeżeń przedstawiamy wątki powieściowe, które od­noszą się do wizerunku polskich „bohaterów”, natomiast część druga ma być próbą ukazania okolicz­ności, jakie zasadniczo wpłynęły na sposób prezentacji bohaterów i wydarzeń powieścio­wych. Na końcu przedstawione zostanie ujęcie analizowanego tu źródła w perspektywie antropologii historycznej.

POLSCY BOHATEROWIE – ŚWIAT PRZEDSTAWIONY

Bohaterowie ciemności

Rodzina Leszczyńskich

Wiosna 1918 roku. Na terenach zachodniej Ukrainy wciąż trwa wojna. Do Sze­pie­tówki – jednej z przyfrontowych mieścin, zmieniających raz po raz władzę – zbliża się konno oddział wojskowy. Kiedy okazuje się, że są to partyzanci, a nie ja­kieś kontrre­wolu­cyjne bandy bądź eserowsko-kułackie męty – jako że jeden z nich miał we fren­czu czer­woną kokardę⁵⁴ – natychmiast na ulicę wylegli mieszkańcy, przypatrując się z zacieka­wieniem wkraczającym do miasta --- zakurzonym i zmę­czonym czerwono­gwardzistom (s. 32).

Niespodziewani przybysze przyjmowani są niezwykle ciepło i ser­decznie. Gdy jeden z nich wypytuje głównego bohatera Pawki Korczagina o pobliski dom, ten natychmiast z przekąsem odpowiada: Mieszka tu adwokat Leszczyński. Wczoraj uciekł. Widocznie was się przestraszył.

Dnia następnego partyzanci, obliczywszy swoje siły i szansę utrzymania mia­sta, roz­tropnie się zeń wycofują. Niebawem przybywają straszni Niemcy. Wówczas wszy­scy mieszkańcy przywarli do płotów i furtek. Bali się wyjść na ulicę i tylko ostrożnie przy­glą­dali się, jak tamci z karabinami gotowymi do strzału szli tyralierą --- gotowi w każdej chwili do odparcia ataku, choć nikt nie zamierzał ich atakować (s. 40-41). Dzięki niemiec­kiemu patronatowi możliwy staje się powrót niegdysiejszych ucieki­nierów: Przed bramą Leszczyńskich zatrzymał się powóz. Wysiedli z niego adwokat z żoną oraz dzieci ich - Nelli i Wiktor (s 43).

Tym samym niedwuznacznie sugerowana jest odrębność tej rodziny od zwy­kłych mieszkańców. I tak właśnie będą oni postrzegani. Daje temu wyraz brat głów­nego bo­ha­tera, zdeklarowany robociarz – rewolucjonista, dla którego powrót pol­skiej rodziny nie za­powiada niczego dobrego: Przyfrunęły ptaszki – rzekł ze złością Artiem – No i zacznie się teraz rwetes, niech to gęś kopnie! (ib.)

Kim były „przelotne ptaszki” ? Wiktor Leszczyński to „gimazista” (sic!) z siód­mej klasy, o aparycji zgrabnego i wychuchanego młodzieńca. Gdy jego najbliższa rodzina po pewnym czasie wyjeżdża do Warszawy, gdzie ojciec Zygmunt Lesz­czyński zajmował wybitne stanowisko, on sam zamieszkuje u ciotki, żony wice­dyrektora cu­krowni (s. 114). Jako rodowy polski szlachcic wyróżnia się eleganckim i wykwintnym strojem (s. 106), to­warzyską ogładą, ale także niezwykłą obojętnością na dziejowe wy­darzenia rozgrywa­jące się wokół. Na towarzyskich spotkaniach przy herbatce potrafi prowadzić ze swymi rówieśnikami wyłącznie rozmowy na błahe te­maty (por. s. 73, 106-107, 114). Wszak owo to­warzystwo jest dość specyficzne. Jednym z jego bliższych przyjaciół okazuje się być syn naczelnika warsztatów ko­lejowych, inżyniera Sucharko --- siedemnastoletni dryblas i ob­wieś, cieszący się w okolicy opinią wielkiego zabi­jaki i awanturnika (s. 51, 53). Obnosi się on nie tylko z zawadiacko sterczącym w zębach papierosem (s. 51), ale także swą pozą Don Juana: Ta dziewczynka to rodzynek, podobnej tu nie znajdziesz. Zapewniam cię. To romantyczna osóbka. Uczy się w Kijowie w siódmej klasie --- kropnąłem do niej kiedyś liścik, wiesz - w takim górnolotnym stylu. Że niby kocham ją do szaleństwa i z drże­niem w sercu oczekuję odpowiedzi. I nawet z Nadsona wykombinowałem odpowiedni wierszyk.

– No i cóż? – z zaciekawieniem zapytał Wiktor. Sucharko nieco zmieszany, odrzekł:

– A no, kryguje się i zadziera nosa. – Nie psuj – powiada – papieru. – Lecz z początku zawsze tak bywa. Jeśli chodzi o te sprawy, to zęby już na tym zjadłem. Ale uwa­żasz, nie mam ochoty zawracać sobie głowy – długo zalecać się i nadska­kiwać. O wiele lepiej pójść wieczorkiem do baraków, a tam za trzy ruble wybierzesz sobie taką ślicznot­kę, że palce li­zać. I to bez żadnych ceregieli. Byliśmy tam z Walką Tichono­wem. Czy znasz majstra kolejowego?

Wiktor zmarszczył się pogardliwie.

– Więc ty uprawiasz taką ohydę, Szura?

Szura żuł chwilę papierosa, po czym splunął i rzekł drwiąco:

Też mi czyścioszek! Wiemy dobrze, co wy robicie (s. 51-52).

Co takiego robią, dowiadujemy się niebawem, gdy Wiktor przy okazji spotka­nia z siostrą tegoż „przyjaciela” odkrywa przed nami świat swych utajonych namięt­ności:

Zatrzymując dłoń dziewczyny w swojej ręce, mówił patrząc jej znacząco w oczy:

– Więc pani przyjdzie? Nie oszuka mnie pani?

Liza odparła kokieteryjnie:

– Przyjdę, przyjdę. Niech pan na mnie czeka.

I odchodząc uśmiechnęła się do niego obiecująco swymi piwnymi, powleczo­nymi lekką mgiełką oczami --- Wiktor, który oddalił się od skrzyżowania ulic o ja­kieś sto kro­ków, szedł pogwizdując sobie >Serce ślicznotki skłonne jest do zdrady<. Znaj­dował się jeszcze pod urokiem spotkania z Lizą i jej obietnicy, że na­zajutrz przyjdzie na schadzkę do opuszczonej fabryki. Wśród gimnazistów zaleca­jących się zawzięcie do panienek krążyły pogłoski, że Liza Sucharko to dziewczy­na śmiało traktująca sprawy miłosne. Bezczelny i pewny siebie Siemion Zaliwanow opowiedział pewnego razu Wiktorowi, że posiadł Lizę. I aczkolwiek Leszczyński niezbyt wierzył Siomce, to jednak Liza stanowiła dla niego bardzo interesujący i kuszący obiekt, zdecydował zatem nazajutrz przekonać się, czy Zaliwanow mówił prawdę.

>Jeżeli tylko przyjdzie, to będę stanowczy. Przecież pozwala się całować. Jeśli Siomka nie bujał< (s. 108, 111).

Tu myśli Wiktora niespodziewanie się urywają, ale ich bieg zdaje się na tyle oczywisty, że ich rozwijanie jest chyba zbędne dla radzieckiego „wyrobionego od­biorcy” powieści Ostrowskiego. Młodych Polaków przedstawiono jako osoby bezide­owe, nastawione na używanie życia i egoistyczne przyjemności – co tym mocniej rzuca się w oczy – w porównaniu do „rewolucyjnej czystości” ich rówieśni­ków. Bojowników o lepszy świat⁵⁵. Toteż o Wiktorze i podobnych jemu wła­ściwy bohater - młody re­wolucjoni­sta Pawka Korczagin wyraża się jednoznacznie:

To panienka w spodniach, to jaśniepański synalek pozbawiony duszy ! Gdy wi­dzę takich, ręka mnie świerzbi. On szuka tylko okazji, by nastąpić komuś na nogę, bo jest bo­gaty i niby wszystko mu wolno --- takich należy uczyć pięścią ! (s. 69).

Wobec tak niepochlebnej opinii o sobie nie dziwi fakt, że Wiktor opiniują­cego Pawkę postrzega wyłącznie jako zawołanego zawadiakę i najgorszego chuli­gana. I dla­tego bez najmniejszych skrupułów składa na niego donos żandar­mom ukraińskim, wi­dząc w tym najprostszy sposób na zlikwidowania łotra Korcza­gina (s. 114). Wiktor nie tylko za­jęty jest swoimi samolubnymi imaginacjami, ale po­trafi z nieby­wałą łatwością nisz­czyć innych. Do tego żywi on głębokie przekonanie o wyższości pol­skiej władzy nad inny­mi. U niego Petlurowcy, w niemniejszym stopniu jak bolszewicy wzbudzali jednakowy wstręt. I tak przyjdą polskie legiony i wówczas zapanuje praw­dziwa, iście szlachecka władza, rzeczpospolita (ib.).

Czy te anachroniczne tęsknoty, wraz z chorobliwymi, burżuazyjnymi namięt­no­ściami nie wskazują wystarczająco na to, że przynależy on do klasy społecznej, której kres kła­dzie zwycięska idea rewolucji ?

Siostrę Wiktora, Nelli Leszczyńską, spotykamy później (w 1923 r.) w wagonie dy­plomatycznym przydzielonym polskiemu konsulatowi. Między pasażerami w wy­twor­nych ubraniach podróżnych i w równie eleganckim otoczeniu wytworne, skó­rzane walizki le­żące na siatce, płaszcz jedwabny rzucony na kanapę, flakon per­fum i minia­turowa pu­der­niczka z malachitu na stoliku przy oknie, (s. 329 ) Nelli zdaje się ucie­leśnieniem kapita­listycznego ideału kobiecości. Lakierowane pantofelki, brylantowa bi­żuteria, a także wytworna suknia tej pani, uszyta z najcieńszego lioń­skiego jedwabiu w pierwszorzędnej pary­skiej pracowni – podkreślają jej wdzięki. Co więcej, rewolu­cyjny bohater zauważa: obnażone ramiona i ręce, jak gdyby wyrzeźbione ze słoniowej kości --- włosy kolo­ru lnu --- strzeliste brwi --- zmysłowo drgające nozdrza (s. 329, 331).

Spod tej czarującej aparycji, niechybnie wyłania się charakterystyczna jaśnie­pańska mentalność. Polski konduktor proszący o pozwolenie oddalenia się (z trudem zgi­nając w ukłonie swą byczą szyję) dokonać tego może dopiero wówczas, gdy Nelli prze­sadnie śpiewnym głosem cedzi: Może pan odejść (s. 329). W rozmowie z bolszewikiem, niegdyś ubogim sąsiadem, mającym w jej domu wstęp nie dalej niż do kuchni, z triumfalną zjadliwością jasno określa wzajemne rela­cje: ja jestem panią, a wy byliście i zostaniecie niewolnikiem. (ib.) Co więcej, kiedy przez chwilę próbuje sobie wyobrazić, co takiego bolszewicy zrobiliby z nią po zdobyciu War­szawy w roku 1920, jest pewna: porąbalibyście mnie zapewne na kotlet lub wzięlibyście mnie siła⁵⁶. Tu, klasowo uświadomiony bohater natychmiast ripostuje: i tak zdechniecie bez na­szych szabel od kokainy. Za nic bym ciebie, jako baby nie wziął⁵⁷. Szcze­rość dojmu­jąco rewolucyjna.

Szlachta polska – przykłady dalsze

W obszernie przedstawionej scenie egzekucji komunistów zimą 1919/1920 zwraca uwagę lapidarna, dwuzdaniowa informacja: Na ganku opodal zebrali się panowie dziedzice z lornetkami, a wśród nich i ofi­ce­ro­wie. Przyszli popatrzeć, jak się będzie wieszać komunistów (s. 202)⁵⁸.

Wyraźny kontrast z panami, którzy przyszli popatrzeć stanowi tłum miejsco­wej lud­ności, siłą spędzonej ku szubienicy. W gromadzie prowadzonej przez żan­darmów tylko nieliczni szli z ciekawości, chociaż oblatywał ich strach (s. 201). I tu element sty­listyki po­etyckiej, podkreśla doniosłość chwili i sytuacji⁵⁹: Morze ludzkich głów ledwo dosłyszalnie szumi, kołysze się , kierując wszystkie spojrzenia na stra­ceńców, którzy bez trwogi zmie­rzają ku szubienicy (s. 202).

Dla aparatu utrwalającego władzę radziecką rzeczą pierwszorzędnej wagi było zro­bienie porządku w arystokratycznym kierownictwie administracji fabrycznej (s. 160), która się przyczaiła, żywiąc do bolszewików utajoną nienawiść. Stąd nieprzy­pad­kowo do jed­nego z Komisarzy oddano w nocy skrytobójczy strzał, gdy ten sa­motnie wracał do domu ulicą zamieszkałą przez wyższych urzędników cukrowni. Po przepro­wadzonej w związku z tym rewizji, znaleziono broń i dokumenty piłsudczy­kowskiej or­ganizacji „Strzelec” (por. s. 176-177). To właśnie Polacy pragną wszelkimi sposobami zniszczyć nowy ład nie cofając się przed żadną zbrodnią.

Zbrojne ramię

Jaśniepańskimi sługusami wśród polskich bohaterów są również (z nielicznymi wy­jątkami) polscy żołnierze oraz żandarmi (bez wyjątku). W wojnie roku 1920 żoł­nierz pol­ski jako bohater zbiorowy należy do upojonej zwycięskim marszem armii Piłsud­skiego (s.187). Ale tylko do czasu, gdyż republika proletariacka przygoto­wała swe siły do za­dania druzgocącego ciosu (s. 187). Wówczas nie dająca się powstrzymać ofensywa czerwo­nych dywizji zmuszała wroga do ucieczki w rozbi­tych, zdemoralizo­wanych, szu­kających ocalenia grupach (s. 207).

W innych miejscach widzimy, że nic nie ratowało białych: ani sieci drutów kol­cza­stych, ani rozpaczliwy opór garnizonu, który obwarował się w mieście; zaskoczeni le­gio­niści nie stawiali oporu. Miejscowy garnizon został zmiażdżony; 7 dywizja rozpro­szyła i zmiotła potężnymi uderzeniami oddziały piłsudczykowskie; Budionowcy wdarli się do No­wogrodu, ścigając przeciwnika; niedobitki wrogów uciekają; wysiekli pluton legionistów, po czym pocwałowali w pole, ścigając ucie­ka­jących (s.185, 187, 206, 207, 209).

To dobitne podkreślanie polskiej słabości, braku przygotowania do walki i bezład­nego salwowania się z pola, kontrastuje z siłą bolszewickich oddziałów. One idą na­przód nie­powstrzymaną lawiną. Wdzierają się z zuchwałym zdecydowa­niem, bez przerwy za­dają cios za ciosem, gromiąc i druzgocąc tyły białych (s. 156, 207). Ewentualny odwrót czerwonoarmistów to świadome i zorganizowane zamierzenie (przeciągając w milczeniu ulicą i oglądając się co chwila, cofały się zasępione szeregi czerwonoarmistów, s. 183), spowodowane zdecydowaną prze­wagą wroga. Widać to szczególnie w opisie walk o Ki­jów toczonych na początku maja 1920 roku: Wczoraj (czerwonoarmiści – W.S.) wyczerpani nieustannymi potycz­kami i gromieni huraganowym ogniem wrogiej artylerii oddali Kijów. Przeprawili się na drugi brzeg rzeki. Umocnili się tu (s. 185). I choć odwrót, wielkie straty i wresz­cie oddanie przeciwnikowi Kijowa podziałały na żołnierzy przygnębiająco, to Po­lacy mimo wytężonych wysiłków nie mogli posunąć się dalej, odpierani zaciekłymi prze­ciwna­tarciami (s. 185).

Można by zapytać, skąd u czerwonoarmistów tyle zapału i siły do walki ? Uświa­do­miony rewolucjonista, bolszewik, wie dobrze, o co toczy się walka: o nas biedaków, o wła­dzę robotniczą --- o nasze szczęście (s. 169). Kto jest zdolny po­kochać ideę (co – jak wie Ostrowski – jest o wiele trudniejsze niż odwaga pokochania robotnika przez pa­nienkę z wyższych sfer, por. s. 218) i walczyć za nią - potrafi wszystkiego dokonać (por. s. 190).

Jeśli się wie, za co się umiera --- dodaje to człowiekowi siły. Trzeba i to mu­sowo, odważnie umierać, jeśli czujesz, że prawda jest po twojej stronie. Na tym po­lega bohaterstwo (s. 191).

Ponieważ „tysiące żołnierzy”, takich jak główny bohater, jest ogarniętych pło­mie­niem walki o zwycięstwo swej klasy (s. 186), razem stanowią zwartą siłę republiki pro­letariac­kiej. Potrafią tedy dać odpór każdemu napastnikowi. A jest tak głównie dlatego, że we wrogiej – burżuazyjnej – armii służy żołnierz z przymusowego poboru. Takie było wojsko polskie w wojnie roku 1920, przedstawionej na kartach „Jak hartowała się stal”. Sze­re­gowych żołnierzy wcielono gwałtem, aby później gnać ich na front (s. 200). Wśród tej bezwolnej masy, świadomi rzeczywistego celu to­czonej, zaborczej wojny, są polscy komuniści. Jak kapral Śniegurko - radiotelegrafi­sta polskiego sztabu, który skrycie agituje „otwierając oczy” nieuświadomionym żoł­nierzom (s. 200). Charakte­rystyczny (typowy ?)⁶⁰ wizerunek polskiego żołnierza po­znajemy w scenie frontowego starcia (s.185-186):

Tamten rzucił się ku niemu, wysunąwszy przed siebie karabin z długim jak sza­bla francuskim bagnetem; biegł w zajęczych podskokach, krzycząc coś bez związku. Przez ułamek sekundy widział Serioża jego oczy rozszerzone wściekło­ścią. Jeszcze chwila i Se­rioża uderzył w jego bagnet ostrzem bagnetu. Błyszczący bagnet francuski odleciał na bok.

W tych warunkach ręka ideowego rewolucjonisty, którą kierował nie tyle on sam, co racja dziejowa, ani drgnęła, gdyż nie ulegało dlań najmniejszej wątpliwości, że ze zwie­rzęcą nienawiścią ruszyli przeciw jego najdroższej republice ci, na­słani przez pa­sożytów gnębiących świat, oszukani i podjudzeni żołnierze.

Warto zwrócić uwagę na trzy charakterystyczne cechy powyższego wizerunku żoł­nierza polskiego: karykaturalna śmieszność postaci, niejasne rozumienie sensu to­czonej przezeń walki oraz działanie pod wpływem ślepego gniewu i niena­wiści. Wszystko wywo­łane przez imperialistów, prowokujących wojny w imię swych „brudnych interesów”. Kon­trastują z tym obrazem uczucia samego rewolucjonisty, który tak tkli­wie umie kochać, tak mocno się przyjaźnić. Nie jest przecież zły ani okrutny, lecz musi dziś zabijać po to, by nastał kiedyś dzień, gdy ludzie nie będą się już nawzajem zabijać (s. 185).

Drastycznym przeciwstawieniem prawego charakteru i szlachetnych intencji re­wolu­cjonisty są polscy żandarmi. Autor powieści przedstawia z naturalistyczną szcze­gółowo­ścią okrutne metody, jakimi się posługiwali. Pojmanych w podstępny sposób bolszewików bito okropnie, bestialsko męczono (s. 199). Młode rewolu­cjonistki zgwałcono już pierw­szego dnia. Znęcano się nad nimi strasznie (ib.), do­prowadzając jedną z nich do obłędu. Na domiar tego, żandarmi uznali ją za symu­lantkę. W tych obrzydliwych praktykach szczególnie przodował niejaki Szwarkow­ski, naczelnik kontrwywiadu, wściekły pies, sa­dysta. Ten, jeśli sam nie gwałcił, to kazał gwałcić żan­darmom, sam zaś rozko­szował się tym widokiem (s. 201-202).

Złowrogi cień szubienicy, z roztaczającą się wokoło bezwzględnością i okru­cień­stwem polskich żandarmów - krwawych psów (s. 201), zagrażał ponad pięciu tysią­com (sic!) bolszewików, wtrąconych do „murowanych klatek” żytomierskiego więzienia, gdzie lada dzień czekał ich podobny los. Nie oszczędzano idących z god­nością na eg­zekucję. Szwarkowski smagał ich po twarzach nahajką, by w końcu wraz z podko­mendnymi bić z tępą wściekłością tych, którzy podjęli śpiewanie Międzynarodówki (s. 203). Cała scena rozgrywała się na oczach spędzonego przez żandarmów tłumu oko­licznej ludności w dzień, żeby wszyscy zobaczyli i bali (się) (s. 201). Strach miało potęgować pozostawienie na szubienicy ciał straconych, jakie skrzętnie pilnowano „w dzień i w nocy” do chwili, gdy na czwarty dzień spadło ciało towarzysza Toboldina (s. 203). Grozę obrazu potęguje, kiedy wyobrazimy sobie trzy ludzkie ciała, kołyszące się w milczeniu, ze strasznymi, przechylonymi na bok głowami (s. 204).

Wszelako część bohaterów doczekała wyzwolenia: dla siedmiu tysięcy rewo­lu­cjoni­stów ponura noc przemieniła się w jasne słońce upalnego dnia czerwco­wego (s. 198). Chwilę potem widzimy prowadzonych do niewoli polskich jeńców, których komi­sarz puł­kowy rozkazuje odesłać na tyły, a rannych opatrzyć, położyć na fury i wysłać w tym sa­mym kierunku (s. 204). Na wątpliwości jednego z czer­wono gwardzistów (Oni naszych wieszają, a my mamy odprowadzić ich i nie trak­tować brutalnie. Ale czy sił na to star­czy? (ibidem); komisarz odpowiada wprost: Za okrucieństwa w stosunku do bezbronnych jeńców będziemy rozstrzeliwali. Nie je­steśmy białymi ! (ibidem). Humanitarną postawę bolszewików określa przecież jasno rozkaz Wojennej Rady Re­wolucyjnej: Robotniczo-chłopski kraj kocha swą Armię Czerwoną, szczyci się nią i żąda, by na jej sztandarze nie było ani jednej plamy (s. 205). Jak bardzo zeszmacony był sztandar burżuazyjnej armii Piłsudskiego widać w obli­czu powyższych przykładów nadto wyraźnie.

W barwnie przedstawionej scenie rocznicowej manifestacji, odbywającej się w przy­granicznych wioskach radzieckich, a upamiętniającej Rewolucję Październi­kową, widzimy inne poczynania polskiej żandarmerii. Mimo, że zawczasu po­wiadomiono dowódz­two polskie (s. 375) i manifestacja miała charakter pokojowy, a żadna noga nie oddaliła się na krok od ziemi radzieckiej, nie przestąpiła zakazanej linii (s. 374), to jednak polskie władze ogarnęła panika: Pospiesznie krążyć zaczęły patrole żandarme­rii polowej, pięcio­krotnie powiększono liczbę wartowników, a w wąwozach na wszelki wypadek ukryto rezerwy (ibidem). Bezmyślność żandarmów wywołuje efekt odwrotny. W wiosce podzielonej gra­nicą na dwa światy (s. 343) mieszkańcy strony polskiej tłumnie przysłuchują się wzruszają­cym przemówieniom (s. 376), a dachy chat i stodół oblepione były ludźmi, którzy nie od­rywając oczu przypatrywali się temu, co się działo za rzeką (ibidem). Lecz w chwili, gdy na zaimprowizowanej trybunie po stronie radzieckiej pojawił się Korczagin postanowiono nie dopuścić, by ta mowa zapaliła czyjeś serca. Krą­żący po wio­sce patrol żandarmerii jął wpędzać mieszkańców nahajami do domów. Kule zastu­kały o dachy. Ulice opustoszały. Znikła z dachów zegnana kulami mło­dzież (s. 376).

Wydarzenia po stronie polskiej kontrastują z radosną, pokojową manifestacją po stronie radzieckiej. Na tę różnicę zwraca uwagę stary pastuch, który pod wpły­wem sil­nego wzburzenia przemówił gorąco: Przyjrzyjcie się dobrze, dzieci! I nas kiedyś tak bito, a teraz we wsi nie oba­czysz, by władza uderzyła kiedy chłopa nahajką. Zrobiono koniec z panami - skoń­czyło się też z na­hajką dla naszych pleców. Trzymajcie mocno tę władzę, synkowie --- A teraz taki żal za serce chwyta, gdy patrzę na tamtych ! (ibidem).

W inny jeszcze sposób ukazany jest los prostego ludu w obszarniczej Polsce. Sze­regowy żołnierz - już po zakończeniu wojny pełni służbę graniczną. Stoi na straży pań­skiej Polski (s. 344). Widzimy go w zimowej scenerii pustego pola, gdy mróz do­skwiera do szpiku kości (s. 346). Stoi bowiem w lichym szynelu, w cie­niutkich ręka­wicz­kach i czapce konfederatce, wystrojony w liczne białe orzełki (na czapce, sukien­nych na­ramien­nikach i na galonach kołnierza), które – jak zauważa ironicznie, ale i słusznie powie­ściopi­sarz – nie dodają żołnierzowi ciepła (s. 345). Tego nie przydaje i podskakiwanie niczym zając (s. 346). Jego odmrożone uszy, zlodowaciałe ręce, su­rowy regulamin służby jakiej jest poddawany i bezwzględność przełożonych skłaniają czerwonoarmistę – stojącego po drugiej stronie granicy – do ludzkiej refleksji: Choć to burżujski żołnierz, lecz ma pieskie życie (ibidem). On zaś jako wartownik radzieckich socjalistycznych republik (s. 344) ma na szynel narzu­cony olbrzymi kożuch barani z niezmiernie szerokim kołnie­rzem, głowę otu­loną ciepłym sukiennym hełmem, a na rę­kawach baranie rękawice o jednym palcu. Przeto spokojnie kroczy po wartowniczej ścieżce, wchłaniając smakowicie dymek ma­chorkowej skrętki (s. 345). Z litości użycza polskiemu wartownikowi zapałek, a ten skrzętnie je oddaje, gdyż – jak mniemamy – mu­siałby za to pudełko odsiedzieć ze dwa latka w więzieniu (s. 346).

Oczywiste jest dla czytelnika, jak gorsze warunki służby w wojsku polskim kontra­stują z komfortową sytuacją czerwonoarmisty. Jest to zaś modelowy los „burżujskiego żołnierza”. Sam system władzy w obszarniczej Polsce jest nieludzki, przewidując tak wy­sokie kary za przyjęcie zapałek, darowanych w przyjacielskim ge­ście.

Bohaterowie światłości

Komisarz Pyrzycki

Jest ruchliwy i nerwowy. Pracował w cukrowni jako pomocnik mechanika. Z nie­by­wałą wytrwałością zaraz w pierwszych dniach umacniania się władzy radziec­kiej za­brał się do robienia porządku w arystokratycznym kierownictwie administracji fa­brycznej, która przyczaiła się żywiąc do bolszewików słabo tajoną nienawiść (s. 160). Na zebraniu fa­brycznym, waląc gniewnie pięścią w barierę trybuny, w szorst­kich i nie­przejednanych sło­wach wykłada polskim robotnikom wizję rzeczywistości, porażając logiką oczywistości:

Skończone - mówił - nie będzie już tak, jak było dotąd. Dosyć już nasi ojcowie i my natyraliśmy się dla Potockich. Budowaliśmy dla nich pałace, a za to jaśnie wiel­możny hra­bia płacił nam akurat tyle, byśmy przy pracy nie zdechli z głodu.

Ileż to lat hrabiowie Potoccy i książęta Sanguszkowie dorabiają się na na­szych zgarbionych grzbietach! Małoż to pośród nas jest Polaków – robotników, któ­rych Po­tocki trzymał pod jarzmem tak samo jak Rosjan i Ukraińców ? --- Wszyscy proletariu­sze to bracia, lecz panów - tego możecie być pewni – weźmiemy w garść. – Ręka jego zakreśliła łuk i znów wali w barierę trybuny. – A kto zmusza lud do przelewu bratniej krwi? Królowie i szlachta od wieków wysyłali chłopów polskich na bój z Turkami i zaw­sze jeden naród napa­dał i gromił drugi. Iluż to ludzi zabito, ile klęsk poniesiono! Kto tego chciał ? Czy my? Lecz niedługo wszystko to się skoń­czy. Nadszedł już kres tych kanalii. Bolszewicy rzucili ca­łemu światu straszne dla burżujów słowa: Proletariusze wszystkich krajów łączcie się! To nasz ratunek, nasza nadzieja na szczęśliwsze ży­cie (s. 161).

Jaki kształt przybierze owa nieodległa kraina „szczęśliwego życia”, o tym do­wia­du­jemy się dalej: Będzie również i polska republika, lecz socjalistyczna, bez Potockich, których do­szczętnie zlikwidujemy, a w socjalistycznej Polsce sami będziemy gospodarzami --- I je­śli zdobędziemy zaufanie robotników – zorganizujemy braterstwo ludów na całym świecie (ibidem), zgodnie z hasłem Dziś niczym – jutro wszystkim my (podkr. W.S.).

Śniegurko

Śniegurko to kolejny Polak oddany sprawie rewolucji. Jest to młody radiotele­gra­fista w randze kaprala, przed wojną pracujący jako elektromonter w Łodzi. Oskarżony zimą 1919/1920 przez sąd wojenny o zdradę ojczyzny i propagandę komunistyczną wśród żołnierzy --- przyznał się do szerzenia propagandy komunistycznej, lecz w ostry sposób zaprotestował prze­ciwko oskarżeniu go o zdradę ojczyzny >Moja ojczyzna – powiedział – to lu­dowa socjali­styczna Polska (podkr. W.S.)⁶¹. Tak, jestem członkiem KPP⁶², do wojska wcielono mnie gwałtem i otwierałem oczy takim jak ja żołnierzom, których gnaliście na front. Może­cie mnie za to powiesić, lecz ja mojej ojczyzny nie zdradzi­łem i nie zdra­dzę. Ale różne są nasze ojczyzny: wasza jest pańska, a moja - robot­niczo-chłopska. I w tej mojej ojczyźnie, która powstanie – jestem o tym głęboko przekonany – nikt nie nazwie mnie zdrajcą< (s. 200)⁶³.

Antek Kłopotowski

Z kolei w innej frontowej scenie, kiedy widzimy cofające się zasępione szeregi czer­wonoarmistów pojawia się także wysoki, chudy Antek Kłopotowski z tartaku. Palce jego spoczywają na spu­ście ka­ra­binu. Antek jest posępny, zatroskany, oczy jego spotykają się ze spojrze­niem Se­rioży i Antek zwierza mu się ze swych ukrytych myśli.

- Będą prześladować naszych, zwłaszcza moich. >Polak - powiedzą - a wal­czy prze­ciw polskim legionom<. Wypędzą starego z tartaku i spiorą go batogami. Mówiłem stare­mu, żeby poszedł z nami, lecz tatce nie starczyło sił, by rzucić rodzinę. Ach, prze­klęci, gdyby się tak czym prędzej z nimi zmierzyć. (s. 183-184).

Bezimienny Maszynista

W obliczu straszliwej wieści Towarzysze! Umarł Lenin ! maszynista polskiego parowozu bezpośredniej komunikacji Szepietówka-War­szawa nasłuchiwał chwilę, a potem podniósł rękę i pociągnął w dół łańcuszek otwie­ra­jący wentyl syreny. Wiedział, że gwiżdże po raz ostatni, że nie pozwolą mu już na tym parowozie pra­cować, lecz nie wypuszczał z ręki łańcuszka i wycie jego lokomo­tywy pod­nosiło z miękkich kanap w przedziałach wystraszonych kurierów i dyploma­tów polskich (s. 401). Zapewne tych, spotkanych wcześniej z Nelli Leszczyńską w roli głównej⁶⁴.

Bezimienny Żołnierz

W nielicznej, ale jakże „reprezentatywnej” galerii podobnie myślących i patrzą­cych na świat polskich „bohaterów”, poznajemy także żołnierza - ze zwykłej pie­choty. Miej­scem akcji jest granica radzieckiej Ukrainy i obszarniczej Polski, która jak otchłań dzieli Ziemię na dwa światy, światy stojące naprzeciw siebie – milcząco i wrogo (s. 374). Czas akcji: rocz­nica Rewolucji Październikowej, obchodzona w oj­czyźnie światowego prole­tariatu „w niezwykle podniosłym nastroju”: pięciotysięczny tłum chłopów i chłopek z trzech sąsiednich wiosek, ustawiw­szy się w półkilometrową kolumnę, z dętą orkiestrą oraz batalionem Powszechnego Przy­sposo­bienia Wojskowego na czele, rozwinąwszy purpurowe płótna sztanda­rów, ruszył z wioski ku gra­nicy. Zachowując najsurowszy porządek i karność ko­lumna rozpoczęła pochód do ziemi radzieckiej (sic !) wzdłuż słupów granicznych, kierując się w stronę wiosek, rozdzie­lonych układami na połowy --- Na czele ko­lumny jechali konno do­wódca batalionu Gaw­riłow i Korczagin, a za nimi rozlegał się grzmot trąb miedzianych, szelest sztandarów i pieśni, pieśni. Odświętnie ubrana chłopska młodzież, wesoły na­strój, wiejskie dziew­częta, sre­brzyste trele dziewczę­cego śmiechu, poważne twarze dorosłych i uroczyste starców. Da­leko, jak tylko okiem sięgnąć, płynie ta ludzka rzeka; jej brzeg jest granicą, żadna noga nie odda­liła się ani od krok od ziemi radzieckiej, nie przestąpiła zakazanej li­nii --- Gwarna i radosna kolumna szła po swojej ziemi, na­pełniając powietrze dźwiękiem pieśni (s. 374 -375).

Świadkiem tego niezwykłego widowiska jest polski wartownik, którego reakcja jest natychmiastowa: Polak zdejmuje z ramienia karabin i postawiwszy go u nogi, staje „na bacz­ność”. Korczagin słyszy wyraźnie:

>Niech żyje komuna ! <

Oczy żołnierza mówią, że to on wypowiedział te słowa. Paweł nie odrywając wzroku wciąż na niego spogląda.

Przyjaciel ! Serce pod żołnierskim płaszczem bije jednobrzmiącym rytmem z ko­lumną i Korczagin odpowiada cicho po polsku:

>Witaj, towarzyszu !<

Wartownik został w tyle. Gdy kolumna go wymija, on wciąż trzyma broń w tej samej pozycji. Paweł obracał się kilkakrotnie i patrzył na malejącą ciemną postać (s. 375).

Tuż obok salutującego jest jeszcze jeden Polak, którego sylwetkę przybliża nam autor dzięki przenikliwemu spojrzeniu swego bohatera:

Siwiejące wąsy, spod niklowanego obrzeżenia daszka konfederatki spoglą­dają nieru­chome, wypłowiałe oczy. Korczagin, wciąż jeszcze pod wrażeniem do­piero co usły­szanych słów, rzekł pierwszy po polsku i jak gdyby do siebie samego:

– Dzień dobry, towarzyszu !

I nie otrzymał odpowiedzi.

Gawriłow uśmiechnął się. Okazało się, że wszystko słyszał.

– Wymagasz zbyt wiele - powiedział. - Oprócz żołnierzy ze zwykłej piechoty, jest tu i piesza żandarmeria. Widziałeś naszywki na jego rękawie ? To żandarm (s. 375-376).

W tekście powieści obu Polaków postawiono na przeciwnych biegunach. Żan­darm – słowo funkcjonujące jako wcielenie wrogości i okrucieństwa – zachowuje się ty­powo. Nie reaguje na radosną manifestację ani przyjacielskie pozdrowienie Korcza­gina. Prosty żoł­nierz duchem jest z nimi, więcej – solidaryzuje się nieśmiało deklarując Niech żyje ko­muna! Radziecki bohater książki określa go jako to­warzysza walki i może tym samym wyróżnia jako „przyjaciela”.

Polscy „bohaterowie” a stereotypy

Realizm socjalistyczny

Powieść „Jak hartowała się stal” była od swego zarania niezwykle popularna. Mi­lionowe nakłady i liczne tłumaczenia szybko uczyniły ją sztandarowym dziełem reali­zmu socjalistycznego⁶⁵. Mimo, że program realizmu socjalistycznego pochodzi z roku 1934, gdy został proklamowany na zjeździe pisarzy radzieckich przez Maksyma Gor­kiego. Jako „wiodący” kierunek w sztuce radzieckiej⁶⁶. Właśnie powieść Mikołaja Ostrowskiego, na­pisaną przed tą data, uznać można za antycypa­cję tej „konwencji twórczej”. W swych założeniach ten rodzaj realizmu stanowić miał zasadniczą metodę radzieckiej literatury pięknej, (która) wymaga od artysty praw­dzi­wego historycznie konkretnego odzwierciedlenia rzeczywistości w jej rewo­lu­cyjnym roz­woju. Przy tym prawdziwość i historyczna konkretność artystycznego od­zwierciedle­nia rzeczywistości winny łączyć się z zadaniem ideowego przekształ­cania i wychowania mas pracujących w duchu socjalizmu (podkr. W.S.)⁶⁷.

Literatura w ujęciu realizmu socjalistycznego miała realizować podstawowe zało­że­nie partyjności. Powinna nie tylko być zgodna z linią partii i ukazywać świat z jej punktu wi­dzenia, lecz równocześnie służyć upowszechnianiu założeń partii oraz poma­gać w urze­czywistnianiu partyjnych haseł. Tym samym dzieło literackie miało ukazywać świat nie ta­kim, jaki jest, ale takim, jaki ma być zgodnie z programem par­tii. Partyjność i ideowość, prowadziły do uogólnienia i typowości obrazu świata. Kon­sekwencją było założenie dycho­tomicznego podziału na bohaterów pozytywnych i negatywnych, poj­mowanych jako wzorce osobowe, raz godne naśladowania, raz odrażające więc i od­straszające⁶⁸.

Założenia te doskonale zrealizowano właśnie w tej powieści. Przede wszyst­kim przez główną postać Pawki Korczagina. Ten młody rewolucjonista nowych cza­sów, uosa­biający cnoty ideowego komsomolca, bez reszty oddaje się idei komuni­zmu i pod­porząd­kowuje swoją aktywność społeczną oraz życie osobiste najpięk­niejszej spra­wie świata - walce o wyzwolenie ludzkości⁶⁹. Modelowy bohater jest „rezultatem uogólnienia arty­stycznego”⁷⁰. Zarazem powieść kształtowana była naj­wyraźniej rze­czywistością ra­dziecką. Przecież sam autor ujmował cel swej twórczo­ści w sposób ka­tegoryczny: My, pisarze, >inżynierowie dusz ludzkich<, mamy przed sobą ogromne zada­nie: po­kazać całą wielkość tego, co się dzieje --- My, pisarze, musimy pokazać potworne posta­cie zdrajców i dwulicowców, agentów wroga klasowego, a także tchórzów, pani­ka­rzy, któ­rych rewolucja odrzuciła na śmietnik⁷¹.

Powieściowa wizja świata

W powieści „Jak hartowała się stal”, zgodnie z założeniami programowymi re­ali­zmu socjalistycznego, znajdujemy bohaterów pozytywnych – bojowników rewo­lucji – i świat wrogów klasowych. Mikołaj Ostrowski zgodnie z charakterystyczną w ZSRR lat 20-tych i 30-tych wizją Polski o dwóch obliczach wprowadza do niej bo­haterów naro­dowości pol­skiej, ukazując ich w sposób schematyczno-ilustra­cyjny⁷².

Nowe zamówienie ideologiczne wymagało wyraźniejszego rozgraniczenia cech po­zytywnych i negatywnych w stereotypie Polaka i odpowiedniej klasyfikacji tych cech we­dług kryterium klasowego. Określonym kryterium stało się --- prze­ciwstawie­nie, swo­ista antyteza: „reakcyjny” - „rewolucyjny”⁷³.

Motywy polskie podporządkowane są naczelnej problematyce utworu, a tym jest walka rewolucyjna oraz internacjonalistyczne hasło jedności wszystkich proleta­riuszy. Przedstawiony powyżej opis polskich bohaterów utworu występuje według dychoto­micz­nego podziału na „bohaterów ciemności” i „bohaterów światłości”. Tak bowiem autor powieści umieszcza postacie na dwóch przeciwstawnych bie­gunach, wyznaczonych ich przynależnością klasową. Trzeba pokazać, że po stro­nie pro­letariatu stoi wszystko, co dobre, co nie ugrzęzło w potwornym błocie. Trzeba poka­zać, że burżuazja i arystokracja są klasami ginącymi, że rozkład, pro­ces gnicia ich śro­dowiska jest dla nas korzystny⁷⁴. Tym samym polscy „bohaterowie ciemności” to nieodmiennie przedstawiciele war­stwy rządzącej i posiadającej. Ostrowski kreśli bardzo jednoznaczny obraz ob­szar­niczej Polski. Młodzi ludzie z warstw rządzących to bez wyjątku osobniki ze­psute, puste i ego­istyczne⁷⁵. Autor swych listach postrzega ich w tenże sposób: Wiemy, jak żyli – ściślej, jak marnowali swoją młodość synowie burżuazji. Pijań­stwo, rozpusta, try­wialność, tę­pota i egoizm (podkr. W.S.) – oto występny krąg ich zainteresowań⁷⁶.

Z założenia klasy skazano na wyginięcie, a ich przedstawienie ilustrować bę­dzie tę tezę, mając na celu wywołanie odrazy czy też nienawiści, szczególnie w kon­tra­ście do ideowej postawy rewolucjonistów⁷⁷. Na biegunie przeciwstawnym znajdziemy bohaterów pozytywnych. Będą to nie­odmiennie przedstawiciele warstw niższych, którzy na każdym kroku manifestują soli­dar­ność klasową i nienawiść do wszelkich prób wskrzeszenia >pańskiej< Pol­ski⁷⁸. Boha­te­rów wkomponowano w naczelną tezę dzieła i wpisują się w założoną wi­zję dy­cho­tomicznego podziału świata na „naszych” i „obcych”. Dla dzi­siejszego odbiorcy są przed­stawieni szablonowo. Ilustrują wyłącznie „prawdy poli­tyczne”. Przez to pozba­wiono ich pogłębionego rysunku psychologicznego. Zbęd­nego, wobec zadania, ja­kiemu posta­cie te mają służyć w ogólnym planie powieści. Świat wrogów klasowych ukazano w jedynym tylko celu, ma u czytelnika wywołać gniew, może nienawiść. Z drugiej strony, ma pobu­dzać w czytelniku radziecki patriotyzm i poczucie soli­darności wewnętrz­nej⁷⁹.

Stereotyp w perspektywie antropologii historycznej

Wszystkie elementy obecne w opisie polskich bohaterów powieści przekonują, że mamy do czynienia ze stereotypem⁸⁰. W ujęciu socjologicznym przez stereotyp rozu­mie się poglądy, przesądy, fałszywe generalizacje, uprzedzenia. Ten w gruncie rze­czy naturalny „sposób” oglądu świata społecznego zasadza się na podstawowym odróż­nieniu pomiędzy „nami” i „nimi”, grupą własną i grupą obcą: W zaimkach ‘my’ i ‘oni’ wyraża się przede wszystkim nie podział wszystkich ludzi na dwie odrębne grupy, lecz różnica dwóch zdecydowanie odmiennych po­staw: uczucio­wego związku i antypatii, zaufania i podejrzliwości, pewności siebie i trwogi, gotowości do współ­pracy i wrogości --- Opozycja ta jest głównym narzę­dziem, przy użyciu którego buduję swoją mapę świata (jest zasadą klasyfikacji, strukturą, która wyznacza innym miejsca w podzielonym świecie) --- „Inni” są tym przeciwstawnym obrazem, którego „my” potrze­bujemy dla własnej tożsamości, dla spójności grupy, jej solidarności i emo­cjonalnej stabil­ności⁸¹.

Stereotyp, użyty jako narzędzie walki ideologicznej staje się tym narzędziem, gdy wewnętrzną integrację grupy (narodu, klasy, stanu, grupy zawodowej) doko­nuje się po­przez przeciwstawienie innym grupom⁸². Rozpatrywanie ste­reotypu wyłącznie w per­spektywie socjologicznej okazuje się podejściem nazbyt wąskim, gdyż skupia się ono na tym, co ponadindywidualne i społeczne, kosztem tego, co indywidu­alne i ludzkie.

Nawyk oglądania bezpośredniego wytwórcy >od tyłu<, pochylonego nad płu­giem lub warsztatem, przeszkadza historykowi spojrzeć temu prostemu człowie­kowi w twarz i zainte­resować się jego myślami, uczuciami, wierzeniami, nastrojami, jego po­glądami na świat przyrodniczy i społeczny i wreszcie na siebie samego⁸³.

Dlatego bardziej frapujące poznawczo jest ujęcie stereotypu w antropologii kultu­rowej (etnologii), która zawiesza pytanie, jak dalece stereotypy są wier­nym odzwier­ciedleniem, czy też zafałszowaniem rzeczywistości ? W jej świetle oczywistym dla histo­ryka będzie konstatacja: Stereotypy mówią nam niewiele o tych, których dotyczą, bardzo wiele natomiast – nawet jeśli nie w sposób bezpośredni – o tych, którzy je wytworzyli. A już najwięcej mogą mówić o sposobach ludzkiego myślenia i przeżywania świata⁸⁴. Wynika to z przedmiotu zainteresowań, którym antropologia czyni wytworzone w danej kulturze pola ludzkiego doświadczenia, czyli te jej elementy, „poprzez które staje się ona dostępna zwykłym ludziom”⁸⁵. Z tej perspektywy hi­storyk będzie zwracać się ku zbiorowym zachowaniom oraz powszechnym wy­obraże­niom o świecie, odczuciom, sposobom myślenia⁸⁶ i pytać, jaki jest świat ? W subiektywnej percepcji jednostek i grup ! Co są w stanie dostrzec w tymże świecie nie tylko obserwatorzy, ale i współautorzy wydarzeń? Tego rodzaju pytanie wiąże się z ba­daniem świadomości zbio­rowej.

Za pomocą pojęcia mentalité, rozumianego jako system obrazów leżących u pod­staw ludzkich wyobrażeń o świecie i ich miejscu w nim oraz określających po­stępki i za­chowania⁸⁷, historyk może penetrować obecność u ludzi danego społeczeństwa należących do jednej kultury okre­ślo­nego wspólnego „umysłowego instrumentarium”, „psychologicznego oprzyrzą­dowa­nia”, po­zwala­jącemu im po swojemu odbierać i uświadamiać sobie swoje na­turalne oraz spo­łeczne oto­czenie⁸⁸.

Analizując powieść „Jak hartowała się stal” i wyszczególniając stereotypowy opis bohaterów (tu „bohaterów polskich”), nie należy pytać, na ile te charakte­rystyki od­no­szą się do rzeczywistości, lub też polemizować z autorem co do praw­dziwości cech przypisy­wanych poszczególnym grupom, przedstawionym w powie­ści. Z punktu wi­dzenia zapro­ponowanego przez antropologię historyczną, można poprzez powieściowy świat Ostrowskiego zajrzeć poza tekst, po to, aby dostrzec skrywającą się za nim i ujawniającą się w nim społeczno-psychologiczną rzeczywi­stość.⁸⁹

Utwór pozwala więc wniknąć zarówno w jednostkowy świat autora⁹⁰ jak i w rze­czywistość, w której żył i tworzył swe dzieło Mikołaj Ostrowski.

Lidia Purolnik

Rzeczywistość i konfabulacja obrazu getta warszawskiego w pamiętniku Martina Graya „Wszystkim, których kochałem”.

Uwagi wstępne

Praca niniejsza wynikła jakby samorzutnie z lektury bestsellera wspomnienio­wego Martina Gra’a „Wszystkim, których kochałem” tłumaczonego na kilka ję­zyków. Tylko w Polsce ukazały się dotąd trzy wydania⁹¹. Na podstawie tego tekstu sprokurowano też w międzynarodowej obsadzie kilkuod­cinkowy film fa­bularny.

Lektura wspomnień jest dla czytelnika niezmiernie frapująca. Marcin – bo ta­kim imie­niem nazywa siebie w „polskim” okresie – urodził się w Warszawie, w ro­dzinie fa­brykanta o niezłej kondycji materialnej. I dzieciństwo miał niezmące­nie szczęśliwie-co dokumentuje fotografiami. Jednak jak akcentuje, życie rozpoczęło się dlań wraz z wybuchem wojny. Stwierdza bowiem: Jest wrzesień 1939 r. wtedy się naprawdę urodziłem. Poprzedzające te dni czterna­ście lat jakby w ogóle nie istniały --- byliśmy udziałowcami dużej fabryki. sprzedawaliśmy pończochy i rękawiczki w całej Polsce, a także za granicą. W Sta­nach miałem rodzinę, moja babka mieszkała w Nowym Jorku⁹².

Z początkiem wojny młody Gray zostaje żywicielem rodziny – później trudni się szmuglem żywności na wielką skalę, zaopatrując odbiorców w całym getcie. W pro­cede­rze tym pomaga mu przez niego właśnie zorganizowana banda „ze strony aryjskiej”. Przedsięwzięcie na wielką skalę pozwala na działalność charyta­tywną; za­opatruje sieroci­niec doktora Janusza Korczaka i inne po­dobne instytucje; wspomaga też osoby prywatne. Wszystko umożliwiała duża gotówka i „odpowiednie” dokumen­ty; kenkarty, paszporty (kilka), legitymacja volksdeutscha, itp. Przy ich pomocy – mając dobry wygląd – Marcin wciela się w różnych sytu­acjach, w rozmaite postacie. Wszystko to przysparza bohate­rowi znacznej popu­larności wśród całej społeczności warszawskiego getta. Wro­dzony spryt pozwala mu na kilkakrotną ucieczkę, po nieprzewidzianych wpad­kach. Wówczas, gdy osa­dzano go na Pawiaku i wówczas gdy był już w trans­porcie do Treblinki. Tam zresztą trafia później, niemal dobrowolnie – wiedziony ciekawością. Zaspokoiwszy takową ... ucieka z obozu. Po niejakim czasie trafia do oddziału partyzantów Armii Ludowej (w 1943 roku !) dowodzonych przez ... Grzegorza Korczyńskiego i Mie­czysława Moczara. Po czym wstępuje do Armii Czer­wonej. Nie sięgający dwu­dziestu lat Marcin, szturmuje zwy­cięsko Berlin, by później mógł – już jako oficer NKWD – aresztować ... Martina Bormana. Jednak niefrasobli­wość i pijaństwo ra­dzieckich przełożonych umożliwiły hitlerowcowi ucieczkę. W cza­sie niespełna rocznej służby w Armii Czerwonej, Marcin zdobył najwyż­sze bojowe odznaczenia radzieckie: „Order Czerwonej Gwiazdy”, „Order Wojny Ojczyź­nianej”, „Order Alek­sandra Newskiego”. Jednak dezerteruje... z wojsk NKWD i ucieka na Zachód, gdzie los nie skąpi mu równie niezwykłych, co tragicznych przypadłości. Ten niesłychanie bogaty w wydarzenia życiorys budzi siłą rzeczy nie tylko czy­telni­czą ciekawość. Z pozoru, niezgodnie z regułą wywodu naukowego, już na wstępie docie­kań pobieżnie zrelacjonowano ledwie część żywota autora pamięt­nika.

Tego „streszczenia” dokonano jednak z premedytacją. Ma to być bowiem punkt wyjścia, jako argument o zasadności podjęcia problemu formułowanego w ty­tule niniejszej pracy. A frapującym dla nas zagadnieniem będą spostrzeże­nia nad rzeczywistością i konfabulacją obrazu warszawskiego getta w pamięt­niku Mar­tina Gray’a. Otóż nawet nasza, ułomna „wiedza poza źró­dłowa” naka­zywała by po­wątpiewać w wiarygodność wielu ustępów rzeczonego pamiętnika. Same wątpliwości wobec „niezwykłych” szcze­gółów faktograficz­nych, nie mają jednak siły argumentu naukowego. Nie do końca uprawo­mocnione będą także zastrzeżenia, wobec wia­rygodności niektórych „fabularnych” ustępów narra­cji, gdy czytamy już to o zjazdach z okna na prześcieradle (s. 91-92); walce z uzbrojonym wrogiem na skraju dachu (s. 123); ukrywaniu się bohatera w szufladzie (s. 113).

Bardziej zasadne wydają się nasze powątpiewanie, gdy znajdujemy zwroty wy­nika­jące bardziej z retoryki, niźli uprawomocnione w rzeczowym rela­cjonowaniu fak­tów. A to wówczas, kiedy pamiętnikarz widzi wzdęte truchło konia, tuż po wybuchu bomby (s.17); zjada płócienną opaskę w trakcie więziennej inspekcji (s. 43); otrzymuje bagnetem cios w oko, po czym gołymi rękoma zadu­sza oprawcę (s. 98).

Lapsusy takie sprawiają wrażenie figur retorycznych, rzucających nie najlep­sze światło na racjonalizm (tu dla nas - wiarygodność) sprawozdania wspomnie­nio­wego. To jednak nie upoważnia jeszcze do poddania w wątpli­wość wiarygodno­ści całego przekazu. W tej sprawie historykowi dostarczono poważ­niejszego argu­mentu. Otóż okazuje się, że w sporządzeniu autobiografii pomagał autorowi niejaki Max Gallo. On zaś; lojalnie informuje czytelnika, że napisał już kilka książek, gdyż umie opero­wać słowem, zna historię tamtego okresu. Co więcej w ”Przedmowie” Max Gallo odsła­nia kulisy własnej pracy nad pamiętnikiem Martina Graya:

Przez wiele miesięcy widywaliśmy się codziennie --- Wypytywałem go, nagrywałem jego słowa, sprawdzałem, wsłuchiwałem się w jego głos i chwile mil­cze­nia --- Przedsta­wiłem tylko najważniejsze, rekonstruowałem, konfrontowałem, komponowałem deko­racje, starałem się odtworzyć atmosferę (podr. L.P.). --- Stopniowo wtopiłem się w życie Martina, wszedłem w jego skórę⁹³.

Tę, jakby programową deklarację datowano: Paryż, lipiec 1971. W tymże też roku, oficyna „Editions Robert Laffont S.A.” opublikowała interesu­jącą quasi autobiografię pod tytułem: „Au Nom de tous les Miens”. Do­puścić tedy wolno, że to na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Gray snuł swe wspomnienia. Zresztą narracja pa­miętnika doprowadzona jest właśnie do 1971 roku. Czynił to więc niemal 30 lat po wyda­rzeniach, jakich był świadkiem i uczestnikiem w warszaw­skim getcie. I to jest kolejną przesłanką naszych rozwa­żań.

Po tylu latach pamięć się zaciera i zmienia się widzenie przeszłości. Niektóre fakty ulegają zatarciu, inne stają się mniej wyraziste, owiane mgłą czasu. Jeszcze inne ulegają zniekształceniom, przeinaczeniom wręcz. W końcu są i takie co pozostają na zawsze – do końca życia – w pamięci. Biorąc to pod uwagę, świadomi udziału postronnych (tu Maxa Gallo) w sporządzaniu relacji wspo­mnieniowej stawiamy pytania:

1. Które z faktów spotykanych w pamiętniku są obra­zem z autopsji (pamięci) autora – Martina Graya ?

2. Które wynikają z jego później nabytej erudycji historycznej ?

3. Które wątki pochodzą bezpośrednio od autora pamiętnika, tu Mar­tina Graya?

4. Które wątki i fakty wprowadzone być mogły przez współautora – Maxa Gallo? Ten nie ograniczał się przecież tylko do sprawdzania i zosta­wiania tego co najważniejsze, ale sam rekonstruował, konfrontował, komponował dekora­cje, odtwarzał atmosferę.

Zadaniem naszym nie jest wykazanie wiarygodności rela­cji pamiętnikarskiej Graya. Zobiektywizowane „odtworzenie” rzeczywistości nie tylko wykracza poza ramy podobnych dysertacji, ale byłoby zbędnym. Choćby przez obfi­tość istniejącej literatury naukowej, omawiającej losy spo­łeczności ży­dowskiej w „czasach pogardy”.

Dla nas istotniejszym problemem jest autentyczność tekstu pa­mięt­nika „Wszystkim, których kochałem”, a więc:

1. wykazanie, na ile jest on rzeczywistym pamiętnikiem Graya ? Na ile zaś jest efektem późniejszej konfabulacji autora; wypracowaniem skiero­wanym do określo­nego odbiorcy ?

2. ujawnienie ewentualnego wpływu (emendacji) współautora pamiętnika – Maxa Gallo.

Rozwikłanie tych zagadnień ograniczono tylko do jednej, początkowej partii tekstu, w której opisano poczynania bohatera od wybuchu II wojny światowej, po czas pierwszej (lipiec-wrzesień) deportacji warszawskiego getta w 1942 r. Dal­sze koleje losów Mar­cina-Martina wymagają odrębnych dociekań, jako że w jego tekście wyodrębnić wolno wy­raźnie integralne części:

– o obozie w Treblince,

– o powstaniu w getcie warszawskim,

– o działalności w partyzantce polskiej,

– o jego walkach w szeregach Armii Czerwonej i NKWD,

– o jego dalszych losach już na Zachodzie.

Tu wydzielony ustęp pamiętników traktowany być może jako samoistna nar­ra­cja, ograniczona przekonującymi cezurami czasowymi. Co istotne, właśnie dla tak wypre­parowanego fragmenty dysponujemy niezbędnym materiałem źródło­wym, umożli­wiającym założoną wyżej analizę. Jak się bowiem zdaje, odpowiedź na zadane wyżej pytania, leżeć będzie w kon­frontacji tekstu Graya – Gallo, z innymi przekazami pamiętnikarskimi, mówią­cymi o rze­czywistości lat 1939-1942. Przez komparatystyczne zestawienie sto­sow­nych fragmentów, wnioskować więc będzie można o swoistości tek­stu nas in­teresu­jącego. Chociaż nie do końca wykaże to stopień jego auten­tyczności, jednak po­zwoli wnioskować o współzależ­nościach.

Jednak na względzie mieć należy także stopień autentyczności ma­teriału porównawczego. Tam element uzurpacji i konfabulacji bez wątpie­nia również wystę­puje. Na obecnym etapie nie sposób jednak dokonać tak dro­biazgo­wej analizy. Wniosko­wanie o autentyczności innych, wyzyskanych tu pa­miętników, opieramy tedy na informacjach tych, którzy teksty te do druku przygoto­wali. Dostępne były nam tylko materiały już opubliko­wane i to tłumaczone na język polski. Jednak spora ich ilość pozwala mniemać, że są one reprezentatywne w interesującej nas kwestii. Przy założonym dążeniu źródłoznawczym.

Trudno w tym miejscu dokonać szczegółowej, indywidualnej prezentacji – tym bardziej analizę – wykorzystanego, wspomnieniowego materiału porównawczego. Podstawa źró­dłowa uzewnętrzniona jest w przypisach uwag niniej­szych. Kwestie metodycznego wykorzystania przekazu pamiętnikarskiego rozwią­zujemy zaś za nie­liczną literaturą przedmiotu⁹⁴.

Zasadne jest jednak podniesienie specyfiki niektórych tekstów, które najczę­ściej będą przywoływane w konfrontacji z analizowanym tekstem. W docieka­niach nad historią getta warszawskiego przynajmniej dwa przekazy wspomnie­niowe, koniecz­nie muszą być wykorzystane. Jednym jest „Kronika getta warszawskiego” Emanuela Ringelbluma⁹⁵. Dzieło będące właściwie dziennikiem skrupulatnym zapisem obejmującym okres od wrze­śnia 1939 do stycznia 1943 r. Pisany w języku jidysz dziennik, szczę­śliwie prze­trwał autora – zamordowanego w marcu 1944 r – i po wojnie znalazł się w zbiorach Żydow­skiego Instytutu Historycznego. Od 1948 r. publikowano frag­menty w ję­zyku oryginału. Więk­sze partie, także w oryginale, wydano książkowo w 1952 r. w Warszawie. Całość w ji­dysz, ukazała się w latach 1961-1962. Te wcześniejsze, nie­pełne edycje doczekały się tłumaczeń na język angielski (1958), francuski (1959) i włoski (1962). Część notatek Rin­gelbluma w języku polskim ogłoszono w „Biulety­nie Żydowskiego Instytutu Histo­rycznego”. Tu wyko­rzystujemy pełny tekst „Kroniki” tłumaczony przez Adama Rutkow­skiego, a przygotowany już w 1963 roku. Jego publikacja była jednak możliwa dopiero dwadzieścia lat później. Jest to kompletny tekst dzien­ników Emanuela Ringel­bluma. Zaznaczone w edycji ustępy nieodczytane, wy­nikają ze zniszczenia pod­stawy rękopiśmien­nej⁹⁶.

Autor – jako profesjonalny historyk – był twórcą niemającego precedensu ze­społu dokumentowego, zbieranego pod jego kierownictwem w warszawskim getcie. Zbiór przetrwał tragedię getta i swego twórcę. Obecnie powszechnie jest znany jako „Archi­wum Ringelbluma”⁹⁷. Obejmuje zaś materiały rozma­itego charakteru: ankiety, re­lacje, dzienniki (wywoływanych przez zespół Ringelbluma), kopie dokumentów – protokoły, druki urzędowe, ob­wieszczenia, także silvy, jak pla­katy, pocztówki, recepty, kartki żywnościowe, opakowania to­warów, bilety teatralne itp. „Archiwum Ringelbluma” jest więc unikatowym ze­społem dokumentów od­zwierciedlających codzienność getta warszawskiego.

Emanuel Ringelblum po upadku powstania 1943 roku ukrywający się „po stronie aryjskiej” napisał po polsku monograficzny szkic o stosunkach polsko-żydowskich pod­czas wojny⁹⁸. Pracę tę, również szczęśliwie zachowaną, wykorzy­stu­jemy w opracowaniu Artura Eisenbacha. Proweniencja pozwala bowiem trak­tować ten tekst, jako pełnoprawne źródło historyczne.

Innym równie ważnym przeka­zem wspo­mnieniowym, mówiącym o wydarzeniach nas interesujących, jest „Dziennik getta war­szawskiego Adama Czerniakowa”⁹⁹. Bardzo osobisty zapis prezesa warszawskiej Gminy Żydowskiej, to niezmiernie drobiazgowy dziennik sensu strictori. Zapisy prowadzo­ne od 6 września 1939 po dzień samobójczej śmierci autora 23 lipca 1942, to precyzyjne kalendarium, mówiące mniej o działalności Gminy, a więcej co­dzienności getta. Spisywa­ny na bieżąco w języku polskim „Dziennik”, po raz pierwszy wydany był w przekładzie hebrajskim (1968). Tekst wraz z faksymile maszynowego oryginału posłużyły za podstawę cząstko­wego wydania polskiego w „Biuletynie Żydowskiego In­stytutu Hi­storycznego” (1972), które z kolei było podstawą tłumaczenia an­gielskiego (1979). Wyko­rzy­stana edycja, oparta jest na materiałach Instytutu Pamięci Narodowej Yad Vashem w Jerozolimie. Polski wydaw­ca Marian Fuks kolacjonował tekst z maszynopi­sem orygi­nału¹⁰⁰

„Dziennik” Czerniakowa i „Kronikę” Ringelbluma tak wysoko notujemy w hierar­chii źródeł, nie tylko przez ich faktograficzną kompetencje. Pisane na bieżąco, autorzy noto­wali aktualnie dochodzące do nich informacje, odzwierciedlały ich nastrój – nadzieje i bezradność. Choć pisane równolegle, to jednak z zupełnie odmiennych perspektyw.

Jeden z autorów to prezes Gminy Żydowskiej w Warszawie z mianowania jeszcze władz II Rzeczypospolitej, a akceptowany przez okupanta. Rozma­icie zaś postrzegany przez rodaków mu współczesnych, z czego zdawał sobie doskonale sprawę. Drugi, to już przed wojną lewicujący inteligent, teraz pracu­jący nad doku­mentacją¹⁰¹ tragedii swego narodu by dać świadectwo. Działał zresztą za nieofi­cjalną wiedzą Gminy Żydowskiej, w tym Adama Czerniakowa, któremu jest jed­nak wyraźnie nieprzychylny, właśnie z przyczyn światopoglą­dowych¹⁰².

Te dwa – niezależne od siebie – bardzo szczegółowe przekazy o życiu codzien­nym warszawskiego getta, są instruktywne przy weryfikacji pamiętników Gray’a. Zwłaszcza gdy zważymy niezmiernie małe prawdopodobieństwo, by ten znał pełny tekst „Dzienników” Czerniakowa. Inne wykorzystane tu mate­riały wspomnieniowe, mają różne znaczenie w naszych dociekaniach. Nie war­tościując, sygnalizujemy tylko pozycje specyficznego cha­rakteru.

„Pamiętnik z getta warszawskiego” Henryka Makowera¹⁰³, to wspo­mnie­nia spi­sane już w połowie 1943 roku, tuż po ucieczce z getta. Autor, jako profesor mi­krobiologii, pracował tam w szpitalu i służbach epidemiologicznych. Nie robił żadnych notatek. Za­chowany tekst, opracowany przez żonę bohatera w 44 lata po wydarze­niach, jest zna­mienny. Rekonstruuje wspólne doznania, w oparciu o spu­ściznę zmarłego męża. Ten jed­nakże sam wcześniej przyznawał, że wiele szcze­gółów, na­zwisk, dat już po pół roku za­pomniał. Jednak i wów­czas był pewien: trzeba to wszystko opisać, aby ludzie wiedzieli, co się działo¹⁰⁴. Mamy więc do czynienia z charakterystyczną „rekonstrukcją wspo­mnień”, co nie jest bez znaczenia w postępowaniu badawczym.

„Dziennik z getta warszawskiego” Mary Berg także jest przekazem szczegól­nym. Jako córka obywatelki USA, z dobrze sytuowanej rodziny antykwa­rycznej, w getcie cieszyła się specjalnymi prawami. Opuściła je zresztą „w miarę normalnie” – w styczniu 1943 i już w marcu 1944 roku znalazła się z ro­dziną w Nowym Jorku¹⁰⁵. Berg (właściwie Miriam Wattenberg) jako pierwsza uświada­miała opinii amerykań­skiej realia holocaustu. Wynikało to z jej aktywności publicz­nej, zaś nade wszystko z faktu, że już w początkach 1945 roku opublikowała swe „Warsaw Ghetto. A diary by...”. Książka była wielokrotnie tłumaczona na inne języki. Na długo też, „ Dzien­nik” Mary Berg pozostawał dla Zachodu najbardziej miarodajnym źródłem o wyda­rzeniach w getcie war­szawskim.

Relacją innej dziewczynki dotkniętej tragedią, jest „Zima o poranku” Janiny Bau­man¹⁰⁶. I ten pamiętnik – wydany po angielsku, po raz pierwszy w Londynie, w 1986 r. – jest znamienny. Napisany przez dojrzałą kobieta, w 40 lat po wydarze­niach. Co więcej, autorka nie kryje, że nadaje swemu dziełu literacką oprawę. W młodości podejmowała próby pisarskie, teraz literaturze oddała się bez reszty. Spe­cyficzna jest konstrukcja jej wspomnień, inkrustowanych mot­tami - cytatami z innych dzieł. Swój pamiętnik autorka przełożyła też na sztukę te­atralną. Co znów nasuwa pytanie o autentyczność, wła­śnie wspomnieniową „Zimy o po­ranku”. Tym bardziej, że autorka sama pi­sze: Starałam się być wierna nie tylko faktom, ale również moim własnym my­ślom i uczuciom z owych czasów. Robiłam świadomy wysiłek, żeby nie do­puścić, by moja obecna wiedza i tok rozumowania dojrzałej osoby zniekształ­cały to, co zapamięta­łam¹⁰⁷.

Pomocna dla nas była też edycja zbioru Henryka Grynberga pt. „Pamiętniki z getta warszawskiego”¹⁰⁸. To zestaw kilkudziesięciu frag­mentów i regestów wspo­mnień, jakie zdeponowano w archiwum warszaw­skiego Żydowskiego Insty­tutu Historycznego. Jako „fragmenty”, nie do końca wydają się przydatne w anali­zie tek­stologicznej. Wydano tam jednak wiele za­poznanych tekstów, tłumaczo­nych z jidysz Co więcej, opublikowano też bardzo instruktywne biogramy autorów, a w aneksie ze­stawiono dwie bibliografie drukowanych już pamiętników dotyczą­cych getta.

Na łamach „Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycznego” publi­kowano szereg wspomnień, głównie fragmenty tłumaczonych tekstów z ji­dysz¹⁰⁹. One, jak i inne, przywoływane niżej pamiętniki, są podstawą źródłową niniejszych rozważań. Obok tekstów stricte wspomnieniowych, wykorzystano relacje trudniej kwali­fi­kujące się w nurcie pamiętnikarskim. Pierwszym jest znana książeczka, reportaż – wywiad Hanny Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”¹¹⁰. Stylizo­wana rozmowa z Markiem Edelmanem, ostatnim z żyjących członkiem kierow­nictwa Żydowskiej Or­ga­nizacji Bojowej. Jest to bez wątpienia ważkie źródło. Tu również szczególnie wypada uwzględnić kwestie autentyczności wspomnień. Tekst niewątpli­wie autory­zowany, chyba jednak poddany był ob­róbce literackiej, dokonanej ręką reporterki, która książkę firmuje. Co widzimy choćby w sformułowaniu tytułu, jakim pierwotnie miał być „Sposób na umie­ranie”.¹¹¹ Zastrzeże­nia wobec wiarygod­ności samego Marka Edelmana zgłaszane przez bodaj kompetentne środowiska żydowskie¹¹², nakazują to za­gadnienie źródłoznawcze zasygnalizować.

Innego rodzaju kwestie metodyczne wywołuje korzystanie z książki Włady­sława B. Pawlaka pt. „Urodzeni w Warszawie. Opowieść”.¹¹³ Już samym tytu­łem – suge­rują­cym tekst beletrystyczny – skreślona być winna z listy źródeł histo­rycznych w temacie. Jednak autor na wstępie wyjaśnia powody jej napisania. Przeżyw­szy getto, na­potkał później zadziwiające niezrozumienie tej trage­dii: Zrozumiałem wówczas, że nie wolno mi tego milczenia bez odzewu --- Czynię to też zgodnie z przyrzeczeniem, które dałem w swoim czasie dokto­rowi Emanu­elowi Ringelblu­mowi, że dam świadectwo prawdzie. Jest to prawda subiektywna, ale nie mniej rzetelna. Korzystałem z własnych z własnych zapisków i notatek, a głównymi postaciami uczyniłem Samuela Helawiego i Szymona Sie­rotę, którego wspomnienia posłużyły mi za kanwę opo­wieści. Pozostałe postacie są fikcyjne, ale wszystkie zdarzenia oparłem na faktach wziętych z życia. Przy pisaniu korzysta­łem z wydatnej pomocy bi­bliotek i archiwaliów¹¹⁴.

Deklaracja autora zadziwiająco koresponduje z wyżej przytoczoną zasadą pi­sarską Maxa Gallo. Nie sposób więc wykluczyć, że obaj kierowali się zbliżonymi przesłankami metodycznymi w przedstawieniu obrazu getta. W tej sytuacji książka W. B. Pawlaka staje się pełnoprawnym źródłem, natomiast dla nas bę­dzie instruk­tywna, jako materiał porów­nawczy z analizowanym tekstem Martina Graya.

Ostatnim, szczególnym przekazem tu przywołanym, jest zachowane pisarstwo po­etyckie Icchaka Kacenelsona i Władysława Szlengla¹¹⁵, nie tylko przez za­szyfro­wany tam opis rzeczywistości getta warszawskiego, ale i przez zawarte teksty poetyckie, do których nasz autor – bohater się odwołuje.

Zamysł rozbioru krytycznego pamiętników „Wszystkim, których kochałem” zrealizować wypada zgodnie z wyłożonym wyżej kwestionariuszem pytań wobec tego tekstu. Tak w zakresie przedmiotowym, jak chronologicznym. Będzie to komparaty­styczne ze­stawienie wychwyconych fragmentów tekstu podstawo­wego – z dostępnym materiałem porównawczym. Wykład prowadzimy za narracją tekstu podsta­wowego (Graya), który pozbawiony jest wyrazi­stych wyróżni­ków chronologicznych, tj. datacji dziennej. Dla­tego nasze „pod­tytuły” markować mają poszczególne zagad­nienia podlegające źródłoznawczemu rozpatrzeniu. Część końcowa nie będzie próbą ostatecznego werdyktu o autentyczności anali­zowanego tekstu. To pozostawiamy czytelnikowi, rezerwując sobie prawo do wła­snego wnioskowania. Aby ostatecznie wyrobić opinię o autentyczności analizowanego tekstu.

Przywoływane w cudzysłowach teksty podawano literalnie za pod­stawą, z jakiej korzystano. Z zachowaniem ewidentnych błędów autor­skich bądź druku, co sygnalizujemy (sic !). Mniej istotne w naszym wywodzie fragmenty przy­woływanych źródeł, są opuszczane, co sygnalizujemy jako (---). W tekście naszej narracji, cytując treść podstawową jako (M. G.) i treść wyszukanych odpowiedników (np.: A.Cz.; E.Ring.), dla zaznaczenia zbieżności i ewi­dentnych różnic, odpowiedni wers podkreślamy bądź pogrubiamy – bez odrębnego sygnali­zowania.

Rozbiór krytyczny pamiętnika obejmujący okres od początku wojny do lipca 1942 roku

(1) Niemcy rozdają chleb po zajęciu Warszawy

Po zajęciu Warszawy Niemcy rozdawali mieszkańcom chleb. O tym wydarzeniu Gray pisał: Na rogu ulicy zatrzymała się duża ciężarówka z brezentowym dachem. Wo­koło gromadzą się ludzie. Wyciągają ręce. Wśród dużych okrągłych chlebów stoi dwóch żołnierzy, śmieją się i ciskają w tłum bochenki. Obok ciężarówki otwarty sa­mochód, a w nim dwóch oficerów : jeden fotografuje tą scenę, drugi kręci film --- Nazajutrz głośniki oznajmiają, gdzie Niemcy rozdawać będą chleb. Żołnierze zain­stalowali się niedaleko ulicy Siennej. Gdy zjawiam się tam zastaję już długą kolejkę. Stoją ludzie z różnych środowisk, rozmawiają po cichu, ktoś szepce, że Niemcy będą również wyda­wać zupę. Nagle na progu ukazuje się postawny żołnierz z gołą głowa, w kurtce z zakasanymi rękawami --- i ryczy – Juden raus !. Dalej wspomina denuncjację i wyrzucenie Żyda, „zdemaskowa­nego” przez mężczyznę z kolejki. (M.G., s. 20-21).

O wydawaniu „niemieckich” obiadów Ringelblum 9.10.1939 pisze: pierw­sze mio­dowe dni po wkroczeniu Niemców. Zupki Wolvarstelle Hilfszug Bayern, wy­dawa­no 160 tys. obiadów. W pierwszych dniach dawali wszystkim, ale wkrótce (przestali) dawać Żydom. Wyrzucano Żydów z ( kolejek) (E. Ring., s. 35). Również Bryskier: Na ulicach pojawiły się tu i ówdzie niemieckie auta z kuchniami, rozdziela­jące ubogiej ludności ciepłą zupę. Miało to raczej charakter propagandowy, a nie chary­tatywny, przede wszystkim dlatego, że kuchen tych na całe miasto było 1 lub 2, a zupę wydawano dopiero wtedy kiedy zebrało się już dużo ludzi z wycią­gniętymi ra­mionami, tworząc odpowiednie tło urzędników REIHS PROPAGANDE AMTU (Urząd Propagandy Rzeszy) do sfilmowania niemiec­kiej „opieki społecz­nej” na zajętych te­renach¹¹⁶.

Zastanawia, że o takiej akcji okupanta nie wspominają inne przekazy pamiętni­kar­skie. Może to nawet nie dziwić. W odnalezionych znajdujemy nutę mar­tyrolo­giczną, co jest zgodne z ogólną retoryką pisania o okupacji hitlerowskiej. Kłóciłaby się z tym rze­czona informacja. I na odwrót. W momencie na­silenia anty-enerfowskiej propagandy w PRL, prominentny pisarz (ur. 1935) wspomina w gło­śnym wówczas reportażu, jak w 1939 roku otrzymał od oku­pantów na ul. Bro­warnej chleb, co zmuszało do pozytywnej opinii i Niemcach. Opinię jednak zrewi­dował fakt, że odebrany chleb był spleśniały¹¹⁷.

(2) Obowiązek noszenia opasek

Niemcy rozpoczynali eksterminacje Żydów od wprowadzenia coraz to nowych zaka­zów i rozkazów, które prowadziły do ich ubezwłasnowolnienia. Jed­nym z rozpo­rządzeń było oznakowanie Żydów poprzez obowiązek noszenia opasek z gwiazdą Dawida. Speł­nienie tej powinności było rygorystycznie wymagane przez okupanta, brak opaski ściągał na nich wiele nieszczęść, poczynając od kary pie­niężnej, a na egzekucji skończywszy.

O tym haniebnym obowiązku pamiętnikarz zapisał: Od połowy listopada miałem obowiązek nosić na prawym rękawie białą opaskę, wysokości co najmniej trzech centy­metrów (sic !). Tak znakuje się człowieka, którego wolno okraść, pobić, zabić (M.G., s. 24).

Obowiązek noszenia opasek notuje Czerniaków pod 30.11.1939: Posiedzenie Rady. W końcu posiedzenia przyniesiono gazetę „Nowy Kurier Warszawski” z ob­wiesz­czeniem o opaskach żydowskich --- Opaski obowią­zują od jutra. (A. Cz., s. 65). Dnia 3.12.1939 zapisał: Na gmachach Gminy rozkleiłem pla­katy o obowiązku no­szenia (opasek) Również do 70 kuchen posłałem plakaty (A. Cz., s. 65).

Żydzi mieli nosić opaski w myśl rozporządzenia gen. gub. Hansa Franka z 23 li­sto­pada 1939 „O oznaczeniu ludności żydowskiej”. Głosiło ono, iż Wszyscy Ży­dzi i Ży­dówki przebywający w Generalnej Guberni, a mający ukończone 10 lat ży­cia, obowiązani są nosić zaczynając od 1 grudnia 1939 r. na prawym rękawie ubioru i wierzchniego ubioru biały pasek szerokości co najmniej 10 cm zaopa­trzony w gwiazdę syjońską. Opaski te winni Żydzi i Żydówki sprawiać sobie sami i zaopatrzyć odpowiednim znakiem. Winni wykroczenia podlegają karze więzie­nia. Dlatego pod datą 6.12.1939 Ringelblum zapisał: Kary za nie noszenie opa­ski na ramieniu. Mie­rzono długość (sic!) opasek. (E. Ring., s. 37). Zauważmy. Gray donosi, iż obowiązek noszenia opasek wprowadzono w poło­wie li­stopada i że opaska powinna mieć „wysokość” co najmniej 3 centymetrów. W rzeczywi­stości zaś było inaczej. Jak podaje Czerniaków (a w tym wzglę­dzie chyba nie możemy mieć wątpliwości, co do jego kompetencji) obo­wiązek oznakowania Żydów rozpoczyna się z dniem 1 grudnia 1939¹¹⁸. Rozmiar opaski też był nieco inny. Jej szerokość wynosiła 10 cm, a nie jak poda­wał Gray 3 cm Ringelblum informuje z ko­lei, iż mierzono długość opaski. Jest to - bodaj - lapsus calami kronikarza.

(3) Organizacja Todta

Martin Gray wspomina funkcjonariuszy z organizacji Todta, którzy obok poli­cji pol­skiej i innych gangsterów posiadających władzę, mogą robić z Żyda mi, co im się podoba (M. G., s. 25). O niej to Ringelblum już 30.05.1942 wspomina, że 29 maja była wielka ła­panka uliczna do obozów pracy, a właściwie na roboty do organizacji Todt (E. Ring. s. 386).

Formację tę opisuje raport Oneg Szabat pt. Gehenna Żydów polskich pod okupacją hitlerowską, w trakcie pogromu Żydów w Słonimiu. Tam tak zwani „todtowcy” byli oprócz innych wykonawcami tej obławy¹¹⁹.

Organizację utworzono według projektu dr. inż. Fritza Todta, ministra uzbro­jenia III Rzeszy i organizatora robót przymusowych – przy pomocy przymusowych robotni­ków z okupowanych krajów budowała drogi i mosty na pod­bitych ziemiach dla celów strategicz­nych Wermachtu¹²⁰.

(4) Kartki żywnościowe

M. Gray: Wuj dzieli się ze mną zasłyszanymi wiadomościami, z mamą roz­ma­wia o kartkach żywnościowych, które otrzymujemy po zarejestrowaniu się w gminie żydowskiej. Widnieje na nich ogromne „J”, które podobnie jak opaski z gwiazdą - wydaje nas na łup złodziei i morderców (M.G., s. 27).

E. Ringelblum 12.02.1940: Są już żółte kartki z dużą literą „J” za 5 groszy (sic!), które sprzedaje się na ulicy za 10 groszy” (E. Ring., s. 87).

Pawlak: Rada Żydowska zrezygnowała z dochodów z działalności za­kładu zaopa­trzenia. Przejęła zaś rozdawnictwo kart żywnościowych i wprowa­dziła opłatę od kart w wy­sokości pięciu złotych (sic!) od osoby (W. Paw., s. 53).

Podana wielkość opłaty najwyraźniej wynika z niedopatrzenie piszących, kie­ru­jących się bardziej emocją niż precyzją dokumentu.

(5) Autor rozmawia z ojcem w Ogrodzie Saskim

M. Gray: Rozmowę przerwały nam kroki i śmiechy; ujrzeliśmy biegnącego przez zaśnieżony park nagiego mężczyznę, którego gonili żołnierze strzela­jący w powietrze. Odeszliśmy stamtąd (M.G., s. 29).

Ringelblum 15.12.1939: W Warszawie w domu modlitwy na Twardej roze­brali Ży­dów i kazali im w mróz biegać na dworze (E. Ring., s. 46).

Ulica Twarda leżała opodal Ogrodu Saskiego, być może więc mowa o tym sa­mym ekscesie.

(6) Odśnieżanie

Martin Gray: I wpadłem w pułapkę na Zamenhofa --- Po widoku jednorodzin­nych domków i willi zorientowałem się, że jesteśmy na Żoliborzu, gdzie rozkwatero­wali się Niemcy, wysiedliwszy stamtąd uprzednio wszystkich Pola­ków. A więc nie jechaliśmy na śmierć. Rozdano nam łopaty i zaczęliśmy uprzątać alejki --- Nasza praca była zupełnie bezsensowna, musieliśmy jed­nak odgarniać śnieg (M.G., s. 30-31).

Ringelblum 6.03.1940: Robotników gminy pracujących przy odgarnianiu śniegu za­brano do innych robót (E. Ring., s. 99).

Władysław Bartoszewski w kalendarium pod datą 4.03.1940 odnotowuje: Po cie­płych wiosennych dniach sypie obficie śnieg. Temperatura - kilka stopni poni­żej zera. Parę tysięcy robotników oczyszcza miasto (Wł. Bart., s. 114).

Ludwik Landau zapisał 14 marca 1940: Warszawa cała tonie w błocie. Od­wilż jest już w pełni, a śniegu - mimo pociągania Żydów masowo do uprzątania śniegu - zostało bardzo dużo: śnieg bowiem był co prawda zebrany, ale widocz­nie w skutek braku taboru nie był wywieziony. Obecnie więc to wszystko topnieje i zalewa dosłow­nie ulice - w niektórych miejscach po chodnikach płyną potoki przez które ludzi z trudem się przedzierają (L. Landau, s. 339).

(7) Wznoszenie murów getta

Gray: Przysłuchując się rozmowom, dowiaduję się, że na Dzikiej i na innych ulicach zaczęto wznosić mur --- Pracują tam Żydzi w opaskach, układając cegły, a szary cement spływa na chodnik, gdyż nie umieją go równo rozprowadzić. Są to ro­botnicy przypadkowi, zapewne szczęśliwi, że dano im tę pracę. Mur ma już dwa metry wysokości, a jeden z zatrudnionych, stojąc na drabinie, jeszcze do­kłada ce­gły. Cała ulica będzie zagrodzona, a my jak zwierzęta. Podobno w Łodzi zamknęli już getto (M.G., s. 39).

Czerniaków 30.03.1940 notuje: Od rana pogłoski o getcie.” (A. Cz., s. 100). Pod kolej­ną datą 1.04.1940: Rano u Laschtoviczki. Poradził się udać do Leista w spra­wie murów. Tymczasem na zarządzenia Ordnungspolizei zaczęliśmy dziś rano o 7-ej kopać doły pod mury. (A. Cz. s. 101).

Ringelblum w dniach 2-9.05.1940: W Warszawie wznosi się mury. Nalewki - Kramy Nalewkowskie także przejazd Nowolipie. Dopatrują się w tym zalążka --- getta, które nagle stanie się faktem. Słyszałem, że ze względów sanitarnych zamknięto getto w Łodzi. (E. Ring., s. 137).

Ch. A. Kapłan zapisał pod datą 7.04.1940: Ulice zamieszkałe przez Żydów są ostat­nio odgraniczane od miasta murami. Traktują oni Żydów jak trędowatych¹²¹. Tenże już 12 lutego1940 notuje: Onegdaj ogłoszono zarządzenie w sprawie utwo­rzenia w Łodzi getta¹²².

(8) Niemieckie wybryki – Żyd udaje żabę, niedźwiedzia

Martin Gray w pierwszych tygodniach okupacji widział wielu żołnierzy, któ­rzy wyry­wali starym Żydom brody i włosy --- wracałem do domu Sena­torską, zoba­czyłem dwóch żołdaków szarpiących wysokiego, wyprostowanego mężczy­znę --- kazali mu zdjąć buty, a potem kopniakami zmusili, żeby skakał jak żaba na jezdni. Przyglądali się temu długo, pękając ze śmiechu --- rzucili buty które­muś z prze­chodniów odeszli. Na ulicy zo­stał tylko bosy człowiek (M. G., s.17). Później był świadkiem, jak Niemcy spędzili na jezd­nię gromadę Ży­dów i kazali im tańczyć, śpiewać i rozbierać się, podczas gdy inni, zachę­cani wrzaskiem i pię­ściami żołnie­rzy musieli klaskać w ręce do taktu. Pośrodku gromady stary, pra­wie nagi Żyd udawał niedźwiedzia, stojąc na jednej no­dze i wznosząc ku nam błagalne spoj­rzenie. Otaczał nas tłum rozbawionych widzów, same pogodne, we­sołe twarze --- Stasiek dał mi szturchańca za późno, ulica była już zamknięta --- zapadła nagle cisza --- Popchnięto nas ku ciężarówkom, a Żydzi zostali, nie­ruchomi na środku jezdni, gdy odjeżdżali­śmy, zobaczyłem, że stary, półnagi Żyd zaczyna się powoli ubierać, posłużył za przynętę. Tego dnia hitlerowcy upodobali sobie jako bydło rzeźne Polaków (M.G., s 41).

„Polowania” takie mnożyły się na przełomie kwietnia i maja 1940 r., kiedy nie wydzie­lono jeszcze getta. Miały one na celu zgromadzenie gawiedzi, co ułatwiało Niemcom ła­pankę. Wspomina to kilkakrotnie Ringelblum: Sytuacja w ostatnich dniach kwiet­nia i 1 maja była napięta. Ludzie wychodzili na ulice tylko w wyjątkowych wy­padkach, ruch uliczny --- mniejszy niż przedtem. Przyczyna? Aresztowania wśród ludno­ści pol­skiej, wzięto ludzi z cukierni Gajewskiego oraz z polskich dzielnic. Na Pa­wiaku osa­dzono 160 Żydów, w tym dwadzieścia kilka kobiet. Słyszałem o faktach nakładania przez chrześcijan opasek ży­dowskich (E. Ring., s. 133). A dalej: 2 maja. Wczoraj biegania. Wywieziono tysiąc (ludzi), ulice jakby wymarłe (E. Ring., s. 134); 8 maja. Straszny dzień. W godzinach po­południo­wych na wszystkich uli­cach były „łapanki” Polaków. Legitymowano Żydów, czy nie są chrześcijanami. Zatrzymywano tramwaje i zabierano wszystkich na Pawiak, a stamtąd – jak mówią – wywożono ich do Prus (E. Ring., s. 135).

Dla Marka Edelmana, podobne ekscesy z pierwszych tygodni okupacji były przeło­mem: Widziałem kiedyś na Żelaznej zbiegowisko. Ludzie tłoczyli się na ulicy dookoła beczki - zwyczajnej drewnianej beczki, na której stał Żyd. Był stary, niski i miał długą brodę. Przy nim stało dwóch niemieckich oficerów. (Dwóch pięknych, ro­słych mężczyzn przy małym, zgarbionym Żydzie). I ci Niemcy wiel­kimi krawieckimi nożycami obcinali Żydowi po kawałeczku jego długą brodę, zaśmiewając się do rozpuku. Tłum, który ich otaczał, też się śmiał. Bo obiektyw­nie było to naprawdę śmieszne: mały człowieczek na drewnia­nej beczce z co­raz krótszą brodą, gi­nącą pod krawieckimi noży­cami. Jak gag filmowy. Nie było jeszcze getta, więc w tej scenie nie czuło się grozy --- można było bez­karnie na tej beczce postawić, że ludzie już rozu­mieli, że to jest bezkarne i że budził śmiech. (H. Krall, s. 46-47).

(9) Spotkanie z Himmlerem na Pawiaku

Martin Gray został złapany podczas łapanki i trafił po raz pierwszy na Pawiak. Aby się nie wydało że jest Żydem, zjadł wówczas płócienną opaskę. Wię­zie­nie w tym czasie wizytował Heinrich Himmler. Pamiętnikarz donosi: Oficerowie rozmawiali ze sobą, spoglądają na nas ze śmiechem. Prze­cho­dzili mię­dzy rzędami, zatrzymując się przed niektórymi z pojmanych. W moim rzędzie stał bardzo wysoki, chudy mężczyzna z długą czarna brodą. Wyglądał na nauczy­ciela lub lekarza. Grupa oficerów zatrzymała się przed nim. Usłyszałem ich roz­mowę :>Za co cię areszto­wano?<, >Bardzo bym chciał się tego dowie­dzieć, Herr Reichminister<. Jego donośny głos, który rozległ się na pewno po całym dzie­dzińcu, był jak policzek wymierzony oficerowi SS. >Trzeba karać zdrajców, profeso­rze Bursche<. >Na honor, nie jestem zdrajcą!<, >Zdradziłeś oj­czyznę<. >Nigdy nie zdradzę swojej ojczyzny<. Kilku oficerów zachichotało i cała grupa poszła dalej. Trudno było uwierzyć, że ten niski tłuścioch, wtłoczony w ob­cisły czarny mun­dur, to minister Rzeszy, Himmler, Reichsfhrer SS, do­wódca oprawców. (M.G., s. 43-44).

Żaden przekaz kronikarski (żydowskie wspomnienie z pobytu w więzieniu), nie no­tuje tej wizytacji. Chyba nie dziwota, gdyż niewielu domniemanych świadków ujść mogło z opresji. Być może Himmler był w stolicy z „nieoficjalną wizytą” ? Jed­nak opis jego syl­wetki; niski tłuścioch wtłoczony w obcisły czarny mundur !? Nie przesądza­jąc sprawy, znajdujemy potwierdzenie pobytu oprawcy w War­szawie. W swym kalen­darium, Włady­sław Bartoszewski pod 30. 05.1940 infor­muje: Heinrich Himmler wi­zytuje więzienie na Pawiaku. Dokonuje też lu­stracji oddziałów SS i policji w War­szawie. (W. Bart., s. 125).

Marcin Gray pisze dalej, że załadowano ich do bydlęcych wagonów, z któ­rych udało się mu wyskoczyć (M. G., s. 44-45). Zastanawia szczególnie, że wła­śnie w tych okoliczno­ściach wspomina profesora Bursche’go. Bowiem kalenda­rium Bartoszew­skiego pod datą 2.05.1940 notuje: Masowe aresztowania ludności w kawiarniach i restauracjach, na ulicach i w domach. Z więzienia na Pawiaku odchodzi na bocznicę kolejową koło Dworca Zachodniego pierw­szy transport liczący ok. 15000 mężczyzn, który 3 V skierowano do obozu koncentracyj­nego w Sachsenhausen pod Berlinem. Wśród wy­wiezionych znajdowali się m.in. --- ad­wokat Alfred Bursche, profe­sor Uniwersy­tetu Warszaw­skiego ks. pastor dr Edmund Bur­sche (ur.1881), inż. Architekt Teo­dor Bursche. (W. Bart., s. 126). Dalej pod datą 10.08.1940 czytamy: Organ Związku Walki Zbrojnej >Wiadomości Polskie< (nr 95 z 10.08) podaje wiadomo­ści o zgonie profesora teo­logii ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego ks. dr Edmunda Bursche’go. Aresztowany przez Niemców na jesieni został po kilku­miesięcznym więzieniu wy­wieziony do kamieniołomów w Austrii, gdzie na skutek ciężkich warunków pracy za­kończył życie<. Ks. prof. E. Bursche zmarł w Mau­thausen - Gusen 26.07.1940 r.) (W. Bart., s. 147).

Czyżby Gray rzeczywiście widział na Pawiaku, a później dzielił los ze zwierzch­ni­kiem polskich protestantów, profesorem Edmundem Bursche?

(10) Przeprowadzki do getta

Gray, opisując moment przesiedlania ludności żydowskiej do dzielnicy zamkniętej, wspomina następujące zdarzenie: Wchodzę na nasze podwórko; przy bramie siedzi, pła­cząc jakaś starsza kobieta >Trzydzieści siedem lat, tu jest całe moje życie i muszę to wszystko porzucić !< - woła, jakby biorąc mnie na świadka. (M.G., s. 46-47).

Ringelblum pod 13.10.1940: W naszej kamienicy rozpacz. Właścicielka domu mieszka już od 37 lat w tym mieszkaniu, które winna opuścić bez sprzętów (E. Ring., s. 171).

(11) Ogłaszanie terminu zamknięcia getta

Gray: Umieszczony na samochodzie głośnik podaje w regularnych odstępach czasu granice dzielnicy żydowskiej, ogłasza rozmaite zakazy, terminy prze­prowa­dzek: 31 paź­dziernika, potem 15 listopada (M.G., s. 47).

Ringelblum: Dziś 28 października --- Dziś stało się jasne, że akcja przesie­dleńcza zostaje przełożona do 15 listopada --- Dziś, 31 października znów no­wina. Oficjalnie przedłużono utworzenie getta do 15 listopada. (E. Ring., s. 183).

Landau pod datą 30.10.1940: W Warszawie uwagę pochłania nadal kwestia przesie­dleń. O odroczeniu prekluzyjnego terminu dla Żydów do 15. XI nie ogło­szono oficjalnie, ale zdaje się, że jest to zdecydowane - może nie ogłoszą tego Niemcy w ogóle. (L. Landau, s. 771). Dalej 31.10.1940 zapisuje: W sprawach prze­siedleniowych zjawiło się wreszcie oficjalne oświadczenie: dziś upływał ter­min prze­niesienia się dla Żydów i dziś przy ostatniej audycji megafonowej oznaj­miono, że wobec wzorowego wypełnienia przez ludność nałożo­nego obowiązku dobrowolnych przeprowadzek, termin ich przesuwa się do 15.XI. Odcze­kano z tym oświadczeniem dosłownie do ostatniej chwili. (L. Landau, s. 793). Zaś pod 12.11.1940: W Warsza­wie gazeta i megafony powtarzają codziennie przypo­mnienie, że 15.XI jest osta­tecznym terminem na  prze­siedlenie (L. Landau, s. 793).

(12) Wyrzucanie mebli przez okno

Gray: Widziałem, jak potężnie zbudowany, łysy tragarz, zanosząc się od śmie­chu, wyrzucał meble z domu przy ulicy Dzielnej pod dwudziestym trze­cim. (M.G., s. 47).

Podobne zajście opisuje Ringelblum pod datą 13.10.1940: Tragarze wyko­rzy­stują każde zamieszanie, żeby zarobić. Kiedy zamknięto dom przy Dzielnej 31, (lokatorzy) przerzucili swój dobytek przez płot. Tragarze zatrzasnęli wów­czas bramę i zażądali od każdej paczki po 2-3 zł. (E. Ring., s. 172).

(13) Dziecko żydowskie chce być Niemcem

Gray w pamiętniku stwierdza: Słyszałem na Wroniej żydowskie dziecko, które krzy­czało Jestem Niemcem ! Jestem Niemcem ! (M. G., s. 470). Zaś w maju 1940 roku Ringelblum notował: W punkcie dla uchodźców postradało zmy­sły ośmioletnie dziecko. Krzyczało >Chcę kraść, chcę rabować, chcę jeść, chcę być Niemcem<. Głód spowodo­wał, że dziecko nie chciało być Żydem. (E. Ring., s. 139).

Dla dzisiejszego czytelnika, ówczesne zagubienie żydowskiego dziecka jest (?) zro­zumiałe (!?). Inny pamiętnikarz pisał: Pytano kiedyś małą Żydóweczkę, kim chciała by być - >Chciałabym być psem, bo Niemcy psy lubią, nie musiałabym się bać, że mnie zabiją<¹²³.

Co jednak winno zastanawiać. W końcu lat pięćdziesiątych, Stanisław Wy­godzki w jednym z opowiadań, pisze o ośmioletnim chłopcu, który odwiedza swą matkę w obo­zie. Nie może zrozumieć, dlaczego tam się znalazł. Chce pójść do eses­mana i powie­dzieć, że się „wypisuje”. Dalej malec deklaruje: Oni zrozumieją, ja im powiem, że nie chcę być Żydem¹²⁴.

Mamy tu co prawda dwa „wydarzenia” zaszłe jakoby w dwóch różnych miej­scach. Uderza jednak identyczności wieku dziecka i sposobu jego „argumentacji”, iż nie chce być Żydem.

(14) Zajście na Muranowskiej

Martin Gray: Tego samego dnia zobaczyłem na Muranowskiej dwudziestu Ży­dów stojących pod ścianą z podniesionymi rękami. Mijam ich idę dalej. (M. G., s. 48).

U Ringelbluma: 21 października (1940 roku – A. P.) przyjaciel widział, jak na placu Muranowskim stało około 20 ludzi z podniesionymi rękami. Tamci zbrod­niarze chcieli ich zapewne ograbić. (E. Ring., s. 179).

(15) Zatłoczone ulice getta

Te ulice to obraz świata, który oszalał, wszyscy się potrącają, z trudem można przejść. Na Lesznie na Grzybowskiej tłum tak gęsty, że muszę to­ro­wać sobie drogę łokciami. (M.G. s. 48).

Ringelblum 8.11.1940 pisze: Z wielkim pośpiechem budują mury wokół getta. Droga Leszno - Grzybowska utrudniona. Na Solnej, Ciepłej wielki ruch, nie sposób przejść. (E. Ring. s.192).

(16) Dzielnica zamknięta

Gray: Cała nasza dzielnica (zakazano nam przez megafon nazywać ją get­tem) stanie się więzieniem, Pawiakiem warszawskich Żydów. (M. G. s. 48).

Ringelblum 8.11.1940: Wczoraj podano podobno przez megafon, że nie wolno używać terminu getto żydowskie, tylko Żydowska dzielnica mieszkaniowa, tak jak nie­miecka i polska. (E. Ring. s. 192).

(17) Kościół na Nowolipkach

Sobota, 16 listopada. Mieszkamy w getcie. Wczoraj ojciec zaprowadził nas na Miłą pod dwudziesty trzeci. Przechodząc koło kościoła na Nowolip­kach zoba­czyliśmy księży, zbierających podpisy na petycji o wyłączenie tej ulicy z getta. (M.G. s. 48).

Ringelblum pod 23, 24.10.1940: Księża zbierają podpisy (od mieszkańców) wszystkich ulic, aby mieszane ulice pozostały poza gettem. Domaga­ją się po­zosta­wienia poza gettem nawet Nowolipek, wyłącznie żydowskiej ulicy, a to ze względu na ko­ściół. (E. Ring. s. 179).

(18) Żydzi z Pragi

Gray: Niektórzy stracili wszystko, do getta przywieziono ciężarówki Żydów z Pragi. Nie mają już nic, cały ich dobytek mieści się w kilku walizkach. Chronią się od zimna ko­czują na klatkach schodowych, przed drzwiami mieszkań. (M.G. s. 48).

Ringelblum19-20.11.1940: W piątek w nocy aresztowano Żydów na Pradze i wywie­ziono ich samochodami na Muranów i inne ulice; nocują na klat­kach scho­dowych i na podwórzach. Zabrali ze sobą tylko ręczny bagaż. W sobotę widziałem, jak prowadzono z Pragi grupy Żydów. Urządzono dla nich tymcza­sowe pomiesz­czenia w szkołach, salach tanecznych, itd. (E. Ring. s. 199).

O Żydach z Pragi (warszawskiej) Czerniaków pisał wielokroć: Napisaliśmy memo w sprawie pozostawienia Żydów na Pradze, etc. (A. Cz. s. 164). 13.11. 1940: Steyerowi do­słaliśmy projekt rekwizycji furmanek żydowskich na 14 i 15 - go celem przewiezienia chu­doby praskiej (A. Cz. s. 162). Z kolei dwa dni później: Wezwałem furmanki i wózki żydow­skie, aby stawiły się do przewoże­nia Żydów z Pragi, Na razie (8 rano) nikt się nie zgłosił. (A. Cz. s. 164).

(19) Policja w getcie

W tę sobotę 16 listopada na rogach wszystkich ulic stały patrole. Niemcy w heł­mach, parę metrów za nimi funkcjonariusze policji polskiej, dla których przy­jęła się już na­zwa „granatowi”, a jeszcze dalej policjanci żydo­wscy z Judischer Ord­nungsdienst w wyso­kich butach i pasach z żółtymi lub białymi opaskami z gwiazdą Dawida na rękawach. Oni interesują mnie najbar­dziej: mają utrzymać porządek w getcie. Czy są z nami, czy prze­ciwko nam ? Sprawdzają dokumenty przechodniów, nadzorują długie kolejki, które tworzą się przed sklepami. (M.G. s. 49).

Czerniaków w dniu 12.10.1940: Polecono mi utworzyć milicję żydowską z 1000 osób. (A. Cz., s. 157); pod 15.11.1940: Zażądano, aby jutro o 7 rano przy wylotach ulic stało po 10 naszych milicjantów (A. Cz., s. 164); pod 17.11.1940: Nie­dziela. Na granicy getta Ordnungspo­lizei. (A. Cz., s. 165).

Ringelblum pod 19, 10.11.1940: Na wszystkich skrzyżowaniach ulic stały poste­runki niemieckich, polskich i żydowskich policjantów, które kontrolowały, kto ma prawo przejść. (E. Ring., s. 198); pod 26, 27.11.1940: Policjanci żydowscy dostali spe­cjalne czapki i salutują. (E. Ring., s. 205).

Berg w dniu 15.12.1940 zapisała: Rozkazali także, by utworzono żydowską policję, która ma pomagać policji polskiej w utrzymaniu porządku. Gmina próbuje zebrać dwa tysiące zdro­wych mężczyzn w wieku od dwudziestu jeden do trzy­dziestu pięciu lat. Weterani wojenni mają pierwszeństwo Pożądane jest także wykształ­cenie - mi­nimum świadectwo ukończe­nia gimnazjum” (M. Berg, s. 44). Dalej 22.12.1940 po­daje szczegółowy opis ekwipunku: Ich mundury składają się z gra­natowych policyj­nych czapek i wojskowych pasów z przyczepionymi gumowymi pałkami. Na dasz­kach czapki umieszczony jest metalowy znaczek z gwiazdą Dawida i napisem JDISCHER ORDNUNGSDIENST. Na niebie­skiej taśmie otoka jest zaznaczona ranga policjanta. Służą do tego specjalne znaczki : jeden cynowy krążek wielkości paznokcia kciuka oznacza policjanta, dwa – starszego policjanta, trzy – komendanta obwodu --- Tak jak wszyscy inni Żydzi, policja ży­dowska musi nosić białe opaski z gwiazdą na ramieniu, ale ponadto mają jeszcze żółte opaski napisem Jdischer Ordnungsdienst. Noszą także metalowe znaczki z numerem na piersi. Do obowiąz­ków tych nowo upieczonych żydowskich policjantów należy: straż przy bramach getta razem z niemieckimi żandarmami i pol­skimi policjantami, kierowanie ruchem na ulicach getta, straż w urzędach pocz­towych, kuchniach i biurach admini­stracji Gminy żydowskiej, a także wykrywanie i zwalczania szmuglerów” (M. Berg, s. 44-45).

Władysław Bartoszewski pod datą 15-16.11.1940: Kordon policji otacza te­ren dziel­nicy żydowskiej, której opuszczenie bez specjalnych przepustek jest odtąd za­kazane --- W getcie powołano tak zwaną Żydowską Służbę Porządkową, pełniącą obowiązki lokalnej policji w dyspozycji Rady Żydowskiej i admini­stracji niemieckiej. (Wł. Bart., s. 165).

Z relacji Marka Stoka: W oznaczonym dniu, przy nielicznych >wylotach< z getta od wczesnego rana stoją posterunki żandarmów niemieckich, a przy nich do­piero co zorgani­zowani przez Gminę, policjanci żydowscy. Wyjść Żydom na miasto, ani wejść do getta nie wolno¹²⁵.

Jan Mawult: Nadszedł wreszcie ów dzień (16.11.1940 r.). Ludzie byli osłu­piali --- Na kilkunastu wylotach stanęli żandarmi, stworzono coś podobnego między ro­gatkami, a gra­nicą państwa --- Żandarmi pilnowali przejść granicz­nych, obok żan­darma zjawił się na posterunku policjant polski, obok nich wyrósł wkrótce porząd­kowy żydowski¹²⁶.

(20) „Gimnastykowanie” Żydów

Gray: Trzej starzy Żydzi robią skłony z wyciągniętymi w górę ramionami. Je­den z nich traci równowagę i pada w błoto. Leży nieruchomo, a niemiecki żoł­dak depcze po nim. Nieco dalej na Lesznie esesmani każą żydowskim policjantom skakać rytmicznie na jednej nodze; im także, tak samo jak nam. Na Ogrodowej jakaś kobieta całuje trotuar, a oni śmieją się głośno. (M.G., s. 49).

Ringelblum w dniu 19.11.1940: Na Chłodnej i Żelaznej ćwiczenia gimnastyczne z ka­mie­niami lub cegłami dla tych, którzy zbyt późno zdjęli czapki. Starszym Ży­dom również każą robić przysiady. Rozrzucają skrawki papieru i każą zbierać je z błota, a schylających się kopią. Na polskich ulicach, każą Żydom położyć się na ziemi i tratują. Ulicą Leszno prze­jeżdżał na rowerze jakiś wojskowy, za­czął bić przecho­dzącego Żyda rozkazał mu poło­żyć się w błocie i cało­wać chodnik --- Pole­cono Żydowskiej Służbie Porządkowej (po­jawiła się 16 listopada) tań­czyć na ulicy na jednej nodze dookoła grupy gimnastykujących się Żydów. (E. Ring., s. 198-199). Na placu Teatralnym ćwiczono przez dłuższy czas grupę policjantów żydow­skich. 50 policjantów wystąpiło dlatego z policji. (E. Ring., s. 201).

Czerniaków w dniu 17.11.1940 notuje: Żydzi gimnastykują się na ulicy i myją ręce w rynsz­tokach. (A. Cz., s. 165). Również Makower wspomina podobne ekscesy: Żan­darmi --- zmuszali starych, brodatych Żydów do gimnastykowania się - była to ich ulubiona zabawa” (H. M., s. 16).

Wybrykom hitlerowców poświęca odrębny akapit pamiętnika Ludwik Hirsz­feld: Opo­wiadano mi sceny, których wstydzić się będą Niemcy przez następne sto lat . Żydzi z przepustkami muszą się udawać do pracy --- Musiało to odby­wać się bie­giem, z kapelu­szem w ręku. Czasami Niemcy zatrzymują tłum, każą się wyciągnąć w błocie, albo ro­bić przysiady, sto, dwieście razy --- czasem każą tańczyć. Żoł­nierze stoją i zaśmiewają się. >Pocieszne< to widowisko, zwłaszcza gdy taki stary, chudy Żyd musi tańczyć¹²⁷.

(21) Mur getta

Martin Gray: Tłumy ludzi stoją wzdłuż muru zafascynowani spoglądają w mil­czeniu na widoczne wyraźnie na szczycie odłamki szkła i zwoje drutu kolczastego (M. G., s. 49).

Ringelblum: Szmugiel odbywa się teraz przez mury, zainstalowali przeto na murach żelazne pręty z drutem kolczastym. (E. Ring., s. 260).

(22) Zdejmowanie nakryć głowy przed Niemcami

Gray: Przechodząc koło Niemców mężczyźni obnażali głowy. Tylko je­den młody nie zdjął kapelusza. spostrzegli to, padł rozkaz. Kolumna zatrzy­mała się, wypchnięto go z szeregu. Żołnierze kolbami strącili mu kapelusz z głowy. Scenę tę obserwował niemiecki oficer stojący ze skrzyżowanymi ramio­nami przed budką wartowniczą. Żołnierze okładali młodego człowieka kolbami, aż padł na jezdnię, po czym zawołali żydowskich policjantów. Wtedy oficer podszedł i wydał rozkaz, żołnie­rze parsknęli śmiechem i niebawem żydow­scy policjanci zaczęli odda­wać mocz na rannego. (M. G., s. 50).

Ringelblum w dniach 21-23.11.1940 notuje: Strażnicy getta warszawskiego to straż­nicy łódzcy. Wyćwiczeni podczas wojny. Dziś było hasło: Powoli, nie biegać jak wczoraj. Kazali Żydowi klęknąć i obsiusiali go (E. Ring., s. 202). Przytacza też inny wybryk: Jakiś starszy Żyd przechodził Twardą obok policjantów i nie zdjął czapki, mimo uprzedzenia go przez ży­dowskich policjantów. Męczyli go przez dłuższy czas. Po godzinie znów tak samo postąpili. (E. Ring., s. 200).

Czerniaków w dniu 29.06.1940: Przyjął nas Braun --- polecił, aby Żydzi oddawali honory uniformom niemieckich wojskowych i urzędniczym wszystkich szarż przez zdjęcie czapki, Żydówki przez ukłon głową” (A. Cz., s. 125).

Makower zapisał: Przy przechodzeniu obok wart wszyscy mężczyźni musieli zdej­mować nakrycie głowy. Jeżeli ktoś nie zdjął czapki dostatecznie daleko albo nawet na przeciwległym chodniku, już to stanowiło wystarczającą przyczynę do bi­cia. I to zarówno winnego, jak chodzących, czy biegnących obok niego prze­chod­niów. Widok ulicy przy wartach był niesłychanie przykry, ponury i poniża­jący. Tłum ludzi z odkrytymi głowami, często w słotę, starał się jak najszybciej minąć niebez­pieczny odcinek, popychając się i spiesząc, cza­sem ze współczu­ciem albo i ze zgrozą patrząc na odbywające się właśnie znęcanie się przy uży­ciu pięści, buta lub kolby. (H. M., s. 16).

(23) Piosenka getta

Gray wspomina piosenkę śpiewaną w getcie, z uderzającym wersem: Pijawki, które wysysają nam krew (M.G., s. 58).

Ringelblum pod 31.12.1940-5.01.1941 umieścił notatkę: Poemat >Izkor< wy­wiera silne wrażenie, choć z punktu widzenia artysta jest miernej jakości. Poeta żąda ze­msty za cier­pienia i łzy, opowiada o łapankach, o śmiertelnym strachu na ulicy, o obozach pracy (pi­jawki wysysające krew pracujących w błotach i ba­gnach) (E. Ring., s. 227-228). Dalej pod 24-25.12.1941 zapisał: Izkor - nowy po­emat >Miasta rzezi<. (E. Ring., s. 343).

Autorem „Izkoru” (Pro memoria) – wg wydawców dzieła Ringelbluma - miał być legendarny w getcie poeta - Icchak Kacenelson¹²⁸.

(24) Szmugiel na ulicy Leszno

Gray: Parę dni temu przechodząc przez Leszno usłyszałem krzyki i zobaczy­łem człowieka pełzającego wśród ruin poczty - żołnierze kłuli go bagnetami. Wy­jaśniono mi, że spostrzegli go, gdy wychodził z piwnicy. Zapewne znalazł ja­kieś przejście pod murem i wydostał się na drugą stronę. Wracał z chlebem, a za chwilę miał umrzeć. (M.G., s. 59).

Ringelblum w dniach 27-28.02.1941: Obrazek na ulicy Leszno 5. Ze spalonego bu­dynku poczty wystaje z otworu piwnicznego głowa szmuglera żydowskiego. Za­uwa­żyli to poli­cjanci, wezwali dwóch Żydów, kazali im wyciągnąć Żyda. Wykonali rozkaz dostają kop­niaka na pożegnanie, a (policjanci) każą szmuglerowi wleźć z powrotem i ranią mu bagne­tami głowę. Jego krzyk rozdziera ciszę uliczną (E. Ring., s. 236).

(25) Pieniądze „miękkie” i „twarde”

Gray: Polacy wchodzą do getta, sprzedają swój towar za dolary, >twarde<, to znaczy złote, lub za >miękkie<, czyli papierowe. (M.G., s. 59).

Ringelblum pod datą 7-10.12.1940 zanotował: Dolar zwyżkował, >miękkie< ponad 100 zł, >twarde< 115 zł. (E. Ring., s. 213).

(26) Trzynastka

Takim mianem, złowrogo zapisała się w pamięci komórka, już od zarania bę­dąca dla mieszkańców Getta ewidentną ekspozyturą Gestapo. Martin Gray donosi: Na Lesznie pod 13 Ganzweich i Sternfeld zamontowali autoryzowaną i kon­trolowaną przez Gestapo policję gospodarczą, instytucję zorganizowanego rabunku i przemytu, ma­fię. Ale tych >trzynastu< jak ich nazywamy, pomaga nam żyć, pa­miętają o najbiedniej­szych, grabią, ale też rozdają jałmużnę. (M.G., s. 60).

Ringelblum w dniach 29.11-2.12.940: (Ludzie) z ul. Leszno 13 założyli urząd do walki z lichwa, podległy Galajom --- Biuro przy ul. Leszno 13 zajmie się zakładaniem skła­dów towaro­wych. Biuro otrzymało zarząd domami żydowskimi na Lesznie. Tworzy ono także jakąś komisję sanitarną. (E. Ring., s. 211); tenże pod 15, 17 i 20.12.1940 zapisał: Wśród współpracowników (Urzędu przy) ul. Leszno 13, których popiera SS, chcą oni stać się drugą Gminą Żydowską i pragną trosz­czyć się o ogół nie zapomina­jąc o sobie. Jest tam wiele typów spod ciemnej gwiazdy. (E. Ring., s. 218).

Wydawca dzienników informuje przypisem: A Ganzweich i D. Sternfeld re­pre­zento­wali słynną „Trzynastkę” - urząd przy ul. Leszno 13 (w obrębie getta w istocie byli agentura gestapo, nosząca oficjalna nazwą >Urząd do walki z lichwą i spekula­cją<. Dla zamaskowa­nia swojej niecnej działalności >trzy­nastka< pró­bowała or­ganizować różne akcje przy pomocy nieświadomych istoty rzeczy, ludzi. (A. Cz., s. 169, przyp. 2).

Kilkunastoletnia Mary Berg wspominała: Dziś pojawiła się w getcie nowa grupa umundurowanych żydowskich urzędników. To członkowie specjalnej Komisji do Walki ze Spekulacją - zadaniem tej komisji jest regulowanie cen różnych artykułów. Przez jakiś czas organizacja ta działała w tajemnicy, ale teraz jest już jawna. Jej urzędnicy noszą takie same czapki, jak żydowska policja, ale z zielo­nym otokiem, a zamiast żółtych opasek mają seledynowe z na­pisem: >Walka ze spekulacją<. Pod­czas, gdy stosunek ludności do żydowskiej policji jest ser­deczny, nowi urzędnicy traktowani są z wyraźną rezerwą, ponie­waż podejrzewa się ich, że mogą być narzę­dziem w ręku gestapo. Na­zywa się ich popular­nie >Trzynastką<, bo ich urząd mie­ści się pod trzynastym na Lesznie. Szefem jest Stern­feld, a jego główni współpra­cownicy to: Gan­zweich, Roland Szpunt i praw­nik Szajer z Łodzi. (M. Berg, s. 46-47).

Z kolei Makower wspomina: Powstała ona niedługo po zamknięciu getta pod kierow­nic­twem dwóch niebieskich ptaszków, kierownika Ganzweicha i jego adiu­tanta - Sternfelda. Nazy­wała się ta instytucja >Urząd do walki z lichwa i spekulacją<, mie­ściła się na Lesznie pod numerem 13. Kto powołał ten urząd i jaka to ma być walka - tego się nie mówiło. Jednak wszyscy wiedzieli, że jest to ekspozytura ge­stapo. Robiło się tam rozmaite interesy, od czego specjalistami byli dwaj łodzia­nie Kohn i Heller. Uwalniało się aresztowanych (których wpierw za sprawą tych samych ludzi wsadzano do więzienia). No i szantażowało się po tro­chu kupców i sklepikarzy, co stanowiło właściwą funkcje, zgodną z szyldem --- >Trzy­nastka< rozpoczęła kampanię agitacyjną przeciwko Gminie jako siedlisku kapitału reakcji, nie dbającej o małego, sza­rego człowieka. Ganzweicha nie znałem osobiście, Sternfelda po­znałem na­tomiast później, kiedy >trzynastka< popadła w niełaskę i została rozwią­zana. Część jej przekształciła się w tzw. Czerwone Pogotowie, a reszta miała przejść do SP. (H. M., s. 37).

Według Mawulta: Nowy uniform pojawił się na ulicach getta, nowe czapki, nowe dys­tynkcje - to osławiona Trzynastka, Urząd Walki z Lichwą¹²⁹.

(27) Spółka Kohn i Heller

Gray: Są także Kohn i Heller, dwaj kupcy, oficjalni i tolerowani przemytnicy. Ich dwu­konne wozy, są naszymi tramwajami, śmierdzące, brudne, ale użyteczne, posuwają się wolno między >rykszami< rowerowymi taksówkami. (M.G., s. 60).

Ringelblum pod 26.04.1941: Kohn i Heller opuścili (Urząd na) Lesznie 13 i za­kła­dają osobny kramik. (E. Ring., s. 270); dalej: Kohn dostaje koncesje na konny tram­waj (E. Ring., s. 187). We wrześniu 1941 kronikarz notował: konne tramwaje zawsze przepełnione, wolno jadące (cena biletu 60 gr.) są rozsadnikami tyfusu, należą do firmy >Kohn i Heller< --- Bracia Kohn i Heller, którzy są nader ruchliwi i prowadzą ogromne interesy, otworzyli przy ul. Leszno 14 własne ładnie urzą­dzone hale --- Konne omnibusy, łączące ulice, które nie mają połączenia tram­wajami, cieszą się dużym powodzeniem. Są zatłoczone po brzegi. Ludność na­zywa je >Chata wuja Kohna>, >Chata ze wszą< Prosty Żyd powiada Jadę Kon­helerką. (E. Ring., s. 315-316).

Mary Berg: W getcie pojawił się nowy środek transportu --- tramwaj konny --- Omnibusy 1941 r .zwane są kohn-hellerkami od nazwisk założycieli spółki trans­portowej. Są to drewniane wagony z oknami, wyglądają jak zwykłe tram­waje: górna część pomalo­wana jest na żółto, dolna na niebiesko, a w środku znajduje się biała gwiazda Dawida z na­pisem TKO (Tow. Konnych Omnibusów) --- Bilet kosztuje 20 groszy. Często woźnica za­trzymuje omnibus w środku trasy, żeby >zatankować<, tzn. napoić dwie wychudzone i zmordowane szkapiny, które ledwo ciągną zatło­czony wóz. Omnibusy należą do pry­wat­nych przedsiębiorców, oprócz Kohna i Hel­lera jest jeszcze pewna liczba udziałowców z mniejszymi wkładami, ale mówi się, że głównie wspólnikami są panowie z gestapo. (M. Berg, s. 67).

Makower: pracownicy firmy >Kohn i Heller<, mieszczącej się na Lesznie 14. W fir­mie tej pracowało wielu ludzi, zatrudnionych zwłaszcza w tzw. omnibusach getto­wych, słyn­nych kohnhellerkach. (H. M., s. 38).

Janina Bauman: Do >małego getta< kursuje teraz Kohnhellerka, taki śmieszny tramwaj, zaprzężony w konie zupełnie jak osiemnastowieczny dyliżans. Jego nazwa po­chodzi od nazwisk właścicieli Kohna i Hellera. Są to Ży­dzi, ale po­dobno mają jakieś kon­szachty z Gestapo i porządni ludzie tym tramwajem nie jeż­dżą (J. B., s. 60).

(28) Żebrząca kobieta z martwym dzieckiem

Gray: Dzieci rozgrzebują śmietnik, na rogu Nowolipek i Smoczej żebrze ja­kaś ko­bieta z martwym niemowlęciem na ręku” (M.G., s. 65).

Ringelblum w lutym 1941: Żebrała jakaś matka, która miała przy sobie dziecko, okazało się, że było ono martwe. Na ulicy żebrzą trzy i czteroletnie dzieci i jest to najbar­dziej przykre. (E. Ring., s. 241-242).

(29) Wyprzedaż książek

Gray: Tu sprzedaje się całe kosze książek. (M.G., s. 65).

Ringelblum w dniu 19.02.1941: Z koszów można obecnie nabyć książki żydowskie za bez­cen. (E. Ring., s. 233).

(30) Budowa baraków na ulicy Stawki

Gray: Na końcu ulicy Stawki buduje się baraki, przerabia jezdnię i perony, z któ­rych ładuje się na ciężarówki ludzi schwytanych w łapankach. (M.G., s. 65).

Ringelblum w dniach 7-10.12.1940: Filozof --- powiedział, że w mieście budują ba­raki: nie wiadomo dla kogo. (E. Ring., s. 211); tenże pod datą 19.02.1941 zapisał: Na Stawkach bu­dują baraki. Gdzie będzie się odbywać transfer ludności żydowskiej. (E. Ring., s. 235).

(31) Melody Palace

Gray: O paręset metrów dalej inny świat - kabaret „Melody Palace” na Ry­mar­skiej zapowiada: >Diana Blumenfeld wykona piosenki z getta<. (M.G., s. 65).

Ringelblum pod datami 12,13,14.12.1940: Wczoraj byłem w teatrze. Poziom - prze­ciętny. Dobre numery --- Somberg, Diana Blumenfeld, Kurc - brylują. (E. Ring., s. 214).

Nawet małoletnia wówczas Berg 20 kwietnia 1941 donosiła: Życie artystyczne w get­cie kwitnie. Na Nowolipiu działa - pod kierownictwem aktorki, Diany Blu­men­feld, żony Jo­nasa Turkowa - mały teatr wystawiający sztuki w języku nowo­hebraj­skim (jidisz), zwany >Azazel<. (M. Berg, s. 61).

Makower: Wielki kabaret - dancing na miarę europejską. Obszerny, długi, mimo to dość ponury lokal. Tu bawili się bogacze gettowi, spekulanci, łapownicy, kombinatorzy ro­biący interesy z Niemcami i dla Niemców, przemytnicy, wzboga­ceni panowie ze Służby Porządkowej (H. M., s. 196). W pamięt­niku niejakiego Hasen­fusa: Rozrywki. Tych jest nie­wiele w getcie, czasem dają dobre koncerty >Melody Palace< i teatrzyk >Femina<¹³⁰.

(32) Rubinstein

Zamkniętym Żydom ubarwiał niedolę wesołek getta, niejaki Rubinstein. Potra­fił żar­tować nawet z okupanta, a jego powiedzenia znało całe getto. Był nim Żyd łódzki - Abram Rubinstein. Postać tak popularna, że kierownictwo kabaretu „Melo­dy Palace” (patrz wyżej nr 31) wystawiło rewię pt. „Ałe głajch” (Wszyscy równi). A to w nawiązaniu do gło­śnego powiedzonka Rubinsteina: W finale uka­zał się we wła­snej osobie ubrany we frak najpopularniejszy wa­riat getta – pisał Samuel Puter­man¹³¹.

Ogromną sympatią darzył go Gray: Podchodzę do małej grupki ludzi przed drzwiami, błazen Rubinstein gestykulując wygina się wołając „Jeste­śmy wszyscy równi! Połóż się na boku, zostaw trochę miejsca dla sąsia­dów”. Bardzo go lu­bię. widziałem jak lekceważąc niebezpieczeństwo, podbie­gał do żołnierzy, drwił z nich, ale jednocześnie rozśmieszał, grał o życie. On też walczył na swój sposób” (M.G., s. 65). Później na Lesznie wita mnie ukło­nem Rubinstein. > Równość w get­cie, Jesteśmy wszyscy równi< I śmiejąc się piskliwie mówi dalej: >Grubasy stop­nieją i będziemy mieli tłuszcz<. (M. G., s. 76).

Podobnie Ringelblum pod datą 6 -7.05.1941: Obłąkany Rubinstein chodzi uli­cami i krzyczy >Wszyscy równi w getcie - wszyscy równi ! Bogacze się wykań­czają będzie smalec<. (E. Ring., s. 246).

Mawult: Na ulicach getta w nieprzerwanym strumieniu ludzkim do czasu do czasu zamieszanie, skupienie ludzi, tłok, krzyki, śmiechy, potrząsanie głowami - to Rubinstein, błazen getta. Błazen ? Jeżeli błazen to w rodzaju Stańczyka. Z gołą głową i szyją przez cały rok przebiega ulice getta, śmiejąc się na pozór głupkowato i krzyczy Ałe głajch --- Pod­biega do zwykłych ludzi i woła Jingl hałt szych ! (Chłopcze, trzymaj się), podbiega do kara­wanów i woła: Od­daj bony (bona - karta żywnościowa).¹³²

Z kolei Chaim Hasenfus nazywa Rubinsteina, mądrym wariatem, wygłaszają­cym różne dowcipne powiedzenia między innymi profetyczne „Wszyscy równi - „Ale głajch”. Dalej refleksyjnie stwierdza ze smutkiem: Kto wie, czy wszyscy nie wyrobimy się w końcu na żebraków¹³³.

Zastanawia, że postać ta w ogóle nie jest wspominana przez Adama Czernia­kowa, który w swym dzienniku nie szczędził przecież anegdot notowanych w getcie. Tak wno­simy nie tylko z indeksu osobowego publikacji. W tek­ście nie zna­leziono, by autorstwo któ­regoś z dowcipów, autor przypisywał Ru­binsteinowi. Inni pamiętni­karze wspominają go jako wesołka getta, wręcz błazna, przyrównanego do Stańczyka. Był żebra­kiem, jednym z wielu, jacy w pierwszych dniach „akcji wysie­dleńczej” poszli dobrowolnie na Umschlagplatz, a stąd do Tre­blinki – fabryki śmierci¹³⁴ Niewątpliwie był  postacią głębo­ko zakorzenioną w pa­mięci mieszkańców „dzielnicy”, często przez to wspominaną.

W pierwszym odczuciu nie zadziwia tedy, że Ringelblum w czerwcu 1941 no­to­wał następującą historyjkę: Rubinstein szantażuje, że będzie krzyczał „Precz z ... ( Hitle­rem ) ! Jest on urzędnikiem państwowym. Jest wściekły. Wojnę prze­trwają: Gmina Ży­dowska, >Trzynastka< i on. (E. Ring., s. 295). Anegdota mieści się w dotychczasowym wizerunku. Jednak w swym wspo­min­kach Jerzy Zaruba – w latach pięćdziesiątych – zapisał: Opowiadano mi, że w początkowym okresie w getcie warszawskim były luk­su­sowe lokale restauracyjne, zaopatrzone w najwyszukańsze potrawy i wina. Na estra­dzie wy­stę­powali pierwszorzędni artyści. Naturalnie kosztowało to bardzo drogo. Otóż był w get­cie znany żebrak, który miał swoiste metody działania. Siłą wdzierał się do tego ro­dzaju luksusowych knajp i na środku sali krzyczał: Precz z Hitlerem ! Prze­rażona pu­bliczność, kelnerzy i właściciele sadzali go czym prędzej do stołu, wlewali w niego naj­droższe wina i karmili go najwspanialszą gę­siną. Potem już go tak znali, że nie potrze­bował nawet krzyczeć, przychodził, siadał do stołu, jadł, pił i wychodził z czkawką z zadowolenia. Umarł po­dobno z przeje­dzenia¹³⁵.

Możliwe, że w tej anegdocie głównym bohaterem mógł być właśnie Rubin­stein. Tu­taj ta tragiczna przecież postać niezamierzenie ubrana została w niefraso­bliwą fa­cecje.

(33) Szmugiel

Proceder zwany „szmuglem” był w warunkach getta, niemal podstawową formą za­opatrywania mieszkańców w żywność. Doczekał się więc licznych wzmia­nek w lite­raturze wspomnieniowej, a nawet opracowań naukowych. Martin Gray uważa się za jednego z większych „zaopatrzeniowców”. Po sformowa­niu bandy – zespołu tragarzy – składającej się z Polaków, pochodzących ze świata przestęp­czego – nasz bohater dostał przydomek „Obcięty Mietek”. Zor­ganizował wówczas masowy przemyt towa­rów, korzystając z tram­wajów kur­sujących przez dzielnicę żydowską. Zrzutów dokonywano na ulicy Zamenhofa. Opisuje to szczegółowo: No i zaczęliśmy. Jedna przeprawa, dwie wkrótce staje się to rutyną --- Nie­kiedy ła­dujemy na platformę dziesięć worków – któż by uwierzył – tonę to­waru. Moja gwardia usta­wiała się wokoło tworząc groźny mur ze swymi odra­żającymi gębami notorycznych łotrów --- Opłacałem policjantów, tragarzy, konduktora, nawet Niemców, płacę Mokotowowi, Dziobatemu i Rudemu. Zawsze osobiście zrzucam worki na Zamenhofa --- W tych wor­kach szmu­gluję życie dla moich bliźnich, dla getta. Podczas wyładunku, który trwa naj­wy­żej parę minut, moi lu­dzie otaczają mnie, stojąc zwartym kręgiem, ramię przy ramieniu, to jest mój mur ochronny (M. G., s.74-75).

O szmuglu tramwajowym pisał Ringelblum 10.03.1941: Szmugiel odbywa się w du­żej mierze przy pomocy tramwajów. Gdy tramwaj przejeżdża przez dziel­nicę ży­dow­ską, chrześcijanie wskakują z paczkami, zwłaszcza na placu Muranow­skim. Płacą tam kon­duktorowi wespół z policjantem 100 zł. za kurs. (Tramwaj) jedzie nieco wolniej i wyska­kują z pełnymi workami kaszy lub mąki.(E. Ring., s. 247). Tenże zapisał 18.03.1941: Szmugiel odbywa się ostatnio w następujący sposób - chrześci­jań­scy chłopcy wyskakują z tramwajów z pacz­kami ziemniaków, czy mąki, wpadają błyskawicznie do bramy, za­kładają opaski i wycho­dzą na ulicę. (E. Ring., s. 247).

Po ogłoszeniu kary śmierci za potajemne przebywanie poza obrębem getta, Gray nie przerywa swej działalności. Przerzuca się jednak ze szmuglu tram­wajem na inny spo­sób. Pisał o tym: Jeden z domów na Koźlej wychodził na aryjską ulicę Freta. Niemcy zabez­pie­czyli wszystkie wyjścia, okna i okienka piwnic metalową siatką. Ale w oczka siatek wepchnęli­śmy setki powsuwanych jeden w drugi lejków o szyjkach grubości gwoź­dzia. Wystarczy­ło porządnie pchnąć, a lejki wciskały się mocniej w siatkę i lało się przez nie mleko lub sypało zboże, na które oczekiwali już na Koźlej traga­rze Trisk-Fura i Chaim-Małpa. Przyjeżdżali­śmy ciężarówką pod mur getta wieczo­rem, po godzi­nie policyjnej, wybiera­łem miejsca jak najodleglejsze bramy, przy placu Parysowskim, granatowi byli dobrze opłaceni. Za murem w getcie czekał Paweł. Przerzucaliśmy dra­biny i w gęstych zimo­wych ciemnościach, w najgłęb­szym milczeniu spuszczaliśmy worki (M.G., s. 101).

Ringelblum we wrześniu 1941: Szmugiel odbywa się przeważnie wieczorem oraz po godzinie piątej, a także nocą, zwłaszcza przez niektóre podwórka, przez które prze­chodzi mur dzielący dziedziniec na dwie części, tak jest na Świętojań­skiej 5/7. To samo na Koź­lej - Tam się odbywa największy szmugiel. (E. Ring., s. 324).

W szmuglu bardzo pomocnym okazało się połączenie telefoniczne. Gray pi­sał: Co ciekawe, między Warszawą aryjską i gettem istniało jeszcze połączenie telefo­niczne. To była nasza broń – Pawła i moja. Rozmawialiśmy krótko – Która meta gra? Metą nazywaliśmy odcinek muru, do którego należało się skierować, gdzie przez godzinę, czy dwie straż pełnili przekupieni granatowi. (M.G., s. 102).

Wzdłuż murów rozstawione były „czujki”, tzw. świece, które zawiadamiały, czy dany odcinek jest przejezdny. O połączeniach telefonicznych Ringel­blum pod datami 6-11.05.1941: Powiadają, że będzie można telefonować tylko za pośrednictwem Transfer­stelle, która będzie sprawowała cenzurę nad wszystkimi rozmowami. Obecnie te­lefon jest naj­waż­niejszym środkiem pomocniczym w szmuglu. Przez telefon prze­kazuje się na tamtą stronę wiadomości, kiedy będzie można przeprowadzić wóz z towarem itp. (E. Ring., s. 280).

Autor opracowania o tym procederze wymienia ulicę Koźlą, na której odby­wał się szmugiel poprzez ściany. Pisze, iż szmuglerzy pracowali dzień i noc - meta grała całą dobę. Wspomina także świece, czyli posterunki ustawione w celu za­bezpieczenia szmuglu¹³⁶. Niestety, nie zawsze udawało się przeprowadzić bezpiecz­nie wóz z żywno­ścią. Wówczas towar był „spalony” (M.G., s. 102)¹³⁷. W związku z tym Gray pisze: W końcu zmieniłem taktykę. Porozumiawszy się z ludźmi Pinkerta za­cząłem napeł­niać żywnością trumny, szmuglowałem mąkę w wozach załado­wanych zwło­kami, do któ­rych Niemcy nie zbliżali się w obawie przed tyfusem. Wiedząc jednak, że wykorzystujemy naszych zmarłych, by ratować żywych, zamurowali cmentarz. Wtedy wpadłem na jeszcze inny pomysł; zacząłem szmuglować towar w samocho­dach, które wywoziły śmieci i cza­sem przejeż­dżały przez bramy getta (M. G., s. 103).

Autor opracowania również notował transporty w wozach Pinkerta, co odby­wało się z cmentarza, przez „wachy” na Okopowej do getta, w szczególności był to transport z getta „małego” do „dużego”¹³⁸. ­Po wozach Pinkerta przyszła kolej na jeszcze inny sposób przemytu towaru - bezpośrednio przez bramy. Gray opo­wiada: opłaciłem policjantów żydowskich i granatowych oraz „trzynastu z Leszna”, którzy twierdzili, że z moich funduszów dają łapówki niemieckim żan­darmom, opła­ciłem ludzi Kohna i Hellera, oficjalnych dostawców towarów do getta, oczy­wiście ze swej strony opła­cających się również Niemcom, zapłaci­łem za wóz i dwa piękne ko­nie, za fałszywe doku­menty, za pozwolenie wwozu w > Transferstelle< ( instytucji udzielającej tego rodzaju uprawnień). Jak wszystkie dobre pomysły mój plan był prosty: Nie będziemy szmuglować przez jakiś frag­ment muru, >metę<, ale wje­dziemy przez bramę. I wjechaliśmy. Sie­działem wy­soko na załadowanym wozie, poka­załem fałszywe dokumenty gra­natowemu, który >udawał<, że je sprawdza i >grał< z nami, >grała< cała brama. Pisze dalej, że zdarzało się, iż dla kamuflażu zo­stawiali w getcie jed­nego z dwóch koni od wozu, jakimi przyjeż­dżali do getta (M. G., s. 103-104).

O szmuglu przez „wachy” pisał Ringelblum 8.05.1942: Główny szmugiel od­bywa się obecnie przez „wachy”. Opłata wynosi 100 zł. od wozu. Woźnica musi znać hasło, w prze­ciwnym razie nie przepuszczą go --- Szmugiel przez mury od­bywa się jednak nadal --- Niedawno zdarzyło się, że >spalił się< (tzn. został za­brany) cały wóz ze szmuglem. Wy­starczyło jednak dać 200 zł. kontrolerowi, aby się udobruchał i wpuścił wóz do getta. Po­wiedzonko nie bezpodstawnie mówi, że trzech rzeczy nie można pokonać: niemieckiej ar­mii, wysp brytyjskich i żydow­skiego szmuglu. (E. Ring., s. 368-369).

Inny uczestnik wydarzeń: Wreszcie - jest moment ! Żandarm urobiony, ulice czyste, nadany telefon do wspólnika na >aryjską stronę<. >Puszczaj wóz !<. Wóz przebiega wylot, kieruje się w głąb dzielnicy. (J. Mawult, s. 104).

O szmuglu obszernie Bryskier: Powstał nowy >przemysł< - szmugiel. Polacy po­zbawieni źródeł zarobkowania zdecydowali się przejeżdżać tramwajami przez getto i zrzu­cali, co połączone było z ryzykiem, pakunki żywności w umówionych punktach, gdzie oczekiwali Żydzi – wspólnicy przemytu. Dawało to dość pokaźne zyski, zważając na ol­brzymią różnicę cen. Obok tych dość licznych drobnych prze­mytników, powstały całe or­ganizacje, dysponujące du­żymi kapitałami obro­towymi. Worki pełne mąki, kartofli lub koszy przerzucano przez mury, nałado­wane wozy lub samochody wprowadzano przez >wyloty< po uprzednim przygo­towaniu >wachy< na danym >wylocie<, w czym prym miała Służba porządkowa tzw. >grajkowie<. Wresz­cie szmugiel odbywał się bezpośrednio przez domy przylegające ścianami do nie­ruchomości graniczą­cych z gettem. Słynna była ulica Koźla, przylegająca do getta¹³⁹. I dalej o szmuglu w trumnach: Natomiast nieboszczyk, wywożony karawa­nem dawał karawaniarzowi okazję do powrotu z ładunkiem szmuglu. Za­miast niebosz­czy­ka ładowano produkty i karawan triumfalnie wjeżdżał do getta, wioząc za­strzyk życia tym, którzy sami byli w kolej­ności kandydatami do wywózki na cmentarz¹⁴⁰.

(34) Żydzi z Gdańska

Gray: Gdy wszedłem do ośrodka na Prostej pod czternastym ojciec przyjmo­wał wła­śnie wysiedlonych z Gdańska, a jeden z nich, wymachując elegancką laską z gałką krzy­czał, że jest katolikiem, że jego ojciec był już chrzczony, że nienawidzi Żydów i chciałby wiedzieć, czy jest tu gdzieś kościół. Miałem ochotę zdzielić go pię­ścią w twarz, ale ojciec odpowiedział spokojnie: >Na Grzybowskiej znajdzie pan ko­ściół dla nawróconych<. (M. G., s. 71).

Ringelblum pod datą 10.03.1941: Dziś, dziesiątego przybył pociąg z 2000 Ży­dów z Gdańska, Bydgoszczy i innych miast Pomorza. Zbudzono ich w piątek o go­dzinie drugiej w nocy i kazano spakować się w przeciągu 2 godzin. Zezwolono im zabrać ze sobą 20 ma­rek, które na granicy w Tczewie wymienione zostały na 20 bezwartościowych złotych. (E. Ring., s. 244); pod datą 18.03.1941: (Około 10 marca) przybył transport Żydów z Gdańska, Królewca, Byd­goszczy. Obudzono ich w nocy i polecono spakować manatki w ciągu dwóch godzin. Wolno było za­brać tylko 10 ma­rek. Na granicy w Tczewie, wymieniono im marki na 20 zł, które były już nieważne. W Warszawie przyjęto ich serdecz­nie. Zorganizowano dla nich dobre punkty ( Pro­sta 14). (E. Ring., s. 247).

(35) Nakaz zaciemnienia

Gray: Okupanci wprowadzili nakaz całkowitego zaciemniania, przebąkiwano o wojnie z Rosją. (M. G., s. 72).

Czerniaków w dniu 26.05.1941: Petsch oświadczył, że za kilka dni będzie próba za­ciemnia­nia miasta. Kamlah oświadczył, że się maszeruje. (A. Cz., s. 186).

Ringelblum pod datą 31.05.1941: Dziś wieczorem próba zaciemniania. (E. Ring., s. 188).

Bartoszewski pod datami 3-4.06.1941: Odbywa się w nocy próbne zaciem­nie­nie w ramach akcji organizowania obrony przeciwlotniczej. (W. Bart., s. 208).

(36) Kawiarnia „Sztuka” na Lesznie

Martin Gray: Zapraszałem całą bandę na kolację. Zamykaliśmy się w kawiarni Sztuka na Lesznie, gdzie wśród śpiewaków i śmiechów objadaliśmy się --- By­wali tu kupcy, ludzie Kohna i Hellera, informatorzy gestapo, kolabo­ranci i przemyt­nicy oraz księża naszego więzienia: piekarze. (M. G., s. 81).

Ringelblum w dniu 10.03.1941: Otwierają kawiarnie, które należą wspólnie do znacz­nej ilości rodzin; np. Sztuka (Leszno 2) należy do dwudziestu kilku rodzin (E. Ring., s. 244).

Berg: Elegancki świat spotyka się w Cafe Sztuka, na Lesznie, najpopu­lar­niejszym miejscu getta. (M. Berg, s. 65).

Janina Bauman: Kabaret ten powstał na Lesznie ubiegłej zimy i nazywał się Sztuka. (J. B., s. 84).

(37) Filmowanie

Hitlerowskie przedsięwzięcie propagandowe, polegające na filmowej insceni­za­cji ob­razu warszawskiego getta, miało być majstersztykiem dezinforma­cji. Taką też widzieli to z goryczą „bohaterowie” tej farsy. Napomknijmy, że długo jeszcze - kto wie czy nie do dziś - efekty pracy hitlerowskich filmowców przyjmowane były (jak dotąd w większości są ?), jako „autentyczny i wiarygodny materiał dowodowy o losach ludno­ści żydowskiej”. Sprawa ta wymaga jednak odrębnego rozpatrzenia. Tutaj idziemy za relacją naszego pamiętnika­rza.

Martin Gray notował jakby z autopsji: W tej właśnie >Sztuce< Niemcy zgar­nęli nas razem z kobietami i religijnymi Żydami, którzy szli do rytualnej piątko­wej ką­pieli - my­kwy. Kazali nam się wszystkim rozebrać, sfilmowali nas, a ich śmiechy rozbrzmiewały mi w czaszce jak strzały. (M.G., s. 81).

Ringelblum pod datą 8.05.1942: Filmują teraz getto. Dwa dni filmowali żydowski areszt, Gminę. Na Smoczej spędzili Żydów i żydowskim policjantom kazali ich rozpędzić. Gdzie indziej fil­mowano, jak żydowski policjant chce bić Żyda, a Nie­miec przychodzi z pomocą napad­niętemu i nie pozwala go bić” (E. Ring., s. 369); dalej 12.05.1942 no­tował: Wciąż jeszcze filmują getto. Każda scena zostaje wy­reżyserowana. Wczoraj kazano dziecku przebiec na drugą stronę bramy getta (róg Leszna i Żelaznej) i ku­pić tam ziemniaki. Policjant granato­wy złapał chłopca i podniósł rękę, aby go ude­rzyć; w tym momencie podbiegł Niemiec i chwycił Polaka za rękę: Nie wolno bić dziecka. (E. Ring., s. 371).

Wielokrotnie o filmowcach pisze prezes Czerniaków 12.05.1942: Zjawił się Av­ril z filmowcami i zażądał zdjęcia w mykwie na Dzielnej. Do tego potrzeba 220 mężczyzn or­todoksów z pejsami i 20 kobiet z lepszej sfery. Poza tym de­monstracja obrzezania. Za­aranżuje to na rozkaz dr Milejkowski. Kandydat waży, niestety 2 kg Żywić należy obawę, że nie doczeka. (A. Cz., s. 275-276); tenże 13.05.1942 pisał: Wczoraj od­było się filmowanie w my­kwie. Dostarczone kobiety należało wymienić. Jedna nie zgodziła się rozebrać. Zażądano, aby obrzezanie nie odbyło się w klinice, ale w prywatnym mieszkaniu. (A. Cz., s. 277). Czer­niaków wspomina również filmowanie w prywatnych pomieszcze­niach, także w jego wła­snym mieszkaniu. (A. Cz., s. 277, 278, 279)

Najbardziej szczegółowo i bodaj najbardziej drastycznie pisze o tych hanieb­nych praktykach propagandy hitlerowskie Lewin: Niemcy złapali wczoraj przy po­mocy żydow­skiej policji - na ulicy, a zwłaszcza spośród mieszkańców domu przy ul. Dzielnej 38, młode dziewczęta żydowskie, młode i stare kobiety oraz mężczyzn z brodami i bez bród. Przed domem przy ul. Dzielnej 38 zajechały dwa duże samo­chody z Niemcami lotnikami, ese­sowcami i żołnierzami z innych for­macji, przyje­chało również auto z oficerami. Na wstępie sfotografo­wali młode dziewczęta, należy zaznaczyć, że złapano tylko młode dziewczyny i kobiety szczególnie przyzwoicie i bogato ubrane. Następnie zapędzili wszystkich - ży­dowskie kobiety i mężczyzn - do zakładu kąpielowego, znajdującego się w podwórzu wspomnianego domu. W zakładzie kąpielowym znów fotografowali ko­biety. Po tym zmusili wszystkich obec­nych Żydów - kobiety i mężczyzn do rozebrania się do naga, na podo­bieństwo Adama i Ewy. Oficerowie niemieccy zestawiali parki spośród żydowskich przed­sta­wicieli obu płci. Przydzielali przy tym młodej dziewczynie starego Żyda i odwrotnie - młodzieńcowi starą kobietę. Zmuszali ich następnie do odbycia stosunku płciowego. Niniejsza scena tj. akt seksualny (należy przyjąć, że był tylko pozorny) został sfilmowany specjal­nymi aparatami, które i w tym celu przywieziono i zmontowano. Liczbę obecnych hi­tlerowców ocenia się na 200. To nie­słychane i makabryczne barbarzyństwo wydarzyło się w getcie warszawskim we wtorek między godz. 3-cią i 6-stą po po­łudniu. (A. Lewin, s. 175).

Podobnie Makower: Przysłano nawet specjalną ekspedycję do nakręce­nia filmu o tym, jak się Żydom dobrze wiedzie. Wystawy sklepowe zajmowały w tym filmi­e poczesne miejsce. Oprócz tego były jeszcze sfingowane orgie u rabinów (wyobrażam sobie, jak się musiał czuć taki bogobojny stary rabin, gdy mu sadzano na kolanach w okresie, kiedy nocnych lokali w getcie jeszcze nie było) itp. Film no­sił tytuł, cytuję z pamięci >Die Freu­den des Ghetto< (H. M., s. 29).

Inna, nie rozpoznana autorka: Niemcy rozpoczęli filmowanie getta. Pewnego dnia Niemcy przyjechali do Judenratu. Kazali zainscenizować w prywat­nym miesz­kaniu pre­zesa Gminy wystawne przyjęcie, w którym mieli brać udział ele­gancko ubrani uczestnicy. Przyjęcie zostało sfilmowane, jak i kilka innych zain­scenizowa­nych w innych prywatnych mieszkaniach. Filmowano również restau­racje, kawiar­nie. Aparat filmowy dotarł nawet do kąpieli żydowskiej - „mykwy”, ale tego dnia za­broniono kąpać się brudnym, wynędznia­łym Żydom, a zbierano z ulicy dobrze ubra­nych ludzi. Sfilmowano pogrzeb żydow­skich - - - Niemcy zain­scenizowali inny po­grzeb. Karawan przybrano kwiatami, ciągnęły go dwa pięk­nie przystrojone konie, a rabin odświętnie ubrany, pro­wadził kondukt. Pogrzebu ta­kiego getto w ogóle nie znało. Jasne było, że fil­mowanie takie jest tendencyjne¹⁴¹.

(38) Kupowanie opasek

Gray: Z początku wszystko szło dobrze. Kilka razy dziennie jeździłem do aryj­skiej Warszawy, chodziłem po jej przestronnych, czystych ulicach, a  potem wraca­łem do na­szego getta, brudu, nędzy tłumu łachmaniarzy, którzy krzyczeli: Jeśli masz kupić szmatę, kup nową !. (M. G. s. 84).

Ringelblum, luty 1941: Uliczni sprzedawcy opasek wołają: Jeśli już (macie) kupić tę szmatę, to kupcie czystą. (E. Ring. s. 241).

(39) Zakaz sprzedaży Żydom

Gray: Specjalny dekret pod groźbą tysiąca złotych grzywny zakazywał sprze­daży to­warów Żydom; ceny rosły, sprzedających było coraz mniej. (M. G., s. 84).

Ringelblum 19.02.1941: Dziś, 19 lutego (sic! - zob. przypis - L. P.) ukazało się zarzą­dzenie pod groźbą grzywny 1000 zł. nie wolno Żydom sprzedawać, da­rować i przekazywać (swoich) rzeczy. (E. Ring. s. 235)¹⁴²

(40) „Frankenstein”

Wśród wielu postaci z imienia wspomnianych przez Graya, spotykamy nie­miec­kiego żandarma, przezywanego Frankensteinem. Był znany z wyjątkowej bru­talności i okrucieństwa wobec Żydów. Pamiętnikarz zapisał: Całe getto drży przed nim, to Frankenstein. Któregoś dnia zjawił się na dłu­giej, pro­stej ulicy Dzielnej; widziano jak biegł z rewolwerem w ręku, w pew­nej chwili strzelił i zabił człowieka. Potem podobno wyjął notes, coś w nim za­pisał, pobiegł dalej, znów wycelował i zabił następna ofiarę, po czym spokoj­nym kro­kiem wrócił objąć wartę przy wejściu do getta. Mówią, że wyznaczył sobie normę dzienną, pięć do sześciu ofiar, które pod­suwa mu przypa­dek (M.G., s. 85).

Dalej pisze o osobistym spotkaniu z Frankensteinem w tramwaju. Marcin stałby się jego kolejną ofiarą, jednak stojący obok elegancko ubrany mężczyzna, stanow­czo powie­dział do oprawcy: przecież pan widzi, że to nie Żyd (M. G., s. 85).

Postać „Frankensteina” wymieniana jest w wielu relacjach. Adam Czernia­ków pod 10.06.1942: Poruszyłem w Gestapo sprawę Frankensteina, który co­dziennie strzela do lu­dzi u jednego z wylotów. (A. Cz., s. 288). Ringelblum pod datą 30.05.1942: Ostatni tydzień krwawo się zapisał w historii getta. Prawie każdego dnia było wiele ofiar wśród szmuglerów. zwłasz­cza w okolicy małego getta, gdzie peł­nił służbę żandarm, który został ukoronowany przydomkiem „Fran­kenstein”. Otrzymał to prze­zwisko z uwagi na swe podobieństwo do małpiej twarzy Fran­kensteina z filmu. To krwawy pies, codziennie zabija kilku szmu­glerów. Nie może zjeść śniadania bez przelania krwi Żydów (E. Ring., s. 385). Rzeź przy mu­rach --- Frankenstein – przebrany za Żyda z opaską – rozstrzelał z karabinu ma­szynowego, ukrytych w worku kilku Żydów. (E. Ring., s. 393).

Dalej nadmienia, że jego ofiarami byli głównie szmuglerzy, co jest zrozu­miałe, jako że Niemiec stał przy murach, czyli w miejscach, gdzie kwitł szmugiel. Jednak Martin Gray nie uważał się za „szmuglera detalicznego”, gdyż był jednym z tych naj­większych i dlatego dobrym duchem niosącym swemu ludowi zbawienie i nadzieję. (M. G., s. 104). Może dlatego umknął wyczynom degene­rata.

U Makowera: W połowie 1941 r. zaczął szaleć tam Frankenstein. Tak getto na­zwało wysokiego i grubego żandarma o zwierzęcej twarzy, który uważał ten dzień za stracony, w którym nie postrzelił lub nie zabił przynajm­niej jed­nego Żyda. Robił sobie nacięcia przy karabinie przy każdej ofierze. Nacięć tych było bardzo dużo. Pamiętnikarz zetknął się bezpośrednio z ofia­rami niemieckiego sadysty, które trafiały do jego szpitala na Lesznie. Jak pisał: Musieliśmy z powodu Frankensteina i jego działalności urządzić pogoto­wie chi­rurgiczne w szpitalu (H. M., s. 184).

Berg wspomina: Muszę przejść obok dwóch najbardziej niebezpiecznych po­sterun­ków żandarmerii: na rogu Żelaznej i Chłodnej blisko mostu i na rogu Kroch­malnej i Grzy­bowskiej Na tym drugim posterunku zwykle stoi żandarm przezywany >Frankenstein< ze względu na jego nieustanne okrucieństwo. Najwyraźniej żołnierz ten nie może spać spo­kojnie, jeśli nie zaliczy na swoje konto kilku ofiar w ciągu dnia, jest prawdziwym sady­stą --- Wygląda jak małpa: mały i krępy, z ciemną wykrzywioną twarzą (M. Berg, s. 146).

Janina Bauman określa Frankensteina jako „niebezpieczeństwo nr 1”, który lubi widzieć paru martwych Żydów prócz tego w trumnie, którego właśnie idą pochować. Dalej wyraża obawę, że sama mogłaby zostać celem tego żandarma i zginąć przez czy­sty przypadek (J. B., s. 78).

W pamiętniku nieznanej autorki czytamy: Kiedy zjawił się znowu osławiony z mor­derstw żandarm Frankenstein, który ślubował sobie, że z jego ręki zginie 1000 Żydów. Frankensteina widziałam z okien domu Elektoralna 6 na podwórzu przy pracy. Zabił tam dozorcę, który nie chciał wskazać, dokąd uciekł inny upa­trzony przez Frankensteina Żyd, podobno szmugler¹⁴³.

Marek Stok podobnie: Celował w tej zabawie zwłaszcza jeden żandarm. Na­zywano go powszechnie Frankenstein na cześć filmowego bohatera grozy, o tym Frankensteinie mó­wiono, że nie może spać spokojnie, jeśli danego dnia nie miał na >rozkładzie< jed­nego przynajmniej zabitego Żyda¹⁴⁴.

Jan Malawut pisał o brutalności niemieckich żandarmów, z których najbar­dziej wy­różnia się ten: przypomina bohatera popularnego filmu Franken­stein --- Fran­kenstein cierpi na niedomagania trawienne, mówi, iż nie czuje się dobrze, jeżeli >sobie< od czasu do czasu nie zabije Żyda czy Ży­dówki. Kuracja mu służy, le­karstwo stosuje regularnie, przynajmniej raz na ty­dzień¹⁴⁵.

Zastanawia przy tym inna relacja, jaką wiążemy z postacią „Frankensteina”. Otóż le­karka w warszawskim getcie Anna Meroz widziała: Przez dziurę w murze przechodziły małe dzieci --- Do dzieci tych często strzelał żandarm pilnujący muru --- Żandarma tego, który miał prawdziwy ży­dow­ski długi nos i którego można było przekupić, nazywaliśmy Josef Ha­cydyk, co po hebrajsku znaczy: prawie święty. Nie mógł on zasiąść do śniadania, jeśli nie za­strzelił kilku > karalu­chów<, jak nazywaliśmy dzieci --- Gdy drgające ciała sztywniały, wtedy z apetytem zjadł śniadanie¹⁴⁶.

Czy ostatni tekst mówi o „naszym” Frankensteinie? Tak wnosić by należało z opisu poczynań tego oprawcy. Takich, jakie notowali inni pamiętnikarze. Jednak tu przydano mu inne miano i inaczej opisano jego posturę. Nie można w końcu wy­klu­czyć, że Żydów w getcie war­szawskim dręczeni byli przez wielu osobni­kiem o podobnej men­talności. Dlatego Josef Hacydyk nie musi być tożsamy Frankensteinowi¹⁴⁷. Ten prze­zwisko zawdzięczał filmo­wemu bohaterowi, jed­nak nie przez fizyczne po­dobieństwo. W opisach pamiętnikarze się różnią. Raz jest człowiekiem o małpiej twarzy, raz żołnierzem o pucułowatej twarzy, we wciśniętej na czoło furażerce i atletycznej po­stawie. Jeden mówi o nim jako małym, krę­pym, z ciemną twarzą, inny o wysokim, grubym żandarmie o zwie­rzęcej twarzy. Wszyscy są jednak zgodni, ze nie przeżyłby dnia bez zabicia kilku Żydów. To tylko „łączy go” z Jo­se­fem Hacydykiem, który z kolei ma rysy semickie !

(41) Pinkert

Gray: Coraz częściej spotyka się ludzi Pinkerta, ciągnących wózki załado­wane zwło­kami. Ale Pinkert otworzył tez filię na Smoczej, gdzie przyjmuje zamó­wienia na luksusowe pogrzeby: za 12 złotych można sobie zafundo­wać ka­rawaniarzy w liberii (M.G., s. 93).

Ringelblum 18.03.1941: Pinkert, król nieboszczyków, otwiera stale nowe filie na Smo­czej, gdzie urządza „luksusowy” pogrzeb, tj. z karawaniarzami w spe­cjalnych uni­formach za 12 zł (E. Ring., s. 245).

Berg pod 25.12.1940 odnotowała: Jeszcze inne to oddziały >czarnych< (od koloru strojów) karawaniarzy zatrudnionych przez prywatne zakłady pogrzebowe, spośród których najpopularniejsze należą do Pinkerta - z siedzibą na Grzybow­skiej w budynku sąsiadują­cym z biurami Gminy - i Wittenberga - usytuowane do­kładnie po drugie stronie ulicy. Na­wet przenosiny na tamten świat nie są obecnie zbyt ła­twe. Pogrzeby kosztują przerażająco dużo, a miej­sce na przepełnionym żydowskim cmentarzu jest na wagę złota” (M. Berg, s. 47).

Z kole Bauman pod 21.05.1942: Zerwałyśmy się z ziemi i zobaczyłyśmy kosz­marny orszak pogrzebowy, który niesłychanie szybko sunął sąsiednią aleją. Dwaj ludzie Pinkerta ciągnęli wóz drabiniasty wypełniony po brzegi tru­pami przy­krytymi z wierzchu byle jaką płachtą. (J. B., s. 79).

(42) Plakat: Żyd - Wesz - Tyfus

Gray: W aryjskiej Warszawie usiłuję nieraz, mimo ryzyka zdzierać wielkie pla­katy z wizerunkiem ohydnego Żyda, na którego brodzie widać wesz : na dole napis: „Żyd - wesz - tyfus”. Jesteśmy jak szczury nosicielami zarazków, trzeba więc pod­dać nas dezynfekcji - i te kąpiele w lodowatej lub wrzącej wo­dzie stano­wią dodat­kową męczarnię; oprócz łapanek i zimna (M. G., s. 93).

Ringelblum 10.03.1941: Mimo, że uderzono na trwogę z powodu tyfusu, sze­rzy się on wśród Żydów bardzo słabo. (Ogromne afisze z  Żydem ze >Strmera< i napis >Żydzi - wszy - tyfus plamisty<. Olbrzymia wesz włazi do brody Żyda). Plakaty te wiszą również w tramwajach aryjskich. W getcie żydowskim wszędzie je pozrywano --- Zarządzono, że ro­botnicy żydowscy, muszą się codziennie ką­pać przed uda­niem się do pracy” (E. Ring., s. 243).

Z opowiadania relacjonowanego przez Hannę Krall: Na spotkanie z przed­sta­wicie­lami partii jechał (Edelman – A. P.) tramwajem i stała się z nim wtedy straszna rzecz. Zapra­gnął nie mieć twarzy --- tylko poczuł, że ma odrażającą, czarną twarz. Twarz z plakatu ŻYDZI-WSZY-TYFUS PLAMISTY. A tu wszyscy stoją dookoła i mają jasne twarze (H. Krall, s. 21).

Bartoszewski w kalendarium: W prasie hitlerowskiej i w formie plakatów na mieście pojawiają się niemal codziennie - w ramach rozpoczętego 10.III tygodnie „akcji zapobie­gawczej przeciw tyfusowi plamistemu” - hasła wiążące zwalczanie ty­fusu plamistego z wul­garną propagandą antyżydowską, jak np. >Nie będziesz cho­rował na tyfus plamisty, jeżeli będziesz zwalczał wesz, jako niebezpiecznego rozno­siciela zarazków tej strasznej choroby. A możesz ją zwalczać tylko wtedy, jeśli swe ciało, ubranie i mieszkanie będziesz utrzy­mywał w czystości oraz unikał Żydów< (W. Bart., s. 191). W połowie maja Niemcy plakatują na mieście antyży­dowskie afisze propagandowe z tekstem: Żydzi - wszy - tyfus plamisty. (W. Bart., s. 204).

Passenstein: Propaganda - wszystko, by nie kupić od Żyda żydowskiego to­waru. Plakaty na słupach reklamowych przedstawiały Żyda z ogromną wszą na twa­rzy. Napis na plakacie brzmiał: „Żydzi - wszy - tyfus¹⁴⁸.

(43) Teatr Eldorado

Martin Gray wspomina o spektaklu w teatrze „Eldorado”, gdzie był z Zofią Hu­le­wicz: Poszliśmy do teatru na >Skąpca<. Zofia śmiała się, ponieważ na afiszu świadomie pominięto Moliera, umieszczając tylko nazwisko żydowskie­go tłuma­cza : nie mieliśmy prawa oglądać sztuk aryjskich autorów. (M.G. s. 94-95).

Pierwsza scena żydowska w okupowanej Warszawie - teatr operetkowy El­do­rado - uruchomiona w grudniu 1940 roku, była przedsiębiorstwem prywatnym, funk­cjonującym na zasadzie koncesji władz niemieckich. Oprócz wymie­nionego, w getcie działały jeszcze inne teatry; „Na pięterku”, „Nowy Azazel”, „Femina, „Nowy Teatr Kameralny” oraz teatr ope­retkowy w sali Melody Pa­lace. Powstanie nowych teatrów w getcie wiąże się z nową kon­cepcją eksplo­atacji ludności ży­dowskiej, realizowaną od wiosny 1941 roku. Nowo otwarte in­stytucje miały stwa­rzać złudzenie, że sytuacja w getcie jest stabilna^149. Formalnie obo­wiązywał hitle­rowski zakaz wykonywania przez Żydów utworów „aryjskich”, w praktyce jednak nie był on przestrzegany. Tak na przykład grano „Skąpca” Moliera, ale na wszelki wypadek na afiszu zamiast jego na­zwiska figurowało nazwisko tłumacza. Władze nie­mieckie zaczęły kontrolować repertuar teatralny dopiero na trzy miesiące przed akcją li­kwidacyjną w 1942 roku¹⁵⁰.

(44) Zastrzelenie Igo Syma

Gray: W nocy 24 marca (ojciec opowiada Marcinowi, a właściwie jeszcze Mar­cinowi o łapance - L. P.):>Igo Sym zginął z wyroku polskiego ruchu oporu. Niemcy aresztują ak­torów i intelektualistów. To łapanka na wielką skalę<. Co mnie mógł ob­chodzić Igo Sym, jakiś aktor - kolaborant ? (M. G., s. 96).

Ringelblum w dniu 10.03.1941: W ciągu ostatnich trzech dni, począwszy od 7, kiedy zabito Igo Syma, Warszawa przeżywa ciężkie chwile. Aresztowano 220 Polaków, największych polskich aktorów (E. Ring., s. 245).

Berg pod datą 10.03.1941: ruch podziemny w miarę możliwości stara się od­płacać - na swój sposób - hitlerowcom i polskim zdrajcom. Słynny aktor Igo Sym, który kolaborował z hitlerowcami, został ostatnio zlikwidowany przez patriotów. Hi­tlerowcy rozlepili w całym mieście czerwone plakaty obiecujące na­grodę dziesięciu tysięcy złotych za wydanie „zdrajców”. Jednocześnie uwięziono kilkuset wybitnych Polaków jako zakładników i część z nich rozstrzelano (M. Berg, s. 73).

(45) Profesor Hulewicz

Ojciec Martina wysłał go wiosną 1941 roku z pewną wiadomością do profe­sora Hu­lewicza. Tam Martin poznaje Zofię, której profesor Hulewicz był wujem. Zo­fia i profesor zo­stali ofiarami łapanki po zamachu na Igo Syma. Wspominana postać to być może Witold Hulewicz, pseudonim „Olwid” (1895-1941), literat, krytyk, teatro­log, do chwili aresztowania redaktor naczelny tygodnika „Polska Żyje”¹⁵¹. Ponieważ była to łapanka poza gettem, a ofiarami byli Polacy, nie dziwi, że żaden z pamiętnika­rzy żydowskich nie podaje tej infor­ma­cji. Przeciw takiej identyfikacji przemawia jed­nak chronologia wydarzeń.

Wywiezienie z Pawiaka i stracenie w Palmirach 29 więźniów – a wśród nich Witolda Hulewicza – kalendarium datuje na 12.06.1941 (W. Bart., s. 209). Zaś aresz­towanie profe­sora i Zofii nastąpiło według Graya już w marcu, a pamiętnikarz donosił: Czekaliśmy wiele, wiele dni, wreszcie dowiedzieliśmy się, że rozstrze­lano ich wszystkich. Spędzili na Pawiaku tylko kilka dni (M. G., s. 97).

(46) Most na Chłodnej

Tego dnia, musiało to być gdzieś na początku kwietnia, bo przygrzewało słońce po­szedłem do małego getta przez most nad Chłodną, która pozostała aryj­ska (M. G., s. 97).

Makower: Niemcy postanowili więc - idąc śladem Łodzi - obdarzyć getto mo­stem, który przyjmie falę pieszych, zamiast dotychczasowego wąskiego przesmyku. I znów Rada Żydowska wydała grube dziesiątki tysięcy złotych, aby skonstruować most --- i już na jesieni 1941 r. stanął piękny, masywny most drewniany, wysoko­ści 2 pięter, szeroki i wygodny, w samym sercu War­szawy (H. M., s. 175).

Berg pod datą 17.12.1941 notowała że: Jednocześnie z budową murów na Chłodnej buduje się most łączący chodniki po obu stronach ulicy, ponieważ sama jezdnia ma być komunikacyjnym korytarzem dla >aryjskiej< części miasta. Cały bu­dulec służący do tego celu musi być dostarczony przez Gminę Żydow­ską. (M. Berg, s. 132).

Czerniaków w dzienniku 11.01.1942: Na Chłodnej budują drewniany most dla pie­szych --- Na Chłodnej budują drewniany most dla pieszych z getta (A. Cz., s. 240).

Władysław Bartoszewski pod 8.11.1941: Przewiduje się połączenie obu dzielnic żydowskich wiaduktem nad ulicznym. Jeden z nich będzie zbudowany na rogu Chłodnej i Żelaznej (s. 235), a pod datą 4.02.1942: Dobiegają końca prace nad wznie­sieniem mostu drewnia­nego łączącego na skrzyżowaniu ulic Chłodnej i Żelaznej obie części dzielnicy żydowskiej (W. Bart., s. 254).

(47) Ulica karmelicka – „Kuźnią śmierci”.

Dzieci w łachmanach nazywają ulicę Karmelicką koło Pawiaka >Kuźnią śmierci< (M. G., s. 99).

Emanuel Ringelblum 26.04.1941: Ulicę Karmelicką dzieci przezwały >Wą­wo­zem śmierci< (E. Ring., s. 275).

(48) Zwycięstwa Niemców

Gray w trudnym do datowania ustępie: Straciłem już nadzieję, którą usiłował tchnąć we mnie ojciec, że wojna skończy się niedługo. Niemcy zwyciężają wszę­dzie, W Grecji, w Jugosławii, weszli już do Rosji (M. G., s. 99).

Ringelblum 6-11.05.1941: Ludność żydowska jest bardzo przygnębiona. Klęska na Bałkanach, zwycięstwa w Afryce Północnej i zbliżenie się (wojsk niemieckich – L. P.) do Palestyny, drożyzna, obozy pracy, śmiertelność, to wszystko przyprawia o rozpacz nawet największych optymistów (E. Ring., s. 282).

Z kolei Gray w dalszym ciągu donosi: Podobno w Kijowie wymordo­wali wszyst­kich Żydów. Mówi się o Einsatzgruppen, komendach zagłady, których zadaniem jest zli­kwidowanie Żydów (M. G., s. 99).

Ringelblum 30.06.1942: Jakie (światem) mogła wstrząsnąć rzeź w Wilnie, skoro w Rostowie Niemcy wyrżnęli 180 tys. ludzi, skoro podobną liczba Ukraińców i Żydów zo­stała wymordowana w Kijowie¹⁵².

(49) Dzieci łechtały trupa

Gray: Stopniowo wszyscy tracimy zmysły. Na podwórzu jakiegoś domu przy  Mi­łej, widziałem jak dzieci łechtały trupa, którego wyrzucono tak w oczekiwaniu na ludzi Pinkerta (M. G., s. 99).

Ringelblum 6-11.06.1941: Śmiertelność ogromnie wzrosła, na wszystkich uli­cach leżą zwłoki ludzkie. Dzieci nie boją się już śmierci. Na  pewnym podwórzu dzieci za­ba­wiały się łechtaniem nieboszczyka (E. Ring., s. 283).

(50) Kara śmierci za pobyt za murami

Gray: Ogłoszono oficjalnie karę śmierci za potajemne przebywanie poza ob­rę­bem getta. Nie przerywam jednak swojej działalności (M. G., s. 99).

Ringelblum we wrześniu 1941: Za nie zgłoszenie (choroby) – surowe kary, do kary śmierci. Za opuszczenie getta srogie kary (E. Ring., s. 322); pod datami 1-10.11.1941: W pierw­szej dekadzie listopada 1941 r. wydano zarządzenie grożące karą śmierci Żydom za opuszczenie getta bez przepustek. Oto rezul­tat ostatniego po­bytu Franka w Warszawie (E. Ring., s. 332).

Czerniaków 6.11.1941: Auserwald wydał odezwę o karze śmierci za przekro­czenie przez Żydów getta (A. Cz., s. 223); z kolei 10.11.1941 Dowiedziałem się o uchwale¹⁵³, że przekraczający granicę getta będą rozstrzeliwani w żydowskim areszcie przez polskich po­licjantów (A. Cz., s. 223).

(51) „Centos”

Gray: Wspomagam „CENTOS”, który usiłuje je (bezdomne dzieci – L. P.) wy­żywić, ale któż czyta plakaty tej instytucji >NASZE DZIECI MUSZĄ ŻYĆ< (M. G.. s. 99).

Ringelblum 14.11.1941: Ludzie nakrywają zamarznięte na śmierć dzieci wspa­niałymi plakatami >Miesiąca Dziecka< z napisem: >NASZE DZIECI MUSZĄ ŻYĆ - DZIECKO TO NAJWIĘKSZA ŚWIĘTOŚĆ !< Chcą w ten sposób wyrazić protest przeciwko >Cento­sowi<, który nic nie czyni, aby zabrać te dzieci i urato­wać je od śmierci --- Akcję >Mie­siąca Dziecka< prowadzoną przy pomocy ogromnej reklamy plakatowej (E. Ring., s. 334-335).

Czerniaków 5.09.1941: Między innymi prosiłem o zalegalizowanie Miesiąca Dziecka (A. Cz., s. 213); tenże pod datą 2.09.1941: O 12.30 ledwo zdążyłem na akade­mię Mie­siąca Dziecka. Ze­branie było bardzo liczne w kinie >Femina< (A. Cz., s. 216).

Berg 22.11.1941: Prezes Gminy, inż. Czerniaków, wraz z wszystkim człon­kami Rady stali na ulicy z puszkami --- Dziś rozpoczęto zwykłą do­roczną zi­mową zbiórkę na cele społeczne (M. Berg, s. 124).

Barski: Pierwsza taką zbiórkę na szeroką skalę Centos zorganizował w 1941 r. jako >Miesiąc Dziecka<. Do imprezy tej, która przyniosła dochód ok.1 mln zł, włą­czyły się wszystkie organizacje społeczne i gospodarcze getta. Dochody z tej im­prezy pozwoliły do­datkowo objąć opieką Centosu większą liczbę głodujących i bez­domnych dzieci (J. Bar., s. 28).

(52) Kobieta szukająca dziecka

Gray: Na ulicy spotykam często obłąkaną kobietę wołającą swoje dziecko, które żandarm wyrzucił na tor z pociągu i kiedy matka chciała za nim wyskoczyć satrapa za­groził, że zabije wszystkich Żydów w wagonie. Doje­chała więc do War­szawy i teraz osza­lała biega po ulicach getta (M. G., s. 101).

Ringelblum zapisał: W czasie jazdy policjant rzucił dziecko w śnieg, matka ze­sko­czyła chcąc je ratować. Policjant groził rewolwerem, ona jednak powie­działa, że bez dziecka życie nie przedstawia dla niej żadnej wartości. (Policjant) zagroził wtedy zastrzele­niem wszystkich Żydów na wozie. Kobieta przyjechała do Warszawy i tu dostała pomie­szania zmysłów (E. Ring., s. 240).

(53) Rozstrzelanie Żydów na Gęsiej

Gray: Czerwone afisze ogłaszają¹⁵⁴, że w więzieniu na Gęsiej, gdzie siedziałem parę dni, rozstrzelano ośmiu Żydów, którzy nie mogli zapłacić jakiejś grzywny. Jedną kobietę zabito, bo nie miała 100 złotych (M. G., s. 100).

Ringelblum pod datą 22.11.1941: Wyrok na ośmiu osobach został wykonany w ży­dowskim więzieniu przy ul. Gęsiej 24. Początkowo zażądano, aby eg­zekucję wy­konali poli­cjanci żydowscy oraz, aby byli przy tym obecni radcy --- Faktem jest, że wyrok wykonali policjanci polscy. Wszystkie prace przygotowaw­cze musiała jednak wykonać żydowska Służba Porządkowa. Policjanci żydowscy wyprowadzali każde­go z osobna z celi, przywią­zywano do słupka i zawiązywali oczy. Wyrok został wykona­ny we wtorek o godzinie wpół do ósmej z rana. Jedna z sześciu kobiet była żebraczką, druga matka trojga dzieci, a jeszcze inna miała 16 lat i ta strasznie rozpa­czała przed egzekucją. Na ulicach pojawiły się czer­wone obwieszczenia Au­serwalda o wyroku śmierci. Jedna kobieta zginęła z powody 100 zł: chciała bo­wiem dać policjantowi 50 zł, a ten zażądał 100 zł (E. Ring., s. 337-338).

Ofiara znajdowała się chyba w grupie, o jakiej beznamiętnie notował Czer­nia­ków 14.11.1941: Dzwoniłem do Auserwalda, prosząc o zwolnienie na telegram ro­dziny - w spra­wie skazańców zatrzymanych w żydowskim areszcie do Franka” (A. Cz., s. 287); tenże pod datą 17.11.1941: 7.30 na terytorium więzienia wykonano egzekucję. Obecni był: prokurator Schoen, Szeryński, Przymusiński, 32 poli­cjantów polskich. Komen­derował Kaczmarek (?). Asystował Szeryński. Auser­wald nadjechał po egzekucji (A. Cz., s. 288).

(54) Odcięcie gazu i elektryczności

Gray: Teraz, gdy spadł pierwszy śnieg odcinają nam dopływ gazu i elektrycz­ności, zmniejszają przydziały żywności. Na ulicach bose dzieci ledwie mają siłę wy­ciągnąć ręce po jałmużnę. Na rogu Leszna i Karmelickiej co dzień słyszę jęki i za­wodzenia osieroco­nych i bezdomnych malców, którzy gromadzą się, by umrzeć ra­zem” (M. G. s., 100).

Ringelblum 14.11.1941: Nadciągająca zima bardzo doskwiera ludności ży­dowskiej. Brak trzech rzeczy: węgla, gazu i elektryczności, od kilku tygodni gaz jest w określonych godzinach od dziesiątej w nocy do siódmej rano (E. Ring., s. 335-336). Dalej pisze: Brak elektryczności dał się dotkliwie we znaki ludności ży­dowskiej getta w listopadzie i grudniu. Pewnego pięknego ranka, bez żadnego uprzedzenia, zabrakło prądu. Początkowo od 7 rano do 10 wieczorem, później prąd wyłączono w ogóle. Wyjątek stanowią bogacze, którzy wpłacili pieniądze do rąk różnych pośred­ników i natychmiast otrzymali światło (E. Ring., s. 346).

Mary Berg 22.11.1941: Niestety ilość węgla i drewna jest tak mała, że led­wie wystar­cza na ogrzanie urzędów, takich jak administracja Gminy, poczta, a także budynków szpi­talnych i szkolnych. Tak więc dla ludności prawie nic nie zostaje. Na czarnym rynku wę­giel osiąga fantastyczne ceny, a często w ogóle jest nie do do­stania. Na ulicach coraz częstszym widokiem są zamarznięte ludz­kie ciała (M. Berg, s. 125).

(55) Pogrom kwietniowy

Gray: Weszli do getta pod wieczór w piątek 17 kwietnia. Słyszałem ich kroki i szcze­kliwe głosy. Nie chodzili na oślep. Zbierali >politycznych<, tych któ­rzy pisali, drukowali lub czytali tajne gazetki. Zabrali też piekarzy, ludzi z Leszna 13 (M. G., s. 111).

Lewin: Tej nocy były znów dwie ofiary żydowskie. Jest to kontynuacja nocy św. Bar­tłomieja, zorganizowanej w getcie przez Niemców nocą z 17-go na 18-go kwietnia, w tra­giczną noc piątkową. Zastrzelono wówczas na ulicach - jak psów - 52 Żydów. (A. Lewin, s. 174).

Berg: wpadł do naszego mieszkania kapitan policji Hertz i powiedział: Pro­szę być przygotowanym na wszystko, o ósmej ma się zacząć pogrom --- Mówi się, że specjalne Vernichtungskommando (oddział destrukcyjny), to samo, które dokonało pogromu lubel­skiego, przyjechało do Warszawy, by te­raz tu przepro­wadzić masakrę - - - W nocy z sie­demnastego na osiemnasty zabito pięćdziesiąt dwie osoby - w większości byli to pieka­rze i szmuglerzy (M. Berg, s. 152).

Bartoszewski: 17/18.IV. W nocy gestapo dokonało masowego morderstwa na uli­cach getta: 52 mężczyzn, wśród nich wielu cenionych działaczy społecz­nych, wy­prowa­dzono z mieszkać i zastrzelono na ulicy (W. Bart., s. 268).

Barski: Wstępny akord do krwawej akcji, która miała na celu wymordowanie prawie półmilionowej ludności żydowskiej Warszawy, rozpoczął się w nocy 17 na 18 kwietnia 1942 r. Owej nocy wiosennej siepacze gestapo wywle­kli z mieszkań, we­dług z góry ułożonej listy, pięćdziesięciu kilku Żydów z różnych warstw społecz­nych --- Ludzi tych rozstrzelano strzałem w tył głowy, najczęściej od razu na dzie­dzińcu domu, w którym zamieszkiwali, albo na ulicy przed domem lub na polskich skwerach, dokąd zwożono ich autem. Skazań­ców wybierano jakby na chybił trafił, bez jakiegokolwiek możliwego do ustale­nia kryterium (J. Bar., s. 46-45).

(56) Cyfry na murach

Gray: Na murze getta wymalowano w pięć dziesięciometrowych odstępach duże białe cyfry i przed każdą postawiono żydowskiego wartownika, który odpo­wia­dał za dany odcinek (M.G., s. 112).

Ringelblum: ury getta zostaną oznaczone wielkimi białymi numerkami (każde 50 metrów będzie miało numer). Policjanci spod murów będą mieli oddzielne rejony i otrzy­mają specjalne wynagrodzenie (E. Ring., s. 402).

(57) Umsieldung – przesiedlenie na Wschód

Gray: Oprawcy przemówili i żądają dostarczenia im codziennie tysięcy miesz­kańców getta w celu przesiedlenia ich na Wschód. Umsiedlung. Chcą opróżnić war­szawskie getto i żądają, aby Rada Żydów werbowała ofiary (M. G., s. 114).

Czerniaków w dniu 22.07.1942: Dziś do godz. 4 po południu ma być dostarczone 60 000 lu­dzi. I tak będzie (najmniej) codziennie (A. Cz., s. 304).

Edelman: Tak. Dwudziestego drugiego lipca 1942 r. rozplakatowano rozpo­rządzenie o >przesiedleniu ludności na Wschód< i tej samej nocy jeszcze na­klejali­śmy kartki: Prze­siedlenie na śmierć (H. Krall, s. 59).

Kalendarium pod datą 22.07.1942: Wczoraj wieczorem władze niemiec­kie po­infor­mowały Gminę Żydowską, że wszyscy mieszkańcy getta zostaną wywiezieni na Wschód (W. Bart., s. 292).

Makower: 22 lipca 1942 r wielkie afisze podpisane przez Radę Żydowską (RŻ) dono­siły, że z polecenia władz zostanie przeprowadzone wysiedlenie nad produk­cyjnej ludności warszawskiego getta na wschód. Pozostać miały osoby, które pra­cowały w firmach nie­mieckich i w Gminie, równocześnie Rada brała pod swą opiekę wszystkie stowarzyszenia opieki społecznej i inne instytucje mające znaczenie społeczne (ŻSS i inne). Wolne od wy­siedlenia miały być również wszystkie osoby znajdujące się w szpitalach łącznie z ich ob­sługą (H. M., s. 56).

Bermanowie: W środę, 22 lipca, w godzinach rannych zjawili się w Gminie przedsta­wiciele władz niemieckich i w obecności szeregu radcó­w zakomunikowali oficjalni akcję wysiedleńczą. Odczytali tekst rozporzą­dzenia, że wszyscy Żydzi - z wyjątkiem pracują­cych w placówkach i w przedsiębiorstwach niemieckich oraz agendach Rady Żydowskiej - podlegają wy­siedleniu. Wolno im zabrać ze sobą pięt­naście kilogramów bagażu Po kilku godzinach roz­plakatowano zarządzenie na mu­rach¹⁵⁵.

Janusz Korczak: Żydzi na Wschód. Tu już nie ma targów. Nie o babkę żydow­ską chodzi, ale o to, gdzie jesteś potrzebniejszy - twoje ręce, myśl, czas, życie. Babka to babka. Trzeba było znaleźć jakiś punkt zaczepienia, ja­kiś klucz, jakieś hasło. Nie możesz na Wschód - umrzesz tam. Więc wybieraj ina­czej¹⁵⁶.

(58) Posiadanie dokumentu ratuje życie

Gray: Kobiety i mężczyźni uganiają się w poszukiwaniu jakiegoś dokumentu, który za kilka dni zabezpieczy ich przed „przesiedleniem”, może to być Lebeskarte, karta żywno­ściowa, ten świstek, który pozwala żyć, świadectwo le­karskie, stwier­dzenie, że są człon­kami rodziny żydowskiego policjanta. Każdy dokument ma usta­loną cenę, rabini wydają fikcyjne świadectwa ślubu, żydowski policjant zwyżkuje (M.G., s. 114).

Lewin: Niedziela, 25 lipca. Akcja trwa nadal --- Naprzeciwko mego okna kon­trolują dokumenty i zatrzymuj ą ludzi. Życie człowieka zależy od jakiegoś pa­pierka. Można po prostu oszaleć (A. Lewin, s. 187).

Bermanowie: Postępowano dość liberalnie, zwalniano ludzi posiadających ja­kiekol­wiek zaświadczenie z >szopy< bądź instytucji społecznej¹⁵⁷.

(59) Ewakuacja szpitala na ulicy Stawki

Gray relacjonuje: Dochodzę do końca ulicy Stawki i tu przed szpitalem żydow­skim, sanitariusze zwalili na stos łóżka, stoły, krzesła i zaczynają znosić cho­rych. Ładuje się ich na ryksze, na wózki, niektórych krewni zabierają na  plecach. Szpital ma być punktem zbornym przesiedlonych, musi być ewakuowany do wie­czora. Na godzinę szóstą zażądali sześciu tysięcy spośród nas. A my jutro ? (M. G., s. 115).

Berg pod datą 22 lipca: Punkt zbiorczy tej masowej migracji znajduje się na ulicy Stawki, na Umschlagplatzu (M. Berg, s. 182).

Raport polskich organizacji podziemnych z listopada 1942: Punktem etapo­wym, gdzie umieszczono wysiedleńców przed załadowaniem ich do wagonów, stał się żydowski szpital „CZYSTE” przy ul. Stawki, specjalnie w tym celu ewa­kuowa­ny na Leszno 2, po­łożony w bezpośrednim sąsiedztwie placu przeładun­kowego przy Transferstelle --- Co­dziennie odchodzi transport składający się przeciętnie z 5 - 6.000 „wysiedleńców” (ARG, nr 208, s. 284).

Edelman: Nazajutrz zaczęto wywozić na Umschlagplatz więźniów z aresztu i starców. Trwało to cały dzień, bo sześć tysięcy więźniów trzeba było przewieźć, lu­dzie stawali wzdłuż chodników i patrzyli (H. Krall, s. 59).

Lewin: Na pierwszy ogień pójdą punkty (dla uchodźców) i więzienie. Mówi się również o ewakuacji szpitala (A. Lewin, s. 125).

Korczak w pamiętniku pod datą 22.07.1942 zapisuje: Wszystko ma swoje gra­nice, tylko zuchwały bezwstyd jest bezgraniczny. Władze kazały opróżnić szpi­tal na Stawkach. A pani naczelna ma przyjąć na Żelazną ciężko chorych ze Sta­wek¹⁵⁸.

(60) „Śmierć” Goeringa

Gray: Getto obiegła plotka wprawiająca ludzi w stan gorączkowego podnie­cenia :>Goering nie żyje, angielskie lotnictwo zrównało Berlin z ziemią. Rosjanie rozbili w puch niemiecką armię, podchodzącą do Moskwy<, Ameryka, przybrana ojczyzna tylu naszych, wykończy ich kompletnie” (M. G., s. 115).

Ringelblum pod datą 18.05.1941: 16 maja lotem błyskawicy rozeszła się wiadomość, że o wpół do dwunastej podano przez głośniki, iż Goering umarł na skutek odnie­sionych ran. Podobno słyszało to pół miasta. Nie można było jednak znaleźć osoby, która sły­szała to na własne uszy” (E. Ring., s. 286).

(61) Szmerling

Inną postacią złowrogo zapisaną w pamięci wielu Żydów, równie okrutną i bezli­tosną co niemiecki żandarm Frankenstein, był Mieczysław Szmerling. Były bok­ser, repre­zentant Polski, teraz oficer żydowskiej policji, który w czasie akcji wysiedle­nia Żydów do Treblinki, był komendantem placu przeładunkowe­go na ulicy Stawki.

Nadmienia o nim Gray pisząc: Na Zamenhofa gromadzą już więźniów, na in­nych uli­cach wyłapują i spychają na jezdnię chorych, sieroty, żebraków. Żydo­wscy policjanci z podniesionymi pałkami wrzeszcząc rzucają rozkazy. Do wie­czora po­trzeba im 6000 ludzi --- chcę widzieć: przy peronach czekają już by­dlęce wagony, policjanci wrzeszczą. Spo­strzegam olbrzyma Szmerlinga, który wymachuje szpi­crutą, biegając z raportem od stada pojmanych do esesmanów. A jest przecież Ży­dem, tak jak oni, tak jak ja. Wpycha się ich do wagonów, roz­dziela rodziny. Ktoś krzyczy, wyrywa się, protestuje - dostaje żelaznym prętem po głowie (M. G., s. 116).

Ringelblum nazywa go „oprawcą z biczem”: Zbrodniczy olbrzym Szmerling z pej­czem w ręku. Pozyskał łaskę tamtych. Niejednokrotnie zdzierał nu­mery poli­cjantów, którzy zwalniali Żydów z Umschlagplatzu. Wierny wykonawca ich zarzą­dzeń (E. Ring., s. 404).

Makower: masa ludzi na Umschlagplatzu i wielka niechęć, jaką miał do mnie Szmer­ling – komendant placu – zrobiły swoje (H. M., s. 70). Autorowi bowiem, nie udało się urato­wać kolegów, w czym przeszkodził właśnie Szmerling. Brutalność żydow­skiego oprawcy notował również inny: Przed wejściem na zamknięty plac, z którego prowadziła przez na­stępną bramę droga do wagonów wysiedleńczych urzędował ofi­cer Żydowskiej Służby Po­rządkowej Szmerling znany ze swego bru­talnego zachowa­nia się (J. Bar., s. 31).

Niewątpliwie Mieczysław Szmerling swą bezwzględnością i skrupulatnością w wy­ko­nywaniu wyroków zdobył zaufanie Niemców. Był odpowiedzialny za całą akcję wy­siedleń­czą¹⁵⁹. Puterman pisał: Obsługa szpitala i personel lekarski wchodzili (na Umschlagplatz - przyp. L.P.) kilka razy dziennie zwarta kolumną, każdorazowo kontrolowani przez Szmerlinga lub w jego za­stępstwie przez zaufanego człowieka. Za całość odpowiedzialny był Szmer­ling. Ukra­ińcy trzymali tylko straż, ale nie mieli wtrącać się za dnia do (ni­czego)¹⁶⁰. Także Mawult: „Nie­łatwa to gra, trudny sport – wydobyć kogokolwiek z Umschlagplatzu, bo przecież czuwa bezwzględny Szmerling¹⁶¹. W raporcie zjednoczonych organizacji podziemnych getta dla Rządu Polskiego w Londynie i Rządów Sprzymierzonych pt. „Likwidacja żydowskiej War­szawy” Szmer­ling to były właściciel hotelu, sadysta i bestia w ludzkim ciele (ARG, nr 208, s. 284).

Władysław Szlengel napisał wiersz pt. „Do obwodowego Szmerlinga” – jest to druga część tryptyku pt. „Trzy listy o wąsach i bródce”:

Daremnie męczysz się i pocisz

(pocić się nie jest w dobrym tonie),

ażeby więcej ludzi zepchnąć

i więcej zmieścić ich w wagonie

Daremnie z ludzi robisz masło,

by na centymetr plac wyzyskać,

nikt nie spamięta Twoich zasług

i nie spamięta nikt nazwiska ...

Nie będzie placu im. Szmerlinga

(złe sławy przykre są - bo krótkie)

zapomną ... jedno będą pamiętać ...

... Ach, to ten potem pluł sobie w bródkę¹⁶².

(62) Samobójstwo Czerniakowa

Gray: 28 lipca (sic!) o godzinie wpół do dziewiątej przewodniczący Juden­ratu, Czer­niaków, popełnił samobójstwo Ofiarował nam swoją śmierć jako krzyk gniewu, buntu, rozpaczy a także ostrzeżenie (M. G., s. 118).

Adam Czerniaków przed samobójcza śmiercią napisał: Żądają ode mnie bym wła­snymi rękami zabijał dzieci mego narodu. Nie pozostaje mi nic innego, jak umrzeć (A. Cz., s. 306). Jego postać była i jest najróżniej oceniana i nie naszym zadaniem jest wypo­wiadanie opinii. Dramatycznie brzmią w swej bezradności dziś czytane opisy i oceny tragicznych, ostatnich chwil prezesa Warszawskiej Gminy Żydowskiej.

Ringelblum: Samobójstwo Czerniakowa – za późno, dowód słabości. Powi­nien był wezwać do oporu. Słaby człowiek (E. Ring., s. 409).

Lewin: Czerniaków zmarł wczoraj w Gminie o wpół do dziewiątej. Przyczyna – pod­czas uroczystości, która odbyła się na Grzybowskiej, powiedział on: Szlag mnie i tak trafi proszę pana (A. Lewin, s. 126).

Berg: Prezes Gminy, Adam Czerniaków popełnił samobójstwo. Zrobił to ostatniej nocy 23 lipca. Nie mógł znieść swego okropnego brzemienia. Zgodnie z wiadomo­ściami, jakie tu do nas docierają uczynił ten tragiczny krok, gdy Niemcy zażądali pod­wyż­szenia kontyngentu deportowanych. Nie widział innego wyjścia, jak tylko opusz­czenie tego potwornego świata (M. Berg, s. 184).

Makower: Po konferencji z władzami na drugi dzień akcji - 23 lipca dzielny i od­ważny A. Czerniaków popełnił samobójstwo, zażywając cyjanek potasu. Znale­ziono go w Gminie martwego --- Czerniaków nie chciał być świadkiem tej tragedii, której rozmiary przewidywał (H. M., s. 56).

Barski: 23 lipca 1942 roku, popełnił samobójstwo w swoim gabinecie prezes Rady Żydowskiej, inż. Adam Czerniaków. Samobójstwo dokonane zostało bezpo­średnio po konferencji z przedstawicielem władzy niemieckiej, kierującej akcją wy­sie­dleńczą. W no­tatniku prezesa znaleziono zapiski świadczące o  żądaniach przedsta­wiciela władzy znacznego podwyższenia kontyngentu (do 10 tys. osób dziennie) oraz groźby wypadku nie wywiązania się przez Radę – zastosowania krwawych represji, jak również zapowiedź ewentualnego przejęcia akcji przez żan­darmerię niemiecką (J. Bar., s. 50).

Edelman: Jeden tylko człowiek mógł powiedzieć głośno prawdę: Czerniaków. Jemu uwierzyliby. Ale on popełnił samobójstwo To nie było w porządku: Należało umrzeć z fajerwerkiem. Wtedy ten fajerwerk był bardzo potrzebny - należało umrzeć, wezwawszy przedtem ludzi do walki. Właściwie to tylko o to mamy do niego preten­sje --- Ja i moi przyjaciele. Ci nieżyjący o to, że uczynił swoją śmierć własną, pry­watna sprawą (H. Krall, s. 14-15).

Bermanowie: Samobójstwo Czerniakowa było zapowiedzią zagłady Żydów war­szaw­skich¹⁶³. Dużo uwagi postaci prezesa Czerniakowa poświęcił w swej relacji Stefan Ernest. O samobójstwie, bardzo emfatycznie: I gdy świetni oficerowie SS przybyli na Grzybowską by obwieścić mu wolę bestii zniszczenia po raz pierwszy powiedział: NIE. I nie podpisał rozporządzenia o wysie­dle­niu. I odszedł, zażywszy cyjankali. Chciał swym samobójstwem zapro­testować przeciwko temu ostatecznemu okrucieństwu, gdy miarka się przebrała - - - Może na­wet stchórzył, w ostatniej decydującej chwili zabrakło mu odwagi, siły, nerwów, aby temu >nie< nadać mniej osobisty, a bardziej społeczny wyraz. Najła­twiej było w na­szych wa­runkach, wierzcie mi, samemu umierać - daleko trudniej - przeżywać innych. Trzeba było żyć i stanąć na czele buntu¹⁶⁴.

Charakterystykę prezesa Gminy Żydowskiej w Warszawie dał Jan Mawult. Jak twier­dzi, Czerniaków przekonywał: Żydzi pod władzą Niemców - nie równa się ży­cie - - - że obecny rozwój wypadków - równa się wyrokowi śmierci dla getta - - - I wtedy Adam Czer­niaków dobył cyjanku potasu¹⁶⁵.

Z pamiętnika Stoka:„Obwieszczenia podpisane były przez prezesa Czernia­kowa. Tego samego dnia po południu dowiedzieliśmy się, że Czerniaków popełnił samobój­stwo. On wiedział, jak w rzeczywistości to „wysiedlenie” będzie wyglądać i co to znaczy. Wolał się otruć. Czerniaków uchodził powszechnie za człowieka uczciwego, lecz słabej woli¹⁶⁶.

Śmierć Prezesa Gminy opisuje jego współpracownik, Samuel Puterman. W tej rela­cji, opuścił on delegację niemiecką z dostarczonym pismem o wysiedleniu Ży­dów, jakie miał podpisać. Udał się do drugiego pomieszczenia: Po pół godzinie zaintrygowani radni zaczęli zaglądać Twarz prezesa była blada, ale uśmiechnięta. Wyzwalającym uśmiechem śmierci. Prezes otruł się ma­leńkim prosz­kiem cyjankali. Gorące serce inżyniera Adama Czerniakowa, prezesa najwięk­szej żydow­skiej gminy w Europie, przestało bić¹⁶⁷.

Oczywiście odejście Czerniakowa odnotował w kalendarium Władysław Bar­to­szew­ski¹⁶⁸. W szkicu „Ostatnim etapem jest śmierć” autorstwa prawdopo­dobnie G. Ja­reckiej zapisano: Był to protest swoisty, ale wymowny. Czerniaków popełnił poprzedniego wie­czora samobójstwo przez zażycie cyjanku. Okazał przenikliwość większą aniżeli przez cały czas swej działalności. Nie mogąc i nie umiejąc zdobyć się na opór, nie chciał stać się narzę­dziem wykonawczym dla wymordowania wielkiej gminy war­szawskiej, której pa­nem czuł się w sposób patetyczny. Ta śmierć wstrząsnęła krótkowzrocz­nymi ukazując jawnie, że nieszczęśliwy prezes nie widział nadziei, ani wyjścia z sytuacji, nie stała się jednak jesz­cze ostatecznym zrozumieniem¹⁶⁹.

W raporcie „Likwidacja żydowskiej Warszawy” czytamy: wiadomość o sa­mo­bój­stwie prezesa Rady Żydowskiej inż. Adama Czerniakowa. Dokonał on tego czynu w stanie załamania psychicznego, po otrzymaniu instrukcji od „pełno­mocnika” o dostar­czeniu dalszych kontyngentów >wysiedleńców< w ilości 7.000 na piątek 24 lipca --- Obowiązkiem jego było --- wezwać społeczeństwo do czynnego i bier­nego oporu wobec okupanta¹⁷⁰.

(63) Dr Remba na Umschlagplatzu

Gray: Policjanci żydowscy wyłapują nieszczęśników usiłujących prześlizgnąć się do zatrudnionego w tym piekle doktora Remby, który wraz z kilkoma sanita­riuszkami próbuje ocalić choć parę ofiar przed załadunkiem do wagonów (M.G., s. 119).

Jeszcze pod czerwcem 1942 Ringelblum notuje: Gmina - Remba na placu, a tam przypis wydawców: NACHUM REMBA (1910-1943) - działacz podziemny w get­cie, z wiel­kim poświęceniem ratował ludzi z Umschlagplatzu; zginął w obozie na Lu­belszczyź­nie (E. Ring., s. 404, por. niżej nr 67). Jednakże w końcowej partii swej „Kroniki” - pisa­nej w styczniu 1943 roku - Ringelblum dając sylwetki już nie żyją­cych, wspomina Słowika getta - Marysię Ajzensztadt i donosi, że wysłano ją na Umschlagplatz, skąd Remba (uratował wielu wybitnych ludzi) wyciągnął ją z wa­gonu śmierci --- zauważył to eses­man i biciem zapędził rodzinę Ajzensztadtów z powro­tem do wagonu. Wkrótce potem Remba ponownie posłał swoich ludzi, żeby uratowali Marysię (E. Ring., s. 599).

(64) Łapanie ludzi na wywózkę

Gray: Wczoraj na Karmelickiej wrzucano ludzi do ciężarówki jak worki. W go­dzinę później żydowski policjant porwał dziecko na Małej, gdy je schwycił za ramię za­wołał : Złapałem go ! Wtedy rodzice malca wyszli z ukrycia i wszyscy razem ruszyli na Umschlagplatz. Dzieci są doskonałą przynętą (M. G., s. 119).

Pisząc już na początku grudnia 1942 r., Ringelblum podsumowywał „akcję” letnią i charakteryzował poszczególne epizody: Do powszechnych po prostu zjawisk należało, że zabójcy ci za ręce i nogi wrzucali kobiety na wozy „Kohna i Hel­lera” lub na zwy­kłe wozy ciężarowe (E. Ring.. s. 427-428).

(65) Każdy policjant musi dostarczyć określoną ilość „głów”

Gray: Oprawcy przemówili, każdy żydowski policjant musi dostarczyć cztery osoby >głowy< dziennie. Taka jest teraz norma, potem będzie pięć, potem sie­dem (M. G., s. 120)

Marek Edelman: i dziesięć tysięcy osób trzeba było dostarczyć na Umschlagplatz każdego dnia. Miała to robić żydowska policja pod nadzorem Niemców, a Niemcy mówili: będzie spokój i nikt nie będzie strzelać, jeśli codziennie, do czwar­tej, dostarczycie do wa­gonów dziesięć tysięcy ludzi (bo o czwartej musiał odejść trans­port).Więc mówiono lu­dziom: Musimy dostarczyć dziesięć tysięcy, to reszta oca­leje. (H. Krall, s. 59).

Z pamiętnika nieznanej: Każdy policjant otrzymał od swego kierownictwa roz­kaz do­starczenia np. w ciągu paru godzin pięciu osób, za które na Umschlagplatzu otrzy­mywał pokwitowanie --- składał je w komendzie policji i  dopiero wów­czas do­stawał wy­żywienie i unikał kary za niewypełnienie obowiązku (s. 117-118). Najbardziej znamio­nujący całkowity upadek moralny policji gettowej jest fakt wy­ko­nania rozkazu Niemców o dostarczeniu 5 ofiar do „wysiedlenia” na jednego po­rząd­kowego dziennie. Rozkazy ta­kie powtarzały się przez kilka kolejnych dni (ARG, nr 208, s. 293).

(66) Trzy kilogramy chleba, jeden kilogram marmolady

Gray: Pod koniec lipca kazali porozlepiać na murach zawiadomienie: każ­demu, kto zgłosi się dobrowolnie na Umschlagplatz, będzie przysługiwać 3 kilo chleba i kilo­gram marmolady (M. G., s. 121).

Bartoszewski: Dopięli tego, że za kilogram chleba tysiące zgłosiło się dobro­wol­nie --- Zwiększyli przydział chleba do 3 kg, żeby więcej ludzi zgłosiło się do­browolnie (W. Bart., s. 294).

Mary Berg pod datą 22 lipca 1942: Często widzę całe rodziny, rodziców z dziećmi, matki z niemowlętami na ręku, a większe dzieci drepczące z tyłu. To ludzie, którzy sami zgłaszają się do deportacji - nie mają innego wyjścia, ani możli­wości ucieczki, ani ukrycia się. Niemcy dają im kilogram chleba na osobę i obiecują lepsze warunki pracy (M. Berg, s. 183).

Makower: W tym strasznym czasie spowodowało to okropne zjawisko  dobro wol­nego zgłaszania się na wyjazd w zamian za bochenek chleba i kg marmolady. Te tra­giczne postacie widziałem z tobołkami( wolno było zabrać 15 kg, ale nie ro­biono trudno­ści, jeżeli ktoś brał więcej, tobołki te były później odbierane), idące same w kie­runku „Umschlagu”, czasami całe rodziny, omamione czarem chleba i marmolady (H. M., s. 58).

Barski: zachęcano do ochotniczego stawiania się na Umschlagplatz, przy czym ochotnicy otrzymywali po 3 kg chleba i 1 kg >miodu< na osobę (produkty te z polece­nia okupanta dostarczała Rada Żydowska) --- Prócz tego obiecywano, że rodziny ochotni­ków nie zostaną rozdzielone (J. Bar., s. 51).

Dawid Fogelman: Oczywiście później okazało się, że to była afera bo takim spo­so­bem zachęcali ludzi do wyjazdu, dając im po 3 kg chleba i 1 kg marmolady¹⁷¹.

Ten pęd - tylko z dzisiejszej perspektywy nie zrozumiały - w listopadzie 1941 tłu­ma­czył raport polskich organizacji dla rządu londyńskiego. Pisząc o nie wyobra­żalnym gło­dzie, wyjaśniał: perspektywa otrzymania trzech kilogramów chleba i jed­nego kilo­grama marmolady na osobę zdecydowała o dobrowolnym stawieniu się na Umschlagplatz (ARG, nr 208, s. 285).

Jeszcze bardziej przejmująco mówi o tym Marek Edelman, perswadując dzienni­karce: Słuchaj, moje dziecko. Czy ty wiesz, czym był wtedy chleb w getcie ? - - - nigdy nie zrozumiesz, dlaczego tysiące ludzi mogło dobrowolnie przyjść i z chlebem jechać do Tre­blinki. Nikt przecież tego dotąd nie zrozumiał (H. Krall, s. 11). Rzeczywi­ście. Józef Barski w relacji wspomnieniowej (zob. wyżej) pisze o tym. Tym nie mniej, w odpowiedzi na to właśnie zdanie Marka Edelmana, stanowczo protestuje: wynikało by więc, że prawie cała ludność getta warszawskiego zgłosiła się w skutek obwieszcze­nia o chlebie i marmoladzie na wyjazd do obozu śmierci w Treblince --- ale --- tylko stosunkowo nieduża część lud­ności getta i tylko w pierwszych dniach --- dała się skusić (J. Bar., s. 66).

(67) Korczak

W swej relacji Martin Gray był świadkiem, jak Janusz Korczak z dziećmi z siero­cińca szedł na Umschlagplatz. Donosi o tym barwnie: To musiało być gdzieś w połowie sierpnia. Wracałem do domu gdy usły­sza­łem ich śpiew, a po chwili zobaczyłem, jak idą, czyste, starannie uczesane, trzy­mające się za ręce. Na przedzie kroczył doktor Korczak: prowadził dzieci ze swego sierocińca na Umschlagplatz. Oklaskiwałem nieraz ich deklamacje, zabaw­ne scenki, w których wystę­powały na dobroczynnych przedstawieniach w teatrze Femina. Re­gularnie wspomaga­łem sierociniec. Teraz dzieci szły na zagładę. Trzymając za ręce dwóch małych chłopców doktor Korczak szedł z kamienną twarzą, patrząc prosto przed siebie. Zacząłem iść obok niego szepcząc: Panie doktorze, panie doktorze ! Biegłem, ale nie odpowiadał, jak gdyby mnie nie rozpo­znał, nie usłyszał. Podszedłem do bramy, potem patrzyłem, jak wchodzą na Umschlagplatz. Wagony stały już przy peronach i mały es­esman uśmiechał się (M. G., s. 123-124).

Ringelblum dopiero w październiku 1942 zapisał: Likwidacja warszawskich inter­na­tów. Korczak na czele pochodu, który śpiewał --- Bohaterstwo dra Kor­czaka, Ko­niń­skiego, Janowskiej (Dzielna 67), nie chcieli opuścić dzieci ze swych internatów - Kor­czak wytworzył atmosferę, że wszyscy poszli na Umschlag (E. Ring., s. 417). W grudniu 1942 notował zaś: Później kiedy kontyngent zwiększał się z każdym dniem li­kwidowali kolejno całe zakłady, zabierając przy tym dzieci wraz z całym personelem. Wzięli w ten sposób (6.08.1942) na Umschlagplatz słynnego pedagoga, utalentowa­nego autora ksią­żek dla dzieci - Janusza Korczaka (dr Gold­szmit). Szedł on razem ze swoją najbliższa współpra­cownicą, pedagogiem Stefanią Wilczyńską, na czele po­chodu dziecięcego - jak opowia­dają - ze śpiewem na ustach do wagonów, które miały ich zawieźć do Treblinki. Jak przy­stało na dra Korczaka zaopatrzył on i tym ra­zem swe dzieci w kilka beczek wody na drogę (E. Ring., s. 454).

Dalej przytacza wypowiedź byłego sekretarza warszawskiej Gminy Żydowskiej – Na­chuma Remby, który tak opisywał drogę Korczaka do Treblinki: Ten dzień cał­kiem mnie dobił. Odbywała się blokada „małego getta”, zasygnalizowano nam, że prowa­dzą szkołę pielęgniarską, apteki, sierociniec Korczaka, internat na Śląskiej i Twardej i wiele innych --- Zaproponowałem Korczakowi, aby udał się ze mną do Gminy w celu skłonie­nia jej do pod­jęcia interwencji. Odmówił, nie chciał opuścić dzieci nawet na mi­nutę. Roz­poczęło się łado­wanie (do wagonów, do Treblinki). Stałem przy kordonie Służby Porząd­kowej, który prowa­dził do wagonów. Stałem i z drżeniem serca śledzi­łem czy plan mój się uda --- Nagle pan Sz. (Szmerling, ży­dowski komendant Umschlagplatzu, nazywany przez Niemców, żydow­skim katem) rozkazał wyprowadzić internaty. Na czele pochodu stał Korczak. Nie ! Tego obrazu nigdy nie zapomnę. To nie był marsz do wagonów, to był zorganizowany niemy protest przeciwko bandyty­zmowi. W przeciwieństwie do stłoczonej masy, która szła na rzeź jak bydło rozpoczął się marsz, jakiego nigdy dotąd nie było. Wszystkie dzieci usta­wiono w czwórki, na czele Korczak z oczami zwróconymi ku gó­rze trzymał dwoje dzieci za rączki, prowadził pochód. Drugi oddział prowadziła Ste­fa­nia Wilczyńska, trzeci Broniatowska (jej dzieci miały niebieskie plecaki), czwarty oddział Sternfeld z internatu na Twardej. Były to, pierwsze żydowskie szeregi, które szły na śmierć z godnością, ciskając bar­barzyńcom spojrzenia pełne pogardy Za­powiadały one, że przyjdą mściciele naszej tragedii, którzy pomszczą wyrządzone krzywdy. Nawet Służba Porządkowa stanęła na baczność i salutowała. Gdy Niemcy zobaczyli Korczaka, pytali Kim jest ten człowiek? (E. Ring., s. 606-607).

Lewin zanotował: Wprowadzili dzieci z sierocińca dra Korczaka, z doktorem na czele. Dwieście sierot (A. Lewin, s. 134).

Makower: Przyszła kolej na internat pod kierunkiem dra Korczaka. Ktoś z SP poro­zumiał się z Niemcami i uzyskał zgodę na uwolnienie starego doktora. Jednak Janusz Korczak idealista, który całe swoje życie poświęcił służbie dla opuszczo­nych dzieci, który spał razem z nimi i jadł z nimi z jednego kotła w tej tragicznej go­dzinie nie zgodził się ich opuścić. Był to najszlachetniejszy lekarz jakiego znałem (H. M., s. 78).

Bermanowie w swoim szkicu kronikarskim zapisali: W czasie ostrych blokad > ma­łego getta< jeden z pierwszych został wywieziony Dom Sierot dra Korczaka. Cały perso­nel z Januszem Korczakiem i Stefanią Wilczyńską na czele został wy­wieziony razem z dziećmi, mimo że na samym Umschlagplatzu była jeszcze możli­wość zwol­nienia kierow­nictwa¹⁷².

O eksodusie na gorąco napisano wiersz pt. „Kartka z dziennika akcji”, jaki po­wstał najprawdopodobniej 10 sierpnia. Przytoczmy kilka fragmentów.

Dziś widziałem Janusza Korczaka,

Jak szedł z dziećmi w ostatnim pochodzie,

A dzieci były czyściutko ubrane,

Jak na spacer niedzielny w ogrodzie.

---

Interwencji na placu nie było,

Nikt Szmerlingowi w ucho nie dyszał,

Nikt zegarków w rodzinie nie zbierał

Dla spijaczonego Łotysza.

Janusz Korczak szedł prosto na przedzie

Z gołą głowa – z oczami bez lęku,

Za kieszeń trzymało go dziecko.

Dwoje małych sam trzymał na ręku.

Ktoś doleciał – papier miał w dłoni,

Coś tłumaczył i wrzeszczał nerwowo.

– Pan może wrócić ... jest kartka od Brandta,

Korczak niemo potrząsnął głową.

---

Czy słyszycie, sąsiedzi zza murka,

Co na śmierć naszą patrzycie przez kratę ?

Janusz Korczak umarł abyśmy

mieli takie swe Westerplatte¹⁷³.

Postać „Starego Doktora” już współcześnie była więc zmitologizowana. Nie dziwi tedy, jak obraz ten rysowany był w późniejszych opisach wspomnieniowych. W zbele­try­zowanej biografii, jego współpracownik podawał w kalendarium: 5 sierpnia 1942 - wymarsz dzieci i wychowawców Domu Sierot z Januszem Kor­cza­kiem i Stefanią Wilczyńską. Schludnie ubrani, równymi czwórkami idą ze swym zie­lonym sztandarem ulicami getta --- Załadunek do bydlęcych chlorowa­nych wago­nów¹⁷⁴.

W eseju Pawlaka: W godzinach rannych owego czarnego czwartku ofiarą es­es­ma­nów padł Dom Sierot Janusza Korczaka, ten sam los spotkał cztery tysiące dzieci głów­nie sierot, przebywających w trzydziestu domach opieki. Największe wrażenie na przy­gląda­jących się z okien wyższych pięter tragicznemu pochodowi wywarła znajoma syl­wetka starego Doktora, który wraz ze Stefanią Wilczyń­ską prowadził swój oddzia­łek wy­chowanków --- Z całą pewnością działali w przemożnym poczu­ciu odpowie­dzialności za powierzone im dzieci. Łączyło się z tym pragnienie uspoka­jającego oddziaływania na prze­rażonych wychowanków. Ale dr Korczak miał jeszcze inny cel. Od­rzucił przecież prośby, aby skorzystał z możli­wości uchronienia się wśród polskich przyjaciół (Wł. Paw., s. 80-81).

(68) Dokumenty tracą na ważności

W krótkim czasie Niemcy przestali honorować przepustki i inne dokumenty, które na początku akcji wysiedleńczej pozwalały Żydom pozostać w getcie. Nasz pamiętni­karz pi­sał: Glejty z dnia na dzień tracą ważność, karty pracy muszą być teraz stemplo­wane przez esesmanów lub policjantów z SD. (M. G., s. 125)

Wydarzenie notowali inni, Barski zapisał: Z każdym dniem zakres honorowych za­świadczeń ulega zawężeniu. Ludzie zaopatrzeni w legitymacje przedsiębiorstw lub in­stytucji zdyskwalifikowanych, gorączkowo zaopatrywali się w zaświadczenie jeszcze uznane. Giełda różnych tego rodzaju dokumentów pracowała z najwięk­szym napię­ciem --- Szczę­śliwi posiadacze ważnych legitymacji przez pewien czas żywili się na­dzieją, że akcja ich nie dotknie. Po pewnym czasie nadzieja ta przenio­sła się na na­stępną z kolei grupę uprzywilejo­wanych (J. Bar., s. 50); dalej: Katego­rie uprawnio­nych do pozostania kurczyły się z dnia na dzień. Już sama legitymacja warsztatu, na­wet pracującego dla Niemców, nie wystarczała. Nakazano ostemplo­wać karty pracy z SD (Sicherheitdienst) i tylko karty zaopatrzo­ne w tą pieczątkę miały być podstawą do pozostania w getcie --- Rozpoczęła się pogoń za tymi pieczątkami. Nie wszystkim warsztatom udało się ją dla swych pracow­ników uzy­skać. Na pierwszym planie uwzględniono warsztaty pracujące bezpośrednio dla uzbrojenia (Rstungskomando), następnie pieczątkę otrzymali funkcjonariusze Ży­dowskiej Służby Porządkowej i nie­których tylko wydziałów Rady Żydow­skiej (J. Bar., s. 52).

Makower również o tym: Jednocześnie straciły ważność wszystkie przepustki. W ten sposób w ciągu krótkiego czasu zamarł cały szmugiel żywności. To spowodowało wielkie zaskoczenie i szybko zaczął się szerzyć głód (H. M., s. 57).

W Archiwum Ringelbluma w jednym z raportów zapisano: W drugiej deka­dzie sierp­nia tracą ważność legitymacje fabryczne i zostają zastąpione przez karty mel­dunkowe opatrzone pieczęcią Sicherheitsdienstu. Początkowo uznawali Niemcy te nowe dowody za­trudnienia, w ten sposób wpoili przekonanie, że ten nowy doku­ment obroni całkowicie przed „ wysiedleniem”. Ludzie gonią za Meld­kartami, opa­trzonymi pieczątkami SD, a niektóre również dodat­kową pieczątką >Unterlegtnicht der Umsiedlung<, wyzbywają się ostatnich oszczędności byleby zabezpieczyć sie­bie i swych najbliższych w te nowe „niezawodnie” dokumenty --- Znów udało się Niemcom stworzyć pozory lep­szych i gorszych grup pra­cowni­czych. Kłamstwo o skuteczności stemplowanych kart meldunkowych urosło, na­pęczniało aż pękło, przynosząc w rezulta­cie na Umschlagplatz, nowe zastępy lu­dzi wierzą­cych słowu oficerów niemiec­kich (ARG, nr 208, s. 288).

(69) Naloty Rosjan

W czasie gdy trwała akcja wysiedleńcza, Armia Czerwona bombardowała War­szawę. O tym Martin Gray: Rosjanie ! - krzyknąłem - Rosjanie ! --- W parę mi­nut zro­biło się widno jak w dzień: rakiety świetlne opadały powoli na ziemię, ilumi­nując War­szawę, po­tem od strony Pragi rozległo się kilka detonacji (M. G., s. 136).

Sądząc z kontekstu, nalotów dokonano w początkach września. Pisali o nich rów­nież inni autorzy. W pamiętniku nieznanej: otuchą i wiarą napełniły getto war­szaw­skie skuteczne bombardowania jakie prowadziło lotnictwo Związku Radziec­kiego w okresie pierwszego wysiedlenia. Huk bomb rozrywających się w okolicach Umschlagplatzu na­peł­niał serca nadzieją i otuchą --- Stworzyły one możliwość ra­tunku (pamiętam, że w nocy z 1 na 2 września 1942 r. nalot umożliwił wydostanie się niektórym ludziom na >aryjską stronę<, ale przede wszystkim miały ogromne moralne znaczenie¹⁷⁵.

O tymże (!?) Berman: W nocy z wtorku na środę 1 września odbył się drugi nalot sowiecki. Tym razem spodziewano się go po trochu w związku z rocznicą wojny. Rano okazało się, że wiele okolicznych domów uległo częściowemu znisz­czeniu, ale to żadnej sensacji nie wywołało. Zresztą strat w ludziach w getcie z po­wodu nalotu nie było¹⁷⁶.

W kalendarium: 1/2 IX (1942) w nocy następuje nowy nalot bombowców ra­dziec­kich na Warszawę znacznie silniejszy i skuteczniejszy od poprzedniego. Zbom­bardo­wano Wolę, Powiśle od wiaduktu Mostu Poniatowskiego aż po Nowy Zjazd i okolice Dworca Wi­leńskiego na Pradze, gdzie uszkodzono tory i tabor ko­lejowy. Po­ważne szkody spowodował nalot w zajętym przez Niemców gmachu Mi­nisterstwa Komunikacji i czterech innych obiektach (W. Bart., s. 302).

(70) 6 Września

Martin Gray zapisał: na plakatach nowe zarządzenie ewakuacyjne, podpisane przez Radę Żydowską mieszkańcy Smoczej, Gęsiej i Dzikiej muszą do godziny dzie­siątej opuścić swoje mieszkania, które mają zostać otwarte. O dziesiątej Niemcy i Ukra­ińcy za­blokują ulice. Obserwuję ich z góry, zachowują się jak na ma­newrach, jakby te rozszlocha­ne kobiety i przerażone dzieci w ogóle nie istniały. Potem pę­dzą kolumnę na Umschlagplatz, a w pustych mieszkaniach zaczyna się polowa­nie na zbiegów i grabież (M. G., s. 136).

Ringelblum: 6 września - okrucieństwo. W nocy zameldowano Lejkinowi, że nazajutrz do dziewiątej wszyscy Żydzi muszą się znaleźć w czworoboku: Gęsia, Smocza, Niska, Zamenhofa. Przeprowadzi się selekcję celem ujęcia nielegal­nych (E. Ring, s. 407).

Już we wrześniu 1942 roku z referatu żydowskiego Komendy Głównej AK po­szło do Londynu sprawozdanie (sporządzone przez Zbigniewa Lewandowskiego i Stani­sława Herbsta): ostatnia faza likwidacji zaczęła się w niedzielę. Tego dnia wszyscy Żydzi obo­wią­zani byli stawić się o godzinie 10 przed siedzibą Gminy. Tu­taj rozpoczęto wydawanie nu­merków życia, który każdy obowiązany jest nosić na piersi. Są to żółte kartki z wypi­sanym numerem, zaopatrzonym pieczęcią gminy i podpisem. Numerki są bezimienne (H. Krall, s. 90). Mieszkańcy byli już wówczas zorientowani o losie wywo­żonych. Powszechnie wie­dziano o obozach zagłady. Pi­sze o tym Barski, przytaczając dane o obo­wiązku opusz­czenia mieszkań i uda­nia się na wyznaczone miejsca (J. Bar., s. 54). Wspomniane ob­wieszczenie i wydarzenie następujące po nim odnoto­wali też inni uczestnicy¹⁷⁷.

Makower: W nocy w sobotę z 5 na 6 września 1942 r. spaliśmy z Emmą na Dzielnej --- z polecenia władz wszyscy mieszkańcy getta winni się znaleźć do jutra do godz. 10:00 na przestrzeni ograniczonej ulicami Gęsiej, Zamenho­fa, Smoczą, placem Parysowskim. Należy ze sobą zabrać niezbędne rzeczy i je­dzenie na 2 dni (H. M., s. 118).

Bauman: W niedzielę 6 września nad ranem obudziła mnie krzątanina na­szych współmieszkańców --- Okazało się, że w nocy na murach bloku policyj­nego rozkle­jono nowe zarządzenia. Wszyscy mieszkańcy bloku mieli opuścić domy przed godzi­ną 10 rano i chwilowo udać się bardziej na północ, na ulicę Wołyńską. Miesz­kania należało zostawić otwarte. Każdy, kto pozostanie w bloku po godzinie dzie­siątej będzie rozstrzelany (J. B., s. 96).

(71) Numerki życia i łapanka u Schultza i Toebbensa

W trakcie wypadków 6 września 1942 i dni następnych, Niemcy dokonali straszliwej „selekcji” społeczności żydowskiej, pozostawiając w Warszawie około 35 tysięcy osób. Te otrzymały tak zwany „numerek życia”. Prócz „legalnych”, w getcie ukrywali się „dzicy” lo­katorzy, którzy nie uzyskali formalnej prolongaty na ży­cie. (por. wyżej nr 70). Z początkiem akcji likwidacyjnej zmienił się charakter za­leżności ludno­ści od nadzoru okupanta. Status getta w Warszawie, był podobny obozowi pracy, a mieszkańcy stanowili „własność” Rze­szy, przekazaną w ręce SS¹⁷⁸. Raport listopa­dowy stwierdzał wyraźnie: De facto stanowią Żydzi własność SS Umsiedlungamtu i oni mogą też dowolnie ustanawiać zarówno stan li­czebny załóg fabrycznych, jak i dysponować ich lo­sem¹⁷⁹.

O numerkach Gray: Oni sprzedają numerki --- Zostawią w getcie 35.000 osób – mówił przyjaciel Martina, Paweł (M.,G., s. 137). Pamiętnikarz notuje także ła­pankę u Toeb­bensa i Schultza. (M. G., s. 136).

Ludzie nawet w szopach pracujących dla Niemców, nie czuli się bezpiecz­ni: Na pierwszy ogień na selekcję poszli pracownicy Tobbensa. przeprowa­dzono dużą redukcję, a kontrola odbyła się kolejno warsztatami. Niejednokrot­nie oka­zywało się, że do pierwszych szeregów dostawały się osoby tzw. dzi­kie, którym udawało się prześlizgnąć bez uzasad­nienia, skutek był taki, że SS-owcy >odcinali ogon<, w któ­rym niejednokrotnie byli zareje­strowani robotnicy. Oczywi­ście nie było żadnych apelacji od takich wyroków” (H. M., s. 122).

Barski: Początkowo blokady obejmowały przeważnie domy mieszkalne. Wkrótce jednak rozciągnęły się one na tzw. szopy, przesuwając się z fabryk i warsztatów mniej­szych do najpoważniejszych (Schultz, Tobens i inni). W warszta­tach tych rozpoczęła się seria selekcji, przy czym - licząc się z opinią niemiec­kiego kierownika - kwalifikowano do pozostania tylko część personelu (J. Bar., s. 51).

Marek Edelman: Kiedyś pędzili koło mnie ludzi, którzy nie mieli numerków ży­cia. Niemcy rozdawali te numerki i tym, którzy je otrzymali, obiecano przetrwa­nie. Całe getto miało wtedy jedyny cel: zdobyć numerek. Ale później przyszli i po tych z numerkami (H. Krall, s. 12-13). I dalej: Było czterdzieści tysięcy nu­merków - takie białe kartki z pie­czątką. Niemcy dali je Gminie i powiedzieli: >Rozdzielcie sami. Ten kto będzie mieć nume­rek, zostanie w getcie. Wszyscy inni pójdą na Umschlagplatz<. Było to dwa dni przed końcem akcji likwidacyjnej we wrześniu” (H. Krall, s. 55).

O likwidacji tysięcy pracowników szopów Toebbensa i Schultza również Ber­man¹⁸⁰. W Archiwum Ringelbluma znalazła się relacja nie zidentyfikowanego Werks­chutzmanna dotycząca jego przeżyć w dniach od 7 do 11 września 1942 roku. Przy selekcji placówek spotkaliśmy się po raz pierwszy z nowym poję­ciem u Niem­ców. Dowodem pracy przy tych selekcjach był numerek – blaszka w kształcie kółka, trójkąta, bądź kwadratu z wyrytym lub wytłoczonym, póź­niej również malo­wanym nume­rem, kolejnym danego robotnika i nazwę firmy bądź placówki. Z cza­sem – w tym wypadku mam na myśli – najwyżej godzinę, te >numerki< stały się ważniejsze od wszelkich legity­macji.

Inny mówi o selekcji we wspomnianych szopach (ARG, nr 72, s. 144). O wyda­rze­niach tych pisał jeszcze inny, nie zidentyfikowany Natan. (ARG, nr 70, s. 135). Osobiście dotyka to doktor Lewi: Najstarszy brat – organizator i kierow­nik tego >szopu< – po okazaniu legitymacji, która miała chronić od >łapanek<, został wywie­ziony i więcej go nie widzieli­śmy¹⁸¹.

Kalendarium Bartoszewskiego zawiera informację o wywózce z getta na śmierć po­nad 310 tysięcy ludzi i o oficjalnej liczbie około 35 tysięcy, które pozo­stały przy ży­ciu i były zatrudniane w różnych warsztatach pracujących dla Niem­ców.

Władysław Pawlak w swym eseju: Był to początek wprowadzania systemu nu­mer­ków. Ustalono bowiem globalną liczbę osób, które będą mogły po­zostać w okrojonym get­cie, przy czym dla pracowników Rady Żydowskiej i jej instytucji oraz członków rodzin przy­padło cztery tysiące dwieście numerków. Każda insty­tucja otrzymał swój kontyngent i miała samodzielnie decydować, kto otrzyma nu­merek, a kto pójdzie do Treblinki (W. Paw., s. 84).

(72) Wyrzucenie paralityka przez okno

Widzę jak wyrzucają przez okno paralityka w inwalidzkim wózku i strzelają do niego ze śmiechem (M. G., s. 138).

Ringelblum pod datą 30.05.1942: Nocą z piątku na sobotę znów zabito we­dług wzo­rów z 18 kwietnia dziewiętnastu, inni powiadają siedmiu - ośmiu ludzi. Wśród zabitych znaj­duje się niejaki Wilner, który leżał chory w łóżku. Na rozkaz oprawców zdołał ona zaledwie wstać z łóżka i usiąść na krześle, dalej nie mógł się ruszyć. Wyrzucili go więc razem z krzesłem z drugiego piętra, strzelając jesz­cze za nim (E. Ring., s. 385-386).

(73) Krzyk niemowlęcia zdradza kryjówki

Gray: Zdarzało się, że przez krzyk niemowlęcia ginęło kilkanaście osób (M. G., s. 123).

Ringelblum: Kryjówki „wpadały” często za sprawą przypadku, bardzo często przez płacz dziecka. Znam wypadek, który miał miejsce na Nowolipiu. W dwóch za­murowa­nych izbach ukrywało się kilkadziesiąt osób. Ukraińcy przeprowadzający blo­kadę domu --- usłyszeli płacz dziecka. Wyrąbali ścianę i odkryli izbę z 26 oso­bami, 6 zastrzelili na miej­scu, pozostali wykupili się i poszli na Umschlagplatz (E. Ring., s. 483).

Wydarzenia notowane tylko w pamiętniku Martina Gray’a

W autobiografii Martina Graya – w relacjach z okresu przez nas rozpatrywa­nego – umieszczono opisy wydarzeń, jakie nie znalazły odbicia w innych, znanych nam pa­mięt­nikach. Co zrozumiałe, mając na uwadze specyfikę przekazu wspo­mnieniowego jako źródła historycznego. Właśnie w nim notowane bywają fakty - wydarzenia, jakich świad­kiem był tylko i wyłącznie pamiętnikarz, więc trudno zwe­ryfikować ich wiarygodność¹⁸².

Nie sposób odmówić prawa do zapisu takowych i naszemu pamiętnikarzowi. Nie od rzeczy będzie więc odnotowanie jego informacji, skądinąd nieznanych. I to właśnie tych, które wyróżniają się swą wyrazistością. Może to być przyczynkiem do dalszego wniosko­wania. Do takich „egzemplów” tu się więc ograniczono.

Pierwsze „indywidualne doznanie” znajdujemy, kiedy pamiętnikarz wspomina wcze­sne miesiące okupacji. Opisując łapankę na ulicach Warszawy, widzi następu­jące zdarze­nie: O kilka metrów przede mną stoi na jezdni kobieta, trzymając w ramionach nie­mowlę, które usiłują jej odebrać dwaj wysocy żołnierze. Widzę jej oczy, nic, tylko jej oczy, ogromne, rozszerzone przerażeniem. Wyrwawszy dziecko, żołnierze zaczy­nają rzu­cać je jeden drugiemu, jak piłkę, a ona stoi wyciągając ramiona, nie wie­dząc, do kogo zwrócić się o pomoc, próbuje pochwycić niemowlę, które na­wet nie krzyczy. W końcu je­den z żołnierzy nie schwytał dziecka (M. G., s. 40).

O okresie przeprowadzek do nowo tworzonego getta: Od początku października jesteśmy jak te oszalałe mrówki. Gromadki ludzi ge­sty­kulują na ulicach, mężczyźni wchodzą i wychodzą z domów, spiętrzają się stosy mebli, potem nosi się je z powrotem na górę, następnie wyrzuca przez okna, na dole kłócą się Polacy: jakiś Żyd wystawił swoje obrazy na licytację (M. G., s. 46).

W tym samym mniej więcej czasie: Wczoraj spotkałem na Ciepłej grupę esesmanów. Szli jezdnią, która pusto­szała przed nimi. Idący na czele odwracał głowę na prawo i lewo, a pozostali śmiali się --- We­szli do jakiegoś sklepu i usłyszałem głośne krzyki; ze sklepu wybiegły dwie na­gie ko­biety przyciskając do siebie odzież (M.G., s. 48).

W innym miejscu: Mues, mues to najlepsza rzecz na świecie – pogwizduję naszą piosenkę. > Mues< to pieniądze (M. G., s. 61).

Znane nam przekazy wspomnieniowe nigdzie nie wzmiankują takiej piosenki, rze­komego „przeboju getta”. Możliwe jednak, że była ona popularna w środowisku i znana właśnie Grayowi i jego towarzyszom – szmuglerom. Nucona jako swoista „kancona” bandy. Pamiętnikarz wspomina, że często przebywał z kompanami w kawiarniach. Jedna to „Sztuka” znajdująca się na Lesznie, druga u Gertnera, jeszcze inna to „Negresco” (M. G., s. 81). Jeżeli dwie pierwsze są rozpoznane, choćby u Ringel­bluma, to firmy „Negre­sco” gdzie indziej nie znaleźliśmy. Z kawiarniami związana jest jeszcze jedna informacja - nie znana innym. Pisze bowiem, że w kawiarni „Meryl” organizo­wany był konkurs tańca. Z pierwszą nagrodą wysokości 2000 zł. (M.G., s. 100). W in­nym miejscu obserwowany jest inny, obłąkany wybryk hitlerow­ców: Na Bonifraterskiej przy granicy getta zobaczyłem raz dziesięcioletniego chłopca, który biegł z workiem kartofli na plecach. Niemiecki żandarm schwytał go, potrząsnął nim brutalnie i uderzył bagnetem w głowę; być może chciał trafić w krtań, ale dziecko wyrwało się. Malec uciekł, trzymając ręce na zakrwawionym czole, ale wnet zachwiał się i padł na ziemię. Jakaś kobieta, która wyszła właśnie z bramy, rzuciła się do zbie­rania rozsypa­nych ziemniaków, żandarm strzelił i na jezdni zostały dwa trupy (M. G., s. 92-93).

Inny przypadek: Na rogu Gęsiej i Smoczej jakieś widmo w łachmanach, stojąc koło zwłok, wołało w regularnych odstępach czasu: Parę groszy, żeby pogrzebać mojego je­dynaka, Mońka! (M. G., s. 111).

W domu przy Miłej 23, gdzie mieszkał Gray, na parterze otruli się lokatorzy: na podłodze przykrytej kocami, tak że zatykały wszystkie szczeliny, leżały zwłoki sześciu osób, sześciu samobójców, w tym dwojga dzieci, które wyglądały, jakby spały (M. G., s. 135).

I ostatni, mający znamiona symbolu: Na środku Gęsiej pianino, zapewne wy­rzu­cone przez okno, nieco dalej na chodniku meble, podarte kołdry (M. G., s. 127-128). Można po­wiedzieć, że obraz „normalny” dla getta podczas wielkiej akcji. Tak bowiem loka­lizować wolno chronologię pamiętnika. Natrętnie nasuwa się jednak skojarzenie z wier­szem Nor­wida, gdzie kulminacją jest wyrzucenie przez Moskali fortepianu Chopina na bruk. Oba obrazy – z powstanie styczniowego 1863 i likwi­dacja getta warszaw­skiego 1942 są – choć nieporównywalnie – tragiczne. I nie wia­domo na ile jest zamie­rzonym chwytem literackim tekst Martina Graya. Jeżeli posą­dzamy go o konfabulacje.

W tym miejscu wchodzimy jednak w kłopotliwe oceny źródła. Utrudnione, gdyż nie wspierane rzeczowa argumentacją. Przytoczone informacje pamiętnikar­skie będą jednak wzmacniać takową weryfikację, jeżeli rozpatrzymy je w kontek­ście całego, wy­żej prezen­towanego, zestawienia.

UWAGI KOŃCOWE

Autobiografia „Wszystkim których kochałem” w zamierzeniu autora miała być pomnikiem dla rodziny i wszystkich jego bliskich. Zarówno tych z getta i par­ty­zantki, jak i tych z Tanneron – francuskiej miejscowości na Lazurowym Wy­brzeżu. Tam po wszystkich życiowych perypetiach autor mieszkał z żoną i czwórką dzieci. I tam zgi­nęły one w pożarze 3 października 1970 r. Wszystkie życiowe doświadcze­nia i zamysł ich utrwalenia, mogły mimowolnej prowadzić do swoistej deifikacji samego siebie. Właśnie Marcina – Martina, jako podmiotu historii.

Sam autor domaga się zresztą rozszyfrowania. Forma nazwiska niewątpliwie jest wtórna wobec pierwotnego brzmienia. Jakiego? Nie doszliśmy. A na kartach wspo­mnień Marcin przemienia się przecież w Martina. Brak ustalenia brzmienia pierwotnego nazwi­ska, uniemożliwia identyfikację narratora w Warszawie lat 1939-1943. Przynajm­niej w roku 1939 byłoby to możliwe przez zlustrowanie choćby książek telefonicznych i reklam prasowych. Tam bowiem szukać by było wolno śla­dów po jego rodzinie. Jed­nak nie do roz­poznania jest na tym etapie rodzinna firma; bławatna (?) pasmanteryjna (?), galanteryjna (?). Nie dziwi więc bezskuteczność tropienia w tym kierunku – dla pierwszych miesięcy hitlerowskiej okupacji; w oficjal­nym „Biuletynie Informacyjnym Izby Przemysłowo-Handlowej w Warsza­wie”¹⁸³. Nie wiadomo, w jakim stopniu zamierzony ka­muflaż autora sprzyja na­rastaniu wątpliwo­ści wobec jego dzieła. Wspomniano, że nie­odparcie nasuwa się po­dej­rzenie konfabulacji.

Takie wrażenie wywiera pierwszy kontakt z jego opowiadaniem. W pamiętniku na­gminnie spotykamy wątki, jakie często znajdują odbicie w innych wspomnieniach, dzienni­kach i kronikach. Także w esejach i opracowaniach monograficznych. Czy upoważnia to do wnioskowania ? Nasza powściągliwość wynika nie tylko z pokory wo­bec danych nam informacji. Te w większości nie poddają się dzisiejszej (AD 1997) ra­cjonalizacji. Jednak badawczą oględność wywołują inne przesłanki.

Mechaniczne zestawienie wiadomości różnych przekazów nie upoważnia do kon­cypowania o bezpośredniej zależności tychże sprawozdań. Wnioski takie wolno snuć do­piero po skrupulatnym wywodzeniu autentyczności materiału porów­nawczego. Jak już zastrzegaliśmy, przeprowadzenie tego przekracza ramy niniej­szych uwag, ale wątpli­wości takie nasuwają się same. Choćby wobec tu już cytowanych wspomnień Anny Meroz (por. nr 41, przyp. 5). Autorka – tak jak Gray – jest niesłychanie przez los doświadczana. Co więcej, jej żywot, opisany bardziej lakonicznie, to w etapach okupacyjnej gehenny jest niemal para­lelny do losów Marcina-Martina. Jednak nietrapiące ją wypadki budzą obiekcje czy­telnika. I na­wet nie kontakty ze skądinąd znanymi nam powszechnie bohaterami (Korczak, Czer­nia­ków, Rola-Żymierski, Jóźwiak-Witold). O tym że u Anny Me­roz mamy do czynienia z ambi­cjami literackimi, świadczą inne akapity. Tam, gdzie znajdujemy ustępy przysługujące fikcji powieściopisarskiej. Do takich zaliczamy re­alistyczny opis... snu 7-letniej córeczki, która wi­dzi płonącego ojca, już koszula się pali --- Wszyscy biegną na ratunek --- twarz ta­tusia zamienia się w twarz Stasi --- staje się coraz większa i większa, oczy oszalałe z przeraże­nia¹⁸⁴. Tamże matka – pamiętnikarka wie, że có­reczka myśli sobie, że też bę­dzie leka­rzem, jak dorośnie. Ale nie ! Lepiej będzie pielęgniarką. Takie ładne te czepki¹⁸⁵. Toż to ewidentny wtręt z eseju. Podobne do przedstawionego – bodaj bardziej prze­konywu­jąco – snu Anny Strońskiej z reportażu literackiego Hanny Krall¹⁸⁶. Dlatego nie za­dziwiają już inne doznanie autorki „Za mu­rami” – wówczas już członka PPR, lektorki pol­skiego radia i aktywistki społecznej. Po wyzwoleniu niespodzianie, w niezwykłym miejscu odnajduje ją Cyganka, która wieści: Z daleka idzie do ciebie przystojny blondyn, wkrótce tu będzie, za rok będziesz miała dziecko. I rzeczywiście, na Zielone Świątki wrócił z tu­łaczki mój mąż Feliks, żywy i cały, a w rok niespełna później 24 marca 1946 zostałam szczęśliwa matką¹⁸⁷.

Z kolei, rozpatrywanie pamiętnika pod kątem zbieżności zamieszczonej tam fak­to­grafii – notowanej w innych, wcześniejszych przekazach – zagraża nieopatrz­nym są­dem o bezpośredniej jakoby zależnościach między tekstami. Choćby i wtedy, gdy je­den wspomi­nający pisze o szmuglerach żywności: Jeżeli kiedyś wy­stawi się pomnik zmarłym zasłu­guje nań przede wszystkim to bohaterskie dziecko. Na pomniku tym należałoby wy­ryć słowa: Nieznanemu dziecku - przemytni­kowi¹⁸⁸. A w później wydanym pamięt­niku, autorka popatruje na podobną akcję i jakiś pan siedzący koło mnie, który obserwował wyskakujących, powiedział: To są ci mali bohaterowie, o których historia nie będzie wiedziała¹⁸⁹. Tutaj i w innych podobnych przypad­kach nasze mniemanie o ścisłej koli­gacji tekstów nie jest uprawomocnione. Nie spo­sób bowiem wykluczyć niezależności obu relacji.

W ekstremalnych warunkach getta zdarzać się mogły sytuacje niewyobrażalne dla późniejszemu czytelnikowi, nie doświadczonemu losem Żydów. Skłaniać to winno tego czytelnika do pokory - przy ocenie autentyczności wspomnień. Nieobli­czalność losu czło­wieka czyni możliwym, że najróżniejszym przytrafiać się mogą losy „nieprawdopodobne”. W okupacyjnej rzeczywistości tym bardziej.

Przecież relacje polskich obserwatorów żydowskiej gehenny notowały równie „nie­wyobrażalne” fakty. W Czortkowie przywieziono beczkowóz z gnojówką --- przy­pędzono Żydów i rozkazano im nurkować ¹⁹⁰; w Hrubieszowie widziałem to na wła­sne oczy, że >Blondynek< (wyjątkowo okrutny SS-man – L. P.) wyrwał matce malutkie dziecko, chwycił je za nóżki i tłukł główką o mur, aż przestało dawać oznaki życia¹⁹¹; w Nieświeżu zwyrodnialec złapał małe, może trzyletnie dziecko i z rozmachem rzucił do płonącego domu¹⁹². Inni widzieli w „aryjskiej” Warszawie przy­łapane dzieci żydow­skie – wrzucane do kanalizacji, zaś pięcioletniego malca oprawca schwycił za kark, rzucił na ziemię i zaczął go deptać. Widziałem jego podkuty but, który miażdżył mu głowę, dosłownie wdeptywał go w zie­mię¹⁹³. Świadkowie podają daty i lokalizację tych ekscesów.

Czy wobec tego wolno powątpiewać w „nieprawdopodobne” wyczyny Marcina Graya? Przecież inny świadek dowodzi, że żywność przemycał do getta w napeł­nionej dętce wozu konnego¹⁹⁴, a i w Rzeszowie gestapowcy inscenizowali filmy pro­pagan­dowe¹⁹⁵.

Z pokorą uświadommy sobie: nie nam dzisiaj apodyktycznie ferować wyroki o praw­dopodobieństwie „czasów pogardy” !

Tym niemniej nie zwalnia to od refleksji stricte badawczej o autentyczności źródeł mówiących o tym okresie. I dotyczy to tak pamiętnika Graya, jak konfron­towanych z nim wspomnień różnorodnych świadków. Nawet na tym etapie, pokusić się wolno na konstatacje.

Z dokonanego zestawienia wyraźnie wyłania się zastanawiająca zbieżność wia­do­mości Martina Graya z informacjami „Kroniki” Emanuela Ringelbluma. Pa­ralelizm ten – a nade wszystko forma przekazu – pozwalają mniemać o ich bezpośredniej zależności. Tekst „Wszystkim, których kochałem” w 1971 r. spisany był przez Maxa Gallo. Wolno więc przypuszczać, że jego współ­twórca – zgodnie z już przytoczoną własną deklaracją – mógł wykorzystać francuskojęzyczną edycję „Kroniki getta war­szawskiego” z 1959 r. Bardziej szcze­gółowe porównanie z tym właśnie tłumacze­niem (Romana Poliakowa), wykazać winno zasadność naszego domysłu. Jednak prze­mawia za nim jeszcze inne spo­strzeżenie.

Autorom „Wszystkim, których kochałem” nie mógł być dostępny w pełny tekst dzienników Adama Czerniakowa. Wielu zawartych tylko tam, krwistych aneg­dot, bra­kuje więc w pamiętniku Graya – Gallo. Nagminnie zaś obecny jest Ringel­blum – szczególnie por. nr: 5, 10, 12-16, 18, 20, 22-24, 28, 30, 38, 41, 47, 49, 52, 53, 60. Czy to tylko przy­padek ? Zauważmy przy tym, że kilka zderzeń nie znanych „Kronice getta” - znaj­duje u Graya potwierdzenie w dziennikach Ludwika Landaua – nr 6, 11, 64. Idąc tym tro­pem, wy­łania się inne współbrzmienia. Z kolei przytoczone różnorodne, nieweryfikowalne fakty z tekstu Graya mieszczą się w obrębie „niewiarygodnych” wyda­rzeń, podobnych do tych, jakie były doświadczeniem innych.

We wspomnieniach Martina Graya spotykamy oszałamiającą narrację. Nie tylko z emocjonalnych powodów trudno wyrokować, czy są to fakty z życia Marcina Graya, czy efekt pomysłowości Maxa Gallo. W tekstach wspomnieniowych „intuicyjnie wi­dzimy” za­mierzoną konfabulację i antycypacje piszącego. Jednak mniemania takie nie wyczerpują znamion rzeczowej krytyki. Ta bowiem jest bardziej skomplikowana wobec wielopłasz­czyznowej kategorii źródłowej¹⁹⁶. W refleksji nad „prawdomównością” naszego pamiętni­karza, podstawową kwestia pozostaje pytanie: w jakim celu zostało to napisane ? Od­powiedź zostawiamy innym.

Stosowane skróty:

A. Cz. A. Czerniakow, Dziennik getta warszawskiego, Warszawa, „PWN”, 1983.

ARG Archiwum Ringelbluma: Getto warszawskie lipiec 1942 - styczeń 1943, opracowała R. Sakowska, Warszawa, „PWN”, 1980.

J. B. J. Bauman, Zima o poranku. Opowieść dziewczynki z warszawskiego getta, Kra­ków, „Znak”, 1989.

J. Bar. J. Barski, Przeżycia i wspomnienia z lat okupacji, „Ossolineum” 1986.

W. Bart W. Bartoszewski, 1859 dni Warszawy, Kraków, „Znak”, 1974.

M. Berg M. Berg, Dziennik z getta warszawskiego, Warszawa, „Czytelnik”, 1983.

M. G. M. Gray, Wszystkim, których kochałem, Warszawa 1995.

H. Krall H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Warszawa, „Wydawnictwo Gamma”, 1992.

L. Landau L. Landau, Kronika lat wojny i okupacji, t. 1-3, Warszawa, „Czytelnik”, 1962.

A. Lewin A. Lewin, Dziennik z warszawskiego getta, Biuletyn ŻIH, 1956, nr 19-20

H. M. H. Makower, Pamiętnik z getta warszawskiego, „Ossolineum” 1987.

W. Paw. W. B. Pawlak, Urodzeni w Warszawie. Opowieść, Warszawa, „Iskry”, 1986.

E. Ring. E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego wrzesień 1939 – styczeń 1943, Warszawa, „Czy­telnik”, 1983.

ŻIH Żydowski Instytut Historyczny.

Teresa Ciechanowicz

„Literatura” jako „oręż”. Propaganda prasy poznańskiej 1949-1953

ubrana w formę literacką

Uwagi wstępne

Sformułowanie tytułu jest konstatacją, jaka dopiero winna wieńczyć poniższe uwagi. Płynie to jednak nie tyle z zadufania, co z naszej nie do końca pełnej wiedzy o rozpatrywa­nym okresie. Literatura tzw. socrealizmu, a i tzw. okres błędów i wypa­czeń obrosły dziś nie tylko zdecydowanie negatywnymi ocenami, ale chyba i niedo­mó­wieniami i nieporozu­mieniami. Według stereotypu, dążono wówczas, by wszelka aktywność kulturalna była „uma­sawiania” instytucjonalnie i „uprzedmiotowiona” - co sprowadza tylko do afirmacji istnie­jącego systemu społeczno-politycznego. Kultura miała być instrumentem pro­pa­gandy.

Wyraźnie pobrzmiewało to w stalinowskiej sentencji o literatach, którzy są „in­ży­nie­rami dusz”. Takim założeniom podporządkowana była polityka kulturalna Żda­nowa w ZSRR. Nie in­aczej musiało być w Polsce po roku 1948. Na niezliczonych ze­braniach, na­radach, konfe­ren­cjach i sympozjach dyskutowano o roli kultury w kształ­towaniu no­wej społeczności; wy­znaczano „prawa i reguły”, jakimi kierować się po­winni „inżynie­rowie dusz”¹⁹⁷. Właśnie literaci ! Obok filmu akurat literaturze przypisano nie­zmiernie ważne miejsce w tym szczyt­nym dziele. W latach 1948-1953 reguły te były najintensyw­niej wcielane życie. I to argumentuje ramy chronologiczne niniejszej pracy. Jej zakres przedmiotowy uzasadniamy jednak inaczej.

Dzieła literackie tego okresu nie rozpatrujemy w pełnym jego kształcie. Przed­mio­tem naszej penetracji jest utwór literacki wszelakiego gatunku, umieszczany w obcym swej na­tu­rze kontekście, bądź na odwrót – specjalnie dlań tworzony. Mowa o tekstach, jakie czytelnik znajdował – chcąc czy nie chcąć – w poznańskiej prasie codziennej. Ona docie­rała do najszerszych mas, przez to zaś najlepiej odpowiadała wyżej wyłożo­nym wymo­gom propagandowym. Nie dochodzimy motywów, które powodowały prze­druk dzieł inte­gralnych – także we fragmentach – i tych pisanych na specjalne zamó­wie­nie redakcji. To odrębne za­gadnienie, związane z pyta­niem o postrzeganie rze­czywistości przez twórcę - literata. Rze­czywistości w całym jej po­gma­twaniu i tej wy­kreowa­nej przez artystę. W jego intencje - ja­kiekolwiek - nie wchodzimy !

Podstawą źródłową pracy jest zawartość dwóch poznańskich dzienników: „Głosu Wielkopolskiego” z jego co tygodniowym dodatkiem „Świat” (od paździer­nika 1950 jako „Nowy Świat”) i „Gazety Poznańskiej” z analogicznym dodatkiem „Wid­nokrąg”. Pierw­szy tytuł jest najstarszym dziennikiem poznańskim, ukazującym się od 16 lutego 1945 roku. Firmowany był przez „Spółdzielnię Wydawniczą „Czytelnik” (póź­niej przez Ro­botni­czą Spółdziel­nię Wydawniczą), bez wyraźnej deklaracji o sponsoru­jącej ją sile poli­tycznej. Z kolei „Gazeta” miała wyrazistą proweniencję. Pierwszy numer ukazał się 16 grudnia 1948 roku, już w winie­cie informowano, że jest organem Komitetu Wojewódz­kiego PZPR. Dane te, pozornie zadość czyniąc części wymogów krytyki zewnętrznej (autorstwo źródła ?), jednak dla nas niewiele wnoszą.

W ówczesnej sytuacji obraz całej prasy był najdokładniej reglamentowany cen­zurą prewencyjną, podlegającą bezpośrednio wydziałowi Komitetu Wojewódz­kiego. Nie pozwala to wnioskować o różnych orientacjach politycznych, ujawnia­nych w do­borze tekstów zamieszczonych w jakiejkolwiek gazecie. Co najwyżej, roz­bieżności składać wolno na taką czy inną wrażliwość literacką redaktora odpowiedzialnego. A i ona podle­gała wzorcom narzu­conym i egzekwowanym przez wła­ściwy urząd. Tak w organie PZPR, jak w niezależnym Głosie było przecież niemożliwe przedrukowa­nie – przypuśćmy – „niesłusznego” Osipa Man­delsztama, a choćby i poznańskich twór­ców – Aleksandra Bąka, czy Romana Brandstaetera.

W tym miejscu niezbędne jest zastrzeżenie: w naszym wykładzie zupełnie pomi­jamy wartościowanie artystyczne cytowanych utworów. To wypada pozostawić spe­cjalistom. Nie kierujemy się również „świetnością nazwiska”. Zadanie nasze pojmu­jemy bowiem jako prezentację pełnego wachlarza utworów, jakie odnale­ziono w okre­ślonym czasie, w wiadomych dziennikach.

Nie dokonujemy selekcji ani nie oceniamy walorów artystycznych utworów. Tym bar­dziej nie wchodzimy w sferę postaw etycznych autorów, ich domniemanego kunk­ta­torstwa, serwilizmu wręcz. Obecnie zbyt łatwo feruje się wyroki, nie wiadomo zresztą na ile zasad­ne¹⁹⁸. Obiektem ataków tych „sprawiedliwych” jest i Ju­lian Tuwim i Maria Dą­browska i Kon­stanty Ildefons Gałczyński. A przecież. Czy jest sposób aby ustalić jed­no­znacznie i do końca wykazać: co powodowało wszystkimi tu przywo­ła­nymi autorami, by pisać takie właśnie utwory ? Autorka nie czuje się na siłach, by to zagadnie­nie rozstrzygnąć.

Spenetrowano roczniki wybranych dzienników i odnaleziony materiał – dla ja­sno­ści wy­kładu – należało usystematyzować. Jako kryterium przyjęto tematykę; pro­blemy jakie nie zawsze były przedmiotem dzieła lub zamierzeniem au­tora. Z ich produk­tów wy­bierano przecież ustępy – doraźnie potrzebne „wymogom chwili”. Zaś wymogi te wy­rażać miała właśnie gazeta. Idąc za obrazem kreowanym, wydzielono tutaj te­maty – problemy – sytu­acje, w których znajdujemy teksty pisarskie. Marko­wane jest to ty­tułami pod rozdzialików. W nich ujawniona być winna po­stawa „twórcy” wobec „problemu”. Jeszcze raz podkreślamy; po­stawę nie zawsze te­goż autora - lite­rata.

Na koniec jeszcze jedno wyjaśnienie. Uderzać może brak identyfikacji i personaliów bo­ha­terów tego zestawienia¹⁹⁹. Biorąc pod uwagę potrzebę tego przedsięwzięcia, zauważmy, że w tym miejscu wy­kraczało ono poza nakreślone ramy badawczej penetracji. Co jednak ważniej­sze, nosiło by obecnie znamiona swoistego „donosu”. A przed nim i przed wartościowaniem już się zarzeka­liśmy. Za tekstem ukryty był autor, jednak nie nam wcho­dzić w jego zamysły. Tym bardziej, gdy niepokoi świadomość, że wydru­kowany w ga­zecie tekst byłby swoistym dziełem także redaktora. Ten bowiem, podsuniętym materia­łem inkrusto­wał swój „organ”. Na potrzeby chwili !

W tej sytuacji odszukane w gazetach dzieła literackie przytaczamy w postaci i w kon­tekście w jakim funkcjonowały w „okresie błędów i wypaczeń”.

I. Największe wartości

Pokój

Najbardziej cenioną i opiewaną wartością był pokój. O nim pisano wiersze, za­chwy­cano się nim, wysławiano go ponad wszystko. Pokój niósł ze sobą radość i szczę­ście, inne, nowe życie:

Droga w przyszłość szczęśliwą jak w słońce -

To jest pokój, o który walczymy²⁰⁰

Bo:

oś, w krąg której ziemia się obraca

pchana przez ludzkie zmysły i mięśnie -

to pokój, wolność, radość, twórcza praca,

postęp na świecie i człowiecze szczęście !²⁰¹

Długo na ten pokój trzeba było czekać i teraz, gdy już jest nikt nie pozwoli go znisz­czyć, bo każdy zdaje sobie sprawę z tego, że

oto jest pokój - rozum i siła

- - -

los kierowany wolą człowieka,

oto jest pokój, oto socjalizm²⁰²

Albowiem:

Dwa słowa są tylko co z całej jej treści

Nie ujmą mi cząstki: Socjalizm i Pokój²⁰³

Pokój znaczy wolność, pokój znaczy życie i trzeba go chronić, trzeba go rozsze­rzać na cały świat, by każdy mógł czerpać z niego radość i siłę, by każdy mógł żyć nor­malnie, więc:

GOŁĘBIU OTWÓRZ SKRZYDŁA

JAK KOMPAS POKOJU PROWADŹ !

---

BY ZA NAMI ZOSTAŁY POLA BITEW

A UPRAWNE STANĘŁY PRZED NAMI!

by w sercach, w duszach narodów

zwycięski zagrał POKÓJ !

Bo przecież

Pokój świata nie jest cudem!

Jeśli jest to cud się stanie!

---

Milion tylko powie: - Wojna ! -

dwa miliardy krzykną: - Pokój !

Pokój narodom -

W imię życia !

W imię pokoju -

wojnie śmierć !

Wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że pokój sam nie stanie się, że sam nie przyj­dzie

Tylko musi narodzić się z woli.

Jak krew wytrysnął z naszego boku,

Z wysiłków naszych rosnąć powoli

- - -

Z podanej ręki, wspólnego kroku,

Z okrzyków wszystkich na ziemi krajów:

Niech będzie pokój !²⁰⁴

A kiedy już zapanuje na całym świecie pokój, kiedy już nie będzie wojen, prze­mocy

Wtedy to słowa Amerykanin, Grek, Niemiec

nikogo w świecie nie zabolę,

będę jak braci imiona Jan, Józef

na których czeka się w progu

i wita

chlebem i solę²⁰⁵.

Gdy Pokój w siłę urośnie

i cały obejmie świat,

świat cały będzie ojczyzną

i wszędzie będzie brat²⁰⁶.

A o pokój można dbać na różne sposoby, a najlepszym jest solidna, uczciwa praca, bo

tego gołębia trzeba karmić pracę²⁰⁷

Bo tu myśl jutrzejszy trud zwycięża

i słowo Praca z słowem Pokój

tę samą wartość ma i ciężar²⁰⁸.

Można dbać o pokój pracą w fabrykach, w zakładach, w polu, nauką w szkole. Tru­dem i znojem.

Cegły, czerwone cegły -

glina wyrwana epokom,

to dom nasz niepodległy

to pokój²⁰⁹.

Budujemy Wam pałac pokoju

najpiękniejszy z pałaców na świecie²¹⁰.

żeby świadectwem był pałac w walce

o szczęście ludu, o trud i pokój,

By na stronice dzieł kładli palce

synowie robotników i chłopów²¹¹.

Pokój widać we wszystkim - w naturze, w powietrzu, w budowie. I cieszy on każ­dego człowieka, raduje serca, bo dzięki niemu mamy wszystko co potrzebne do nor­mal­nego, spo­kojnego życia i to co najważniejsze. I zachwyca każdego, choć tyle trudu i znoju trzeba włożyć w pracę i utrzymanie pokoju i rozszerzenie go na cały świat, więc

stare poznańskie gołębie

widzicie w jakim znoju

zręb stawia się na zrębie ?

Lećcie z gałązką pokoju!²¹²

Lećcie i roznoście pokój wszystkim, bo wtedy będzie szczęście pełne i radość i praca, bo

Nie ma

nie ma w zieleni przed moim domem

pełnej radości -

ludzkiego szczęścia nie ma,

póki krew z ulic świata nie nieporządek,

póki śmierć czarna pustoszy

choć jeden Phenian²¹³.

Dlatego masz oczy poważne

nawet, kiedy uśmiech przynosisz,

bo wiesz, że sprawa Pokoju -

jest sprawę naszej miłości²¹⁴.

Ludzie chcą żyć w pokoju, chcą aby pokój zapanował na całym świecie i walczę o niego, walczę o to, aby nie było więcej wojen, przelewu krwi, łez i przemocy

A U NAS ?

Po prostu

BITWA 0 POKÓJ !

Patrzcie:

Gniewem ludy sieją

I zbierać będę pokój !

Wygramy pokój !

Wygramy pokój !

Wygramy pokój!

Nie będzie wojny²¹⁵.

Ludzie nie chcą niczego, co kojarzy się z wojną i co może się do niej przyczynić i cieszą się, że samoloty są wykorzystywane w celach pokojowych²¹⁶, że trzymają straż po­koju

bezkresna twoja na straży przestrzeń:

rosnące miasta i łany chleba

i to co wielkie, co jest najświętsze ! .

Także ołów może być wykorzystywany i rozumiany różnie. Jeżeli służy do celów po­ko­jowych to bardzo dobrze, ale żeby nie był wykorzystywany do celów wojennych, do wy­robu broni²¹⁷. Bo już nikt tego nie chce

Nie chce broni i armat

ludność biała i czarna

Trudno zrobić ją bez robotników! .

Bo robotnicy teraz chcą pokoju, nie chcą przyczyniać się do wojny, walczę o po­kój, pod­pisuję się chętnie, z radością, wiarą i nadzieją pod Apelem Pokoju, bo

twoje szczęście tkwi

w nadziejach Apelu,

w Narodowym Plebiscycie.

Pokój głosi triumf życia

jak majowa zieleń !

---

Kładąc podpis pod Apelem

wypełniamy wobec ciebie

obowiązek serca !

A tych co podpisują Apel jest wielu, dlatego też pewne jest ich zwycięstwo

My

miliard żywych serc

i dwa miliardy sprawiedliwych dłoni

powstrzymamy wasz pochód śmierci

szalony²¹⁸.

My - to miliony - wola świata

przeciwstawiamy się zbrodniarzom -

---

aby w pokoju rozkwitały

żelazem huty, - kwiatem wiśnie²¹⁹.

Miliard podpisów: miliardu (sic !) wola

ochroni zbożem szumiące pola²²⁰.

Apel Pokoju podpisuję ludzie na całym świecie, chociaż podżegacze wojenni pró­buję w tym przeszkadzać, ale front pokoju jest dziś potęgą. Mogą mnie powiesić i nic się przez to nie zmieni. Moje miejsce obejmie tysiące innych bojowników i to lepszych ode mnie. Myśmy okrze­pli i doj­rzeli --- Pracujące masy świata - proletariat. Staliśmy się uświadomio­nymi bo­jowni­kami wolności, postępu i pokoju. Łączymy się, kształcimy, pomagamy sobie i do­chodzi­my do porozumienia. Coraz trudniej z nami walczyć²²¹. Więc

twarde - Nie! - rzucimy wszyscy

imperialistom w plebiscycie²²².

A ponieważ przeciwników pokoju jest mniej niż bojowników o pokój, to kres tych pierw­szych jest już bliski, i panowanie pokoju pewne

Kobiety całego świata

Jest was więcej ni«li połowa ludzkości -

Zwyciężycie ! .

nas nie dzieli

kolor skóry ni rasa

łączy nas cel

do którego dążymy:

Pokój, Pokój dla świata !!

- - -

I brzmi najdumniej

Słowo : CZŁOWIEK ! !

I wszyscy łączą się z tymi, którzy cierpią, którzy nie znają pokoju, łączą się, by wy­wal­czyć pokój, lepsze życie, by się nie powtórzył Phenian, Hiroszima, by przyszły nowe, spokojne lata. Więc

Dzień wstaje wpatrzony w gołębia,

który łopoce na wietrze

ja idę wsłuchany w gołębia,

który łopocze w sercu: -

nasze matki są z tobą, młoda Kim,

nasze matki są z wami

o Pak - Den - ai. . .²²³.

Ci, którzy walczyli, nie zostaną zapomniani, dla nich i dla siebie walczymy o pokój i

Pokój będzie uratowany

ściśnij transparentów broń !

- Korea - tak nazwij

swój własny dom²²⁴,

I poświęć swą walkę

dla wszystkich co się urodzą

by dom zbudować do końca

czuwa ma miłość walcząca²²⁵.

O pokój każdy walczy pracą własnych rąk. Więc i poeci mają tu swoje zadania, a ich po­ezja jest narzędziem tej walki: Niech walczy pieśnią - kto z was poeta !

Przeciw żarłocznym armat gardzielom

niech się zamieni każdy wiersz w bastion !

---

Słowa, co wroga kłują i chłoszczą

lecz przyjacielom (sic !) podaję dłoń !

---

Trzeba o pokój walczyć z zapałem

Szturmuj poezjo! Na całym froncie!²²⁶.

Wiersz mój jak pocisk bije w mordercę

Co ludzką śmiercią zhańbili nasz wiek²²⁷

Więc poeci nie szukajcie na siłę tematów, lecz

Bijcie wroga robotę,

bo wielkie zadanie przed wami !

Wy macie piórem walczyć

o pokój i socjalizm !²²⁸.

By wszyscy ludzie, zwłaszcza dzieci, były szczęśliwe i mogły normalnie żyć

tatuś, który wiersz Ci ten pisze

byś mogła rosnąć spokojna.

Walczy, by z mowy, której się uczysz

zniknęło słowo:

wojna²²⁹

Wszyscy łączą się więc razem, w jeden wielki pochód przyjaźni, braterstwa i po­koju

Jedzie, jedzie karawana

Milionowym dudni krokiem

Niesie, niesie ludziom w darze

Sprawiedliwość, szczęście, pokój !²³⁰.

Ale należy czuwać, gdyż Klika podżegaczy, dobrze nam znajomych pragnie ruch po­koju rozbić... na atomy²³¹. i to właśnie oni przewrotnie uchwalają, że za zbrodniarza prze­ciw ludzkości będzie uważany ten, kto pierwszy użyje energii ato­mo­wej dla celów pokojo­wych²³². Więc bądźmy czujni i nie dajmy zwieść się ich pu­stym frazesom, bo wro­gowie czę­sto mówią fałszywie, twierdzą, że są przyjaciółmi, na­wet że się zmienili, że pragną pokoju i po­stępu. I taki dwulicowiec głosi:

Kocham postęp jak niewielu

jestem z wami, zawsze byłem,

dawno o te -- dziś -- walczyłem²³³.

Ci wszyscy podżegacze wojenni wywodzą się przeważnie z dawnej elity, to kom­bi­nato­rzy, którzy nie mogą pogodzić się, że stracili pozycję, majątek, eleganckie wy­godne życie i te­raz miotają się i są jak gasnący meteor o gwiazdy rozbity²³⁴. Chcą nowej wojny i czekają na nią²³⁵, marzą o niej, o zniszczeniu pokoju i o tym, by zabrakło ołów­ków do podpisywania się pod Apelem Pokoju²³⁶. Ale przypominamy wam i zapa­miętaj­cie to do­brze, że koniec wojny był 9.05.1945 roku i już nigdy nie bę­dzie wojen²³⁷. Wy zaś możecie skończyć marnie - jak Hi­tler, jak Duce²³⁸. I nie ukryje­cie się, bo pod­że­gacza można po­znać od razu, odróżnia się od ludzi pracy, od tych, którzy kochają pokój:

Nam jest praca potrzebna

WAM jest pieniądz potrzebny.

Nam potrzebny jest spokój

WAM proceder haniebny.

My podźwignąć pragniemy

Kraj nasz wojnę zniszczy

WAM się marzę po nocach

Bomby, krew i miliony.

Dywidendy i zyski

Akcje, podbój i władza²³⁹

Podżegacze wojenni popierają imperializm i wspólnie z imperialistami dążą do wojny, dążą do wyzysku ludzi prostych, robotników ale gołąbek pokoju ostrzeże nas w porę przed nimi

by zlękła się klika

co życie ludzkie wymienia na naftę²⁴⁰.

Proletariuszu! Mięsem armatnim

Nie będziesz więcej dla giełdy świata.

Pieśń powiedziała: Bój to ostatni,

Pieśń mówi dalej: oto zapłata

Byli królowie. Przegrali w karty.

Jutro przegrają królowie węgla,

Królowie złota, królowie nafty,

Władcy na morzach i widnokręgach²⁴¹.

Imperialiści postępują podstępnie, pod płaszczykiem pięknych pokojowych słów dążą do wojny - w sojuszach atlantyckich

brudne wiążą nici

pałeczki koron herbowych

z pałkami policji...²⁴²

A także

Palicie fajkę pokoju

tytoniem znakomitym

A potem dać nam chcecie

- napchaną dynamitem²⁴³.

Bo imperialiści nie chcą pokoju, chcą wojny, bo na wojnie mogą się dorobić

Wojny nie ma - dolar spada

wojny nie ma - straszne O o o !²⁴⁴

Ale wasze plany i marzenia nie spełnię się, bo prości ludzie, ludzie pracy, jak my wszy­scy

przeciwstawiamy się zbrodniarzom -

---

my wojnę wam do gardła wciśniem (sic !)²⁴⁵.

powstrzymamy wasz pochód śmierci

szalony.

---

Wiedzcie

Spisek na życie świata

Wam się nie uda²⁴⁶.

Bo

Walka wciąż trwa – zwycięstwo to nasz żołd

już Imperializm miota się w gorączce,

nad nami sierp obejmujący młot,

Proletariusze wszystkich krajów łączcie się²⁴⁷,

Uważajcie wy, przeciwnicy pokoju, gdyż

Prości ludzie znają mordercę,

Prości ludzie odetnę mu ręce²⁴⁸.

I będzie pokój, a wasz koniec, nic nie osiągniecie, nie macie też co liczyć na Stany Zjednoczone, bo one już nie są potęgą, więc nie cieszcie się, że jest wojna w Korei, bo

na Korei... no cóż

-- mit amerykański - prysł już.

Korea - to jeszcze jeden gwóźdź

do trumny imperializmu²⁴⁹.

Kończy się imperializm, kończą się złe dni, teraz już tylko czeka nas radość, szczę­ście, pokój i praca oraz

Szczęśliwy będzie świat

Gdy bezpowrotnie minie

Przekleństwo dawnych lat.

Więc uśmiechnij się !²⁵⁰.

Praca

Wiele uwagi poświęcono pracy, która była rzeczą najważniejsza. Praca - zwłasz­cza fi­zyczna – była celem nadrzędnym.

Oto jest wiosna naszego wieku,

w którym murarz wyprzedza poetów²⁵¹

a jest

dzień każdy gorący od pracy²⁵².

Robotnicy zaś są ludźmi godnymi pełnej chwały i uwielbienia. To właściwie praw­dziwi „żołnierze pracy”²⁵³. W naszej rzeczywistości wszyscy pracują dzielnie, na przekór kapitali­stom i wyzyskiwaczom. Wszystkim tym, którzy sądzą, że postęp, praca, rów­ność, socjalizm to tylko mrzonki... na prima aprilis. My wiemy, że jeśli się chce, to można wiele

Wstecznicy! Dziś inny już świat !

I – mrzonki – zmieniają się w fakt²⁵⁴.

Bo jeżeli się chce i jeśli się wie, że praca nasza nie jest dla bogaczy, a dla ludzi pro­stych – dla siebie – to pracujemy szybciej i przyjemniej

Budujemy mosty

Wszystkim ludziom prostym

Wszystkim ludziom pracy

Szkoły i pałace²⁵⁵.

Wtedy jest chęć do pracy; wtedy praca jest najważniejsza, tak jak w przypadku ro­bot­nika, który po wypadku nie myśli o sobie, ale o pracy, o tym, żeby móc do niej wró­cić²⁵⁶. Bo praca i jej efekty są piękne, bo wy robotnicy

Sami tworzycie poemat

---

Nie wzruszą przecież rymowaną plagą

tych, którzy kończą za wagonem wagon,

którzy nie na papierze,

ale po szynach szczerzej

kół twardym łoskotem

rymują żelazo z robotą.

Wam

poetom żelaza nieznanym wśród tysięcy

nieznany poeta prosty ten wiersz poświęca²⁵⁷.

Podziękowania, pozdrowienia i laudacje składają literaci najróżniejszym ro­bot­ni­czym specjalnością; spawaczom napowietrznym, których praca jest ciężka i piękna²⁵⁸; górni­kom²⁵⁹ wykuwającym nowej Polski zrąb²⁶⁰, ludziom z maszynowni²⁶¹, tym, którzy dbają o stan kanalizacji²⁶², którzy trudzą się, by było światło i woda²⁶³, stróżom, pilnują­cym zakła­dów przed złodziejami²⁶⁴, rybakom²⁶⁵, korektorom²⁶⁶. Ale także lekarzom, którzy z po­święce­niem i pełni oddaniem ratują ludzkie życie²⁶⁷. Chwa­lona jest głównie praca fizyczna. Bo ludzie przy tej pracy są piękni – mają szla­chetne rysy, trudzą się zaś z uśmiechem.

kiedy ci dzień powszedni

trudów i trosk nie oszczędza –

czytaj w tych twarzach przyszłość

jak w pięknej, otwartej księdze²⁶⁸.

Oni rozróżniają wartości najwyższe, rozumieją swą pracę i są z niej dumni. Idą w ra­do­sną przyszłość, do szczęścia i do dobrobytu

Od kroków

zatętnił bruk ulicy

Naprzeciw pracy

idą – Kowale jutra –

robotnicy²⁶⁹

Jak łan żyta wyrośnie z ziaren

jak dom z cegieł stanie wysoki

tak wolności wyznaczą trakt

nasze wspólnie dudniące kroki

---

jesteśmy pracą zjednoczeni

my – robotnicy wsi i miast²⁷⁰

Piękna jest praca murarza, który wznosi domy, bo

On w dom naszego szczęścia

serce swoje kładzie

Walczy kielnią

jak żołnierz na barykadzie²⁷¹,

Wyjdźmy popatrzeć na żywe twarze murarza:

oto Andrzejku, człowiek wznoszący pomniki

Przypatrzmy się jego twarzy²⁷².

Pracują w trudzie i znoju, dla siebie i dla innych budują domy, by wszyscy mieli gdzie mieszkać, budują mosty, by skrócić drogę²⁷³, a ścigają się sami ze sobą i z ... drzewami²⁷⁴

Nie mamy się kasztanie

właściwie spierać o co,

ja dom skończyłem rano,

a ty zakwitłeś nocą²⁷⁵

Wszyscy przez swą pracę dążą do lepszego jutra, a to będzie piękne, radosne, wspólne i bratnie²⁷⁶.

Wśród gwiazd, zbudzony pracy graniem

Dzień się wychyla w mgle świtania,

z trębaczem dziejów zgodnym chórem

Robotnik nowy czas wydzwania²⁷⁷.

I żadna praca nie jest lepsza lub gorsza, mniej lub bardziej potrzebna, bo

wszyscy jesteśmy potrzebni,

to znaczy potrzebny jest każdy

---

bo wszyscy tworzymy życie

piękne jak piękno Warszawy²⁷⁸.

Każdy jest potrzebny i każdy może dobrze pracować, tylko musi być na właściwym sta­nowisku, znaleźć sobie zajęcie, w jakim może się wykazać²⁷⁹. Trzeba praco­wać jak najlepiej i

w czyn, słowo

uczucie włożyć trzeba. SERCE !!!

pomyślmy jak od jutra sprawę najmocniej ująć

w dłonie i myśli - proste drogowskazy²⁸⁰

Trzeba jednak doskonalić swą pracę i mieć do niej właściwy stosunek. Tak, jak pe­wien dyrektor, dla którego kiedyś najważniejsze było „żeby pracować pomyślnie, spokoj­nie, cicho, bez żadnych specjalnych trosk”²⁸¹, później zmienił się zrozumiaw­szy wartość pracy. Dziś mówi już „Wypijmy za nasze nowe, twórcze i niespokojne, pełne pracy, walki i zwycięstw ży­cie !”²⁸². Pracują więc wszyscy – dla wspólnego do­bra, dla Polski, dla po­koju

Mój kraj pracy chce i nauki

silnej dłoni i wzniosłego czoła...

myśli, idąc do domu uczeń

kraj mój - szepce - to wielka szkoła²⁸³.

Również literaci mają swoje zadania, mają pisać o życiu, pracy, ludziach trudzących się, o tym co ważne, bo jeśli nie, to

nie dajcie mi dłoni bracia²⁸⁴

bo

nie starczy piękne znać postulaty

trza zacząć pościg za życiem !²⁸⁵.

A wszelka praca jest najlepsza wtedy, gdy jest oparta na planie, gdyż wtedy jest bardziej efektywna, lepiej i więcej można dokonać²⁸⁶. Teraz mamy w Polsce plan Sześcioletni i jakoś od razu inaczej, radośniej, wiosennie, wręcz zmienił się klimat, bo

kwitnie

wiosna tu sześcioletnia²⁸⁷.

W planie tym trzeba ciężko pracować, starać się, by wszystko było jak należy, by nie było żadnych opóźnień, niedociągnięć, zaniedbań. A tego wszystkiego trzeba się na­uczyć:

trzeba stale się uczyć

w sześcioletnim zespole grać !²⁸⁸

Bo wspólny jest cel i wspólny trud, budowa i praca

By wspólny trud i wspólny siew

wyrastał w nowym planie²⁸⁹.

I wszyscy się starają plan sześcioletni wykonać, zrobić jak najlepiej to co do nich na­leży, wrogowi na przekór

Praca, braterstwo i przyjaźń

Plan sześcioletni tworzy,

plan jak o głaz się rozbije

wstecznictwa wezbrane morze²⁹⁰

Wszystkich wrogów, konserwatystów, zacofańców

Broń niezawodna

dziś stąd ich gromi

Plan sześcioletni²⁹¹

W Polsce jest teraz dobrze, szczęście, praca radosna, normy wyznaczające plan sześcioletni. Robotnicy wręcz są zaślubieni normom, pracy, planom. Marzą i planują, by to wszystko dla Polski, dla siebie i innych wykonać, bo

Ująć marzenia w czyn – to realizm,

a plan wykonać – oto socjalizm !

---

Dziś z życzeniami nadciągają listy

---

Polsko, meldujem (sic !), że sześcioletni

drugiego roku plan wykonany !²⁹².

Wszyscy muszą pracować i przykładać się do tego co robią. Aby było lepiej, można do­statniej żyć, by postęp był widoczny. I trzeba w to wierzyć²⁹³. Mamy już sa­moloty słu­żące do celów pokojowych²⁹⁴, niebawem ruszą samochody z fabryk²⁹⁵. Ale najwięcej sprawia rado­ści i najbardziej jest zauważalna elektryfikacja – zakładanie in­sta­lacji oświetle­niowych, jakie już niedługo będą wszędzie²⁹⁶. Światło ułatwi życie i pracę wielu ludziom i miło będzie popatrzeć jak latarnik włączy kontakt z drżeniem rąk²⁹⁷. Postęp i praca to droga do socjalizmu, bo walka o socjalizm wciąż trwa, choćby na rusztowaniach -

Budujemy socjalizm

zbudujemy socjalizm

my - przodownicy swobody²⁹⁸

Wam w rękach robota się pali

bo razem budują socjalizm

robotnik polski i chłop²⁹⁹

I choć jest to praca ciężka, to jednak radosna, nikt nie szczędzi sił³⁰⁰. Praca dla so­cjali­zmu jest jak poezja – piękna i brata ludzi, każdy chce włączyć się w nową epokę i w ten po­chód pracy, właśnie swoją codzienną praca³⁰¹. Ludzie zdają sobie sprawę z tego, że bez trudu i bez pracy, bez ustawicznego dokształcania nie będzie możliwy po­stęp i so­cjalizm. Tak jak ten były dorożkarz, który teraz jeździ traktorem, bo już wie dorożką nie wejdę, w socja­lizm³⁰². Dla socjalizmu trzeba wielu wyrzeczeń i trudów, nie można tylko myśleć o sobie i swojej wygodzie, nie wolno narzekać i jak wstecznicy mó­wić: Socjalizm panie się buduje, wielkie rzeczy, ho, ho, a kluski sty­gną³⁰³. A so­cjalizm jest już blisko, silne dłonie go budują i nie ulękną się nikogo i ni­czego - z gniazda masztu widać socja­lizm ! . Cały kraj, wszyscy ludzie to do­strzegają i doce­niają. Wszystko to jest dziełem ich rąk³⁰⁴. Wszystkiemu zaś prze wodzi Partia

Partia prowadzi, partia jest wszystkim

Partia jest wodzem narodu

- - -

Jedna podąża wielka rodzina

Pod sztandarami Marksa - Lenina

Do szczęścia proletariatu³⁰⁵

To Partia daje ludziom gwarancje sprawiedliwości i równości³⁰⁶. Ona daje to, co piękne i dobre, dzięki niej tak właśnie wygląda dziś Polska³⁰⁷. Dzięki Partii ludzie po­znali, co to jest równość, praca, postęp, to ona wyprowadziła poniżanych do chwały z dołów pogardy. Albowiem Partia pomaga i krzepi, dlatego też do niej zwraca się poeta:

tylko jednej rzeczy pragnę:

tyle mi hartu daj i światła

abyś na zawsze była dla mnie

jak wola pierwsza i ostatnia³⁰⁸.

I pięknie jest należeć do Partii, pięknie jest być komunistą, bo komunista to zna­czy bar­dzo dużo, to człowiek szczęśliwy, który myśli i czuje, ale przecież

Nie będę tłumaczył: Komunista to znaczy...

i dalej słowo po słowie...

Myślę, że to jest po prostu

prawdziwy człowiek³⁰⁹

Jest Partia, jest równość i jest praca, jest wolna Polska i szczęście ludzkie. Dla­tego w wyborach do Sejmu nie trudno zdecydować; na kogo oddać głos:

Na ciebie, ziemio ojczysta

głosujemy i jedna jest lista³¹⁰

Głosujemy za wolnością, sprawiedliwością, na robotnika, który wie, co to praca i wie, co potrzebne jest i Polsce i ludziom³¹¹. Dzięki pracy, poświęceniu teraz mamy Polskę wolną. Jest równość, dobrobyt, własny dom, praca, postęp i wiele innych do­brodziejstw, a to wszystko wyczytałem w księdze Konstytucji³¹².

II. Ojczyzna – Troska nasza największa

Walka o wolność i sprawiedliwość

W 1945 roku Polska odzyskała wolność, ale aby stało się to możli­we, musiało minąć wiele czasu. Trzeba było wielkich wyrzeczeń i poświęceń, wiele przelanej krwi i wielu śmierci. Ludzie jednak chętnie znosili wszystko. Walczyli z zacię­ciem i oddaniem, gdyż przyświecał im piękny cel – wolna ojczyzna. Polska ludzi pracy i sprawiedliwości³¹³. Również komuniści, chociaż byli więźniami, włączali się do walki, kiedy tylko opuszczali mury więzień. Rozumieli przecież, że jest to walka o najważniejsze, że należy wziąć swój los i sprawy Polski w swoje ręce. Po to, by później móc obejrzeć owoce zwycięstwa – „wolną Polskę i ustrój socjalistyczny by móc potem z tego korzystać i radować się”³¹⁴. Do walki szli ludzie ze wsi i miast, i stawali się jednością, siłą i mocą, potęgą³¹⁵. Nie było miejsca na rozbieżności, bo w tych dniach wojsko nie było już reprezentacją z elity. Liczyły się tylko chęci i zdolności³¹⁶. I szli tak na śmierć, szli zwyczajnie, bez pompy i rozgłosu

Do naszej

Do polskiej idziemy ziemi

Drogą najkrótszą – przez front³¹⁷.

Żołnierze byli przygotowani na wszystko, gotowi do największych poświęceń, by tylko wykonać najważniejsze zadanie. By przyczynić się do zgniecenia faszyzmu i wywalczyć wolność dla nowej Polskę. Szli z radością i lekkim sercem na spotkanie śmierci, wiedząc, że zwycięzcą ten, który padnie³¹⁸. Ci bezimienni i niekiedy zapomniani. O których nikt nic nie wie i nikt właściwie nie pamięta. Nie spodziewali się nagrody, nie oczeki­wali sławy, nie liczyli na pochwałę i pamięć. Oni walczyli, by człowiek znów uwierzył w człowieka i by ta wojna była ostatnią³¹⁹. I tylko

Może kiedyś zamyślony górnik

gdy będzie w nas łomem uderzał

ujrzy obok paproci i czołgu

– odciśniętą w węglu twarz żołnierza³²⁰.

Być może kiedyś, gdy już będzie pokój, wolność, normalne życie, ktoś powie­:

Tu przed laty

twój ojciec broniąc ziemi padł.

---

aż dotąd dotarł ojca ślad³²¹.

Walczyli mężnie, do ostatniej kropli krwi, i nie było im żal rozstawać się z młodym życiem. Wierzyli bowiem w wolną Polskę , a byli przekonywani:

Mówi Michał żołnierzom o Partii,

która ludziom sprawiedliwość rozdziela.

Słucha żołnierz i już wie, że warto

– za zwycięstwo sprawiedliwe krew przelać³²².

I niejeden z żołnierzy poszedł drogą prawdy, niejeden podzielił los bohaterskiego porucznika Kalinowskiego­

Żołnierz swej matce – ziemi oddał krew czerwoną,

Przypadł do matki – ziemi piersią wyszczerbioną.

Mężny bojownik przyjął śmierci pocałunek³²³.

Ale walki toczyły się nie tylko na froncie. Za sprawę ginęli również w czasie wykonywania tajnych akcji spiskowych, na ulicy, w domu. Taka działalność była niezbędna i ważna. I wcale nie była taka łatwa, jak by się zdawało. Wymagała wielkiej ostrożności i uwagi w każdym najdrobniejszym szczególe. Przez jedna chwilę nieuwagi można było stracić życie. Przez pozornie drobne zanie­dbanie, szczegół, jeden nieopatrzny ruch³²⁴.

Człowiek działający w konspiracji musiał liczyć się z możliwością wpadki. Przecież w każdej chwili może być rewizja. Dlatego wszystko należało dobrze ukrywać i starać się, by w razie czego, było jak najmniej dowodów na nielegalną działalność. Nade wszystko, nie wolno było zdradzić towarzyszy. Trzeba było być przygotowanym, że w każdej chwili należy stanąć w szeregu i wal­czyć zbrojnie³²⁵. Teraz mamy już wolna Polskę i jest normalne życie, a wszystko dzięki ofiarności, poświęceniu i zacięciu bojowników, wszak­

Przysięgaliśmy na lipcowy manifest

Wywalczyć cię wolną, polską aż po Nysę,

a było to

Tysiąc dziewięćset czterdziestego piątego roku

Wpisz go bagnetami na wieczny pokój.

Skończyła się żołnierska i słowiańska wojna,

Ródź nam teraz poetów z Czarnolasu –

Jesteś wolna³²⁶

Żołnierze wiele przeszli, ale nie ugięli się i zwyciężyli. Na­dal stoją na straży pokoju i będą – w razie potrzeby – bronić Polski, miast i ludzi³²⁷. Są ze wszystkimi, którzy walczą o wolność, którzy jeszcze nie osiągnęli jeszcze tego co Polska. Wróg wol­ności jest szkodnikiem dla wszystkich ludzi³²⁸. I przyjdzie kie­dyś zwycięstwo, zniszczony zostanie wróg. Nastanie pokój, bo gdzie jest wojna, niesprawiedliwość, gdzie ludzie walczą, powstaną też mściciele ! I wówczas przyjdzie wolność, zwycięstwo, tylko trzeba na to czasu­

Wytrwaj, Koreo,

bój to ostatni,

Wrogu, faszysto, zadrżyj przed klęską

z armią ludową

idzie zwycięstwo !³²⁹.

Wczoraj i dzisiaj

Polacy od lat walczyli z niesprawiedliwością i uciskiem. Walczyli o poszanowanie praw człowieka i równość. Brali w tych zmaganiach przykład z Rosjan. Wspólna była ich walka i wspólny los. Poprzez spiski, Sybir, carskie więzienia, rewolucje i działalność w partiach komunistycznej³³⁰. Mia­ła w tym swój udział również młodzież licealna, która solidaryzo­wała się z robotnikami, walczyła w szkołach carskich o język polski, o naukę historii, o prawdę³³¹. Ludzie pracy byli świadomi, że jeżeli oni sami nie wywalczą sobie praw - to zawsze będą żyli w poniżeniu.

Będziemy musieli się wziąć do roboty nie tak jak dotychczas. Trzeba myśleć nie tylko o sobie. Nasza praca jest ponad nas samych, ponad miasteczko --- są ludzie, którzy chcą byśmy tam nie chodzili. Podkładają nam nogi chcąc nie tylko unieruchomić naszą ciężką pracą odbudowaną fabrykę, ale i wszystkie twórcze siły nas sa­mych. Będą chcieli wydrzeć nam dusze³³².

Robotnicy strajkowali, agitowali, znosili upokorzenia i kolejne szykany. Nie ustawali w swych działaniach, nie załamywali się. Wie­dzieli po co to robią i dla kogo. Ta świadomość pomagała wytrwać – Nie bała się tej pracy, wprost przeciwnie, wiedziała, że pracuje dla siebie, dla Kulika, dla wielu Kulików. Kulików budujących fabryki, domy, rąbiących węgiel w sztolniach, łowiących ryby lub orzących ziemię, mających na rękach takie same znamię jak Justyna³³³.

Ludzie pracy zdawali sobie sprawę, że zadanie jakiego się podjęli nie jest łatwe. Trzeba wielu cierpień i wyrzeczeń, że trzeba będzie zmienić spojrzenie na świat wielu ludzi. Zmienić ich mentalność i przyzwyczajenia, ale nie ustępowali w działaniach. Stawali przeciwko tym, którzy byli winni takiego ładu na świecie, gdzie biedni nie mają żadnych praw, a bogaci mogą robić co chcą i żyć z pracy i krwi innych.

Nie można im darować. Trzeba krzyczeć i pokazywać ludziom --- matka krzyczy --- ogłupiali nas przez całe życie, tak jak cie­bie i mnie. Ona już stara i nie przejrzy, ale my musimy³³⁴.

Często ludzie, którzy walczyli o poprawę warunków, o polepszenie bytu prostego człowieka byli z tego powodu prześladowani. Śledzono ich, nękano rewizjami mającymi dać dowodu o przynależności do partii komunistycznej³³⁵. Związek z ideałami komunizmu i chęć walki z wyzyskiem manifestowano podczas pochodów pierwszomajowych³³⁶. Ale nie wszyscy, którzy rozumieli potrzebę walki i rozumieli, że trzeba strajkować – dążyć do zmiany sytuacji – mogli sobie na to pozwolić. Walka wiązała się z brakiem wypłat, które – choć kiepskie – zapew­niały ludziom życie, a właściwie wegetację³³⁷. Na łamanie strajków decydowali się również ci, którzy potrzebowali pieniędzy na jakiś konkretny cel, np. opłacenie lekarza dla chorego dziecka. Korciło ich tym bardziej, że pracodawcy płacili wtedy więcej niż zazwyczaj tym, którzy strajkowali³³⁸.

Nie wszyscy byli uświa­domieni. Nie rozumieli, po co w ogóle tyle zmagań, zachodów i poświęceń. Dlatego niezbędni byli ludzie, którzy organizowa­li spotkania i wiece. Wyjaśniali cel walki oraz to, co można poprzez nią uzyskać³³⁹.

Jednak lata zmagań i cierpienia ludzi, wiele przelanej krwi nie poszły na marne. Teraz, po wojnie, mamy już wolną Polskę i sprawiedli­wy ustrój. Równość. Każdy człowiek może normalnie żyć i pracować. Trzeba tylko jeszcze odbudować zniszczone domy, dźwignąć kraj z ruin. Ale to nie jest trudne, bo

Umiemy serca hartować

słabość uczymy się łamać

robotnik domy buduje,

robotnik zbuduje Polskę³⁴⁰.

Odbudowa pójdzie szybko i sprawnie, bo jest równość, wszyscy mają takie same prawa. Wiedzą przecież, że odbudowują kraj nie dla bogaczy, a dla siebie. Wszyscy wytrwale więc pracują, każdy robi, to co potrafi najlepiej

Polska się dźwiga pracą

w polu, w fabrykach, w szkołach³⁴¹

Wizja za wizją, cegła do cegły

tak się buduje kraj niepodległy³⁴².

Na rusztowaniu rośnie Polska

rozprysło wokół gmachów piękno

i tak powstaje dźwięczna piosnka

kiedy murarskie kielnie brzękną³⁴³.

Szybko i sprawnie idzie dzieło odbudowy. Coraz mniej widać ślady niedawnej wojny. Już jest prawie tak jak dawniej, jakby nic się nie stało, nic tragicznego się nie wydarzyło³⁴⁴. Wczoraj zaplanowano – dzisiaj wykonano. Praca wre ! Kolejny raz potwierdza się, że ludzie potrafią praco­wać jeśli chcą. I tylko czasami zwalnia się tempo budowy – z po­wodu braku dokumentacji, a może ze względu na niedociągnięcia w działach technicznych:

Wyprzedziły was kielnie.

Ręce murarskie wciąż prędsze³⁴⁵

W takim tempie wszystko szybko wraca do dawnego stanu­

Wierzcie: z orlim skrzydeł łopotem

zmartwychwstanie Warszawa ! .

Tym bardziej, że zbiórka pieniędzy na odbudowę stolicy cieszy się w społeczeństwie olbrzymią popularnością i ludzie chętnie dają na ten cel nie tylko pieniądze, ale i... serca³⁴⁶. I nie trzeba było długo czekać na efekt ofiarności i pracy narodu­.

Warszawa dumna i niepokorna

narodziła się z gruzów jak Feniks z popiołów

wojnie na przekór, ludowi na sławę.

Warszawa – uśmiech. Warszawa – pokój³⁴⁷.

Pracuj i rośnij, twórz i żyj Warszawo !

Patrz w przyszłość śmiało.

Ponad głowę twoją

płyną jak sztandar

ufnie i wesoło

nasz biały orzeł i biały nasz gołąb

gołąb pokoju³⁴⁸.

Poprzez pracę i oddanie budujemy nie tylko domy, miasta, ale też socjalizm, pokój – nowe lepsze jutro. Walczymy też z dywersją i wro­giem klasowym, przełamujemy nieświadomość. Uświadamiamy wszystkim – po co to wszystko robimy. Jakie są tego korzyści­:

Nic, że nieraz nie łatwo zrozumieć

wszystkie sprawy w domu i Partii

– Towarzysze, pracować trzeba umieć

tak samo dobrze jak walczyć³⁴⁹.

Nie wolno myśleć tylko o sobie. Należy pracować dla wszystkich, dla kraju. Razem działać i walczyć o nowe, lepsze jutro. Pra­cować należy w zespołach, według przemyślanego, długoterminowego planu³⁵⁰. Pracować i czerpać radość i siłę z tej pracy, podnosić swoje możliwości i kwalifikacje. Ciągle się uczyć, bo­

w naszej walce świadomość celu

musi uczyć na pracę patrzeć ! .

Piękne są odbudowane miasta i wsie, piękni ludzie pracy. Wspaniała jest praca według planu i w ogóle – cudownie jest teraz w Polsce żyć i działać, patrzeć jak

nowy zamysł sześcioletni

wyprzedza znów marzenia wieszczów

aby na oczach świata stworzyć

nowy poemat rąk roboczych³⁵¹.

I tylko w koszmarnych snach można zobaczyć zgliszcza, gruzy i zburzone domy. Tylko we snach wraca jeszcze kryzys i bezrobocie; właściciele kamienic wyrzucający z domów; właściciele fabryk zwalniający z pracy. I tylko we snach jeszcze przeżywa się strach o siebie, o zarobki. I całe szczęście, że to tylko jest we snach³⁵².

Ojczyzna

Literaci wychwalają Ojczyznę. Jest już wolna, a panuje w niej nareszcie równość i sprawiedliwość, która­

O jutro się nie lęka

chłopska nie jaśniepańska³⁵³.

Dużo trzeba było włożyć wysiłku, aby Polska była taka jak jest obecnie, ale teraz jest już to faktem. Obrońcy Polski wypełnili obowiązek serca, wszak­

Przysięgaliśmy na lipcowy manifest

Wywalczyć cię wolną, polską aż po Nysę.

---

Ródź nam teraz poetów z Czarnolasu

Jesteś wolna³⁵⁴.

I teraz miło jest myśleć o Polsce robotników i chłopców, wolnej i bogatej. Marzyć o jej promiennej przyszłości­

Co dnia o tobie myślę

Ojczyzno moja miła.

O tobie, przyszła Polsko

Nie o tej – któraś była³⁵⁵.

Dumnie i radośnie jest żyć w takiej ojczyźnie, być Polakiem­

O szczęście me, że jestem dziś obywatelem

Tej Wspaniałej Rzeczypospolitej !³⁵⁶.

I nikt już nie pozwoli, by powróciły dawne czasy. Wszyscy będą strzec nowej Polski i budować jej przyszłość, jej szczęście­.

Ślubujemy zmienić cię całą

w radosny uśmiech³⁵⁷.

Wizja za wizją, cegła do cegły

Tak się buduje kraj niepodległy³⁵⁸

płomień ognia, żelbeton i stal

---

a z betonu i żelaza zbudujemy

trwałą przyszłość gładkim łukiem mostu³⁵⁹

żeby okrzepła żeby wyrosła

własna – robocza, a nie znów pańska³⁶⁰.

Obecna Polska jest piękna i bogata. Budujemy lepsze jutro. Ojczyznę taką, jaką wszyscy kochamy³⁶¹. Wszyscy mamy tę ojczyznę w sercach, a miłość do niej tkwi w każdym z nas. W każdym Polaku­

Ojczyzna ukochana

bez biletu w sercach naszych jedzie³⁶².

Bo właśnie ona – Polska – jest jedyna i najdroższa. Najbliższa sercu. I chociaż są inne piękne kraje, to jednak nic nie zastąpi ojczyzny.

Dwa słowa są tylko co z całej jej troski

Nie ujmą mi cząstki: Socjalizm i Pokój !³⁶³.

Dlatego jeżeli będę głosować w wyborach, to tylko na te­go, komu bliskie i najważniejsze jest szczęście i wolność mojej oj­czyzny. Na tego, kto o nią walczył i ją odbudował, kto wprowa­dził socjalizm i kto dalej dla dobra Polski pracuje­

Na tego oddam głos mój, temu

powierzę w dłonie każdą sprawę

kto dłońmi z pól nad normy dźwiga

i Nową Hutę i Warszawę³⁶⁴.

Miasta

Piękna jest wolna ojczyzna i piękne są jej miasta. Tak na nowo odbudowane³⁶⁵. Piękna jest nasza stolica. Wolna, radosna, odbudowana; piękna i umiłowana. Wszystko tu jest ukochane³⁶⁶. Warszawa była zniszczona przez wojnę, ale wspólnym czynem powstała na powrót. I jest jeszcze piękniejsza, a wszyscy będziemy jej bronić³⁶⁷. Warszawo­

Ty jesteś moje miasto

troska mężczyzn i kobiet,

Warszawa, pokoju źrenica³⁶⁸.

Warszawa nadal się odbudowuje, ale kwitnie troską i trudem ludzi, którzy działają z radością i oddaniem, boś ludu jest oblubienicą³⁶⁹ i

spoza budowy krat

świat nowy widać rozległy³⁷⁰.

Piękny jest warszawski Nowy Świat, gdzie praca wre, a budowane jest jutro³⁷¹, także trasa W-Z jest wspaniała. Wszystko budowano z radością, miłością, uporem³⁷². Piękny jest Plac Konstytucji – pomnik zwycięstwa, wolności, miłości, radości, zaklęty w kształt ulicy³⁷³. Warszawa powstała z ruin dzięki poświęceniu i ofiarności narodu, dzięki pracy i składkom na odbudowę. Wszyscy ludzie łożyli swe datki wraz z sercem zarówno na Warszawę, jak i na Poznań³⁷⁴. Bowiem w Poznaniu wspaniale postępuje odbudowa. I tutaj robota wre, gdyż dzień każdy gorący od pracy³⁷⁵. Nasze miasto dźwiga się z ruin ustawiczną pracą, by formę starą wypełnić treścią nowych dni³⁷⁶. I chociaż nic w tym nadzwyczajnego, ale

dzieją się sprawy proste

i naprawdę jest o czym śpiewać.

---

Witam trud i radość budowy

i pozdrawiam miasta i ludzi³⁷⁷.

przez to miasto przechodzi nowe życie

w tym mieście pracujemy.

To miasto czynimy piękniejsze³⁷⁸.

I aż się serce ściska, patrząc na odbudowujący się Poznań. Na taką pracę, na budowę socjalizmu³⁷⁹. Przecież teraz Wszystko w rękach ludzi i to jest plon zwycięstwa³⁸⁰. Tu – w naszym Poznaniu – mieszkają ludzie, którzy pracują i uczą się. Tutaj żyje historia­

Krwią i czynem pisał ją lud

w moim mieście tworzą historię

Myśl człowiecza, człowieczy trud³⁸¹.

Bo

Są więc i u nas w Poznaniu

mniejsze i większe sprawy

bo wszyscy tworzymy życie

piękne jak piękno Warszawy³⁸².

Piękne jest również śląskie Zabrze, gdzie ciężko pracują górnicy, trudząc się dla dobra ojczyzny, socjalizmu, dla wszystkich ludzi³⁸³. Wspaniała jest Nowa Huta – miasto nowych ludzi. Tu ludzie biedni znaleźli swe szczęście. Teraz pracują i żyją dostatnio­.

Już powoli opuszcza hutę

pierwszy wytop ludzi – i stali.

---

A gdy będzie potrzebny mi zapał

aby w sercu chęć walki wzbudzić

- do cię myślą będę powracał

Nowa Huto, huto nowych ludzi³⁸⁴.

Stare czasy

Pojawia się krytyka przeszłości okresu przedwojennego. Zrozumiałe, że są to porównania z tym co mamy obecnie. Uwypuklając przeszłą nędzę, brak praw dla prostych ludzi, ucisk i wy­zysk ich przez bogaczy. Bo świat tamten był zły i smutny. Był to czas­,

który ranił a nie leczył

i krew wyciskał z każdej rany³⁸⁵.

Ludzie biedni nie mieli żadnych praw, byli skazani na łaskę i niełaskę bogaczy. Pracowali u nich za marne pieniądze, a żyli w poniżeniu i nędzy³⁸⁶. Nierzadko byli bici za najmniejszy drobiazg, chociażby za zbieranie kłosów na pańskiej ziemi³⁸⁷. Bogaci nie liczyli się z prostym ludem, nie dbali o jego najniezbędniejsze potrzeby, ani o ich zdro­wie, ani warunki bytowe. Często wysyłali do pracy w polu kobiety ciężarne³⁸⁸; obniżali zapłatę za wykonaną pracę, chociaż obiecywali więcej³⁸⁹. Jak tylko mogli, poniżali biedaków³⁹⁰. Bogacze żyli dostatnio, bawili się, wysyłali młodzież zagranicę. Rzekomo na studia, ta jednak miast się uczyć się – piła i hulała po nocach³⁹¹.

Kapitaliści, chociaż sami nie pracowali, to biadolili na ciężkie ży­cie i narzekali na swych poddanych. Pracujący u bogatego pana

miały krzyż pański za pana

gdy on miał krzyż za – sługi³⁹².

Ludzie zdawali sobie sprawę z tego, że to kapitaliści zagradzają im drogę do szczęścia. Wiedziano, że gdyby ich usunąć, to można by było żyć normalnie³⁹³. Krytykowany jest dawny ustrój i ludzie, którzy sprawowali władze. Bo rządziła wtedy klika sana­cyjna, która trzymała kraj w reżimie na wzór faszyzmu. A ludzie ci nie zrobili nic dobrego dla kraju. Nie zmieniła się sytuacja ludzi pra­cy. Zresztą cały kraj zepchnięto w nędzę. Polskę doprowadzono do upadku i wojny³⁹⁴.

Teraz mamy już równość, szczęście i dobrobyt. Obecnie zaczęła się nowa era życia na ziemi³⁹⁵. Na której kiedyś chłopi urabiali ręce do krwi, aby tylko pan mógł wygodnie żyć. Teraz ta ziemia należy do nich, im rodzi owoce ich trudu³⁹⁶. Dzisiaj ludzie żyją dostatnio. Uważają za naturalne, że normalnie mogą się uczyć i korzystać z dobrodziejstw postępu³⁹⁷. Mogą pracować gdzie chcą i nie muszą żyć w nędzy. Jeżeli wolą, nie muszą zostawać na WSI. Nie są już przypisani do ziemi³⁹⁸.

Ludzie nie muszą już w ukryciu walczyć o swoje prawa. Nie pracują w fabrykach bogaczy, gdyż mogą już normalnie żyć, pracować i być szano­wani³⁹⁹. Bo mamy już nowe, lepsze czasy, które widać na każdym kroku. Wystarczy przejść się ulicami i porównać ich wygląd z dawniejszym. Wówczas dominował brud i nędza. Teraz, są place i ulice nowe i schludne, a prości ludzie żyją dostatnio⁴⁰⁰. I tylko dawna elita wspomi­na dawne lata, gdy żyła bez pracy w dostatku, opływała w luksu­sach, miała służących. Nie może więc pogodzić się z awansem społecznym ludzi prostych⁴⁰¹. Bowiem teraz wszyscy są równi, uczą się, pracują, jeżdżą na wczasy⁴⁰². Nie ma już głodu, nędzy, wyzys­ku, cierpień i łez. Jest dobrze i radośnie, dostatnio. Mamy rów­ność, wolność i sprawiedliwość:

Jeśli więc w moim wierszu niektórym

proste słowa od goryczy zmiękną

i zachłysną się tamtym bólem­

to dlatego – że dobrze pamiętam⁴⁰³.

III. Kto wrogiem, kto przyjacielem jest ?

Zachód

Częstym tematem literackim były państwa kapitalistyczne. Imperialistyczne imperia, takie jak Niemcy (oczywiście Zachodnie – wówczas NRF = Niemiecka Republika Federalna), Wielka Brytania, a nade wszystko Stany Zjednoczone Ameryki Północnej – tu USA. Wszystkie przedstawiano jako siły wrogie, zaborcze, państwa bez wolności i sprawiedliwości społecznej, bez praworządności. Pisano więc, że tamtejsza sytuacja jest zupełnie odmienna od naszej rzeczywistości. Inaczej niż u nas. U nas bowiem liczy się idea, społeczny realizm, u nich zaś naj­ważniejszym ideałem jest prywata i pieniądz⁴⁰⁴. Tamten kapitalizm wyciągają ręce po naftę Persji, uran Konga, złoto czarnych, kauczuk z Malajów i Jawy, kawę Brazylii, wszystkie skarby Indii, Angoli, Kuby, Rodezji. Wszyscy oni nie zdają sobie sprawy, że

kapitalizm

– zamiast rąk –

­wyciągnie wreszcie

Nogi⁴⁰⁵.

Imperializm cechuje wrogi stosunek do so­cjalizmu i do wszystkich państw bloku socjalistycznego i kiedy np. jakiś statek z tych krajów wpływa do ich portu za żelazną kurtyną, to srodze jest sprawdzany, aby przypadkiem nie zostało przemycone coś, co mogło by zburzyć spokój ich kapitalistycznego państwa⁴⁰⁶. Największym wrogiem, gniazdem wszelakiego zła są oczywiście Stany Zjednoczone, i one właśnie były przedstawiane najczęściej. I to w najgorszym świetle. Żaden kraj nie jest tak przepełniony moralnym zepsuciem, nie pogrąża się w oparach wyniosłego „idealizmu”, nie jest tak nasycony hipokryzją i bzdurami, jak USA⁴⁰⁷. Stany Zjednoczone są zresztą są siedliskiem zła wszelakiego.

W dziełku pt. „Duch Kolumba” tytułowy bohater twierdzi: Moim największym błędem jaki popełniłem w życiu było odkrycie Ameryki⁴⁰⁸ i na pytanie: co sądzi o Amerykanach ? pada tajemnicza odpowiedź: Forrestal⁴⁰⁹. To Amery­kanie w okrutny i bestialski sposób zniszczyli pierwotnych mieszkańców kontynentu i ich kulturę, dopuszczając się sadystycznych i bez względnych czynów wobec Indian⁴¹⁰. Obłudni Amerykanie często mówią o równości, praworządności, poszanowaniu praw człowieka, o tolerancji. Nie zmieniają jednak swego stosunku do ludności czarnej. Kwitnie tam rasizm, który ujawnia się na każdym kroku, nawet podczas spotkań sportowych⁴¹¹. Zresztą gdyby trzej mędrcy żyli współcześnie i wędrowali po USA to doszło by z pewnością do rasistowskich wystąpień, a ich wędrówka zakończyłaby się chyba tak, jak w historyjce poznańskiego satyryka:

Baltazar u celu nie stanął

po drodze go zlinczowano⁴¹².

Przecież nawet na pocztówkach z okazji Świąt Trzech Króli – nie ma w Ameryce króla czar­nego, bowiem malarz.... nie potrafi i nie może

Zostawił dwóch

fakt zrozumiały,

Król czarny nie mógł

stać przy białym ! !

Tylko dlaczego

USA mówi –

że niby wolność jest i równość⁴¹³.

Tej równości i wolności jednak nie widać. Widać natomiast zaniedbanie, krzywdę, smutek ludzi. Krzywdy wyrządzane za sam kolor skóry. Upokorzenia, jakich nie sposób nie zauważyć.

Więc nie powiem – ale zapamiętam,

niech syn to zapamięta każdy,

że jest ziemia przez matki przeklęta

która w herbie ma błękit i gwiazdy⁴¹⁴

W Ameryce nie przestrzega się żadnych praw, przepisów ni zasad. Tam króluje zepsucie, zgnilizna i zło. Prasa i dziennikarze żyją sensacjami, handlowa konkurencja walczy nie fair. Bogaci zabijają dla ciekawości i są bezkarni. Tak jak zbrodniczy Ku-Klux-Klan. Biedacy nie mają żadnych praw, dokonywane są częstokroć samosądy, nieczyste spra­wy i interesy obleka się w piękne prawne formuły⁴¹⁵. Zakładane są nielegalne spółki, prowadzone nieczyste, podejrzane interesy. I później tacy lu­dzie przewodniczą Amerykańskiej Lidze Moralności⁴¹⁶. Nie są od­osobnionymi przypadki, kiedy to ktoś jest najpierw gangsterem, złodziejem, siedzi w więzieniu, potem walczy w Korei, a następnie

ban – czek ma skromny

i skromny order na piersi...⁴¹⁷

Można w Ameryce zostać nawet szanowanym i poważanym reżyserem i wieść dostatnie życie, a będąc przy tym synem gangstera i mając wcześniej własną bandę⁴¹⁸. Nawet dzieci są tam wulgarne i brutalne, a wszystko przez filmy, ukazujące przemoc, morderstwa, bez względność. Co przez dzieci jest uznawane za najwyższe wartość⁴¹⁹. Pozostałe typy filmów popularnych w USA to płytkie i głupie romanse, nic niewnoszące w prawdziwe życie ludzi⁴²⁰, a brukowce to najpopularniejsze gazety, pełno jest plotek i zmyślonych historyjek⁴²¹.

Stany Zjednoczone w sposób bezwzględny naciskają na inne państwa, by tylko wszystko szło po ich myśli. Przeforsowały Turcję w ONZ jako reprezentanta krajów Europy Wschodniej w Radzie Bezpieczeństwa, choć zaledwie rok temu reprezentowała ona tam kraje Blis­kiego Wschodu⁴²². Uzależniają od siebie inne państwa kapitalistyczne, które zostają ich wasalami, najzwyczajniej są na ich usługach⁴²³. Więc

staje się całkiem jasne nam:

od tej sprężyny klucz ma w ręce

znany wszystkim „wujek” Sam⁴²⁴.

A Amerykanie­

Jedzą, biją, domy palą

Lyncze, hulanki, swawola,

---

Zbój Sam

---

szczuje, szpieguje, przestrasza⁴²⁵.

Chce on za wszelką cenę przewodzić całemu światu, chce mieć wszystko, rządzić światem za pomocą bomby atomowej⁴²⁶. W ogóle Amerykanie chcą sklecić agresywną oś Rzym – Berlin, ale uważajcie wszyscy, a zwłaszcza – ty wuju Samie, bo­

Osądzą tę oś nie potomni

Ale żywi i ci dobrej woli ...

Pomyśl o tym, choć myślisz powoli⁴²⁷.

Prezydent Harry Truman ma również problem nie lada, a to z powodu generała Mac Artura, który zdra­dził jego plany, przez co­

Już nie mogą z dawną swadą

Chin oskarżać o agresję

­trzeba będzie znów na Radę

Bezpieczeństwa wywrzeć presję⁴²⁸

Truman nie należy do osób, które zrezygnowałyby z czegokolwiek, co mogłoby w jakiś sposób przynieść korzyści kapitalizmowi. Nawet jeżeli jest to uciskanie i wykorzystywanie ludzi, on zawsze znajdzie sposób, aby zdobyć dochód.

Pomiędzy pchłą a Trumanem

Niewielka jest różnica.

Pchła krwią się nasyci

Truman się nie nasyca⁴²⁹.

Często pojawia się też krytyka i ostrzeżenia pod adresem generała Eisenhowera­: Eisenhower w Europie

wykrzykiwał „o key !”

A echo głos odbiło:

Eisenhowerze wiej !

Żaden amerykański przywódca już nie znajdzie w Europie ludzi, którzy byliby im oddani, którzy byliby gotowi pomagać Ameryce, Ci w USA może i przygotowują plany, sztaby, ale dla realizacji brakuje im ludzi

Armię obudził z Aurory

wystrzał celny i trafny:

lud nie chce umierać

za plantatorów, za królów nafty !⁴³⁰

Eisenhower sam zdaje sobie spraw ze swojej niezbyt korzystnej sytuacji, wie, że ludzie nie pozwolą mu na bezkarność. On sam więc wyznaje:

Koszmar nocami za mną pełza,

Atom i wodór – nie cieszy mnie nic,

Śnią mi się bowiem maszty szubienic

i port końcowy

Norymberga !⁴³¹

Krytykowany jest również Dean Achenson, sekretarza stanu USA. Za gadulstwo, ciasne horyzonty, kłamstwa i oszczercze napady na ZSRR⁴³². Również schłostany został Mac Claya – wysoki dygnitarz amerykański, który ułaskawił zbrodniarza wojenne go Kruppa­, onegdajszego protektora Adolfa Hitlera.

Mac Clay ułaskawił Kruppa

---

Swój ciągnie do swego⁴³³.

W Stanach Zjednoczonych w ogóle zupełnie inaczej pojmowane są oczywiste wartości, pojęcia i hasła. Nie tak jak w naszym kraju. Choćby sprawa oszczędności. Polega to tam na podwyższaniu cen, bądź też na zmniejszeniu ilości towaru rzucanego na rynek⁴³⁴. USA i amerykański rozwój podsumował poeta stwierdzeniem:

U nich się rozwija

zmysł rękodzielniczy:

wykryto tam wiele

afer łapowniczych⁴³⁵.

Wszędzie, na każdym miejscu gdzie pojawiają się amerykańscy imperialiści, witani są nieprzychylnie przez społeczeństwa, wszędzie słychać okrzyk Ami, go home!, czy to w Korei, czy Trizonii, w całej Europie, Ameryce Południowej. Także w koloniach­

Wiarę i moc w ludów serca

wielki Październik tchnął

Pamiętajcie o Norymberdze,

Ami !

Ami, go home !!

Uważajcie Amerykanie, bo możecie doczekać się chwili, kiedy­

Krzyknie diablik: – Jestem KLĘSKA !

Przybywam tu wprost z Korei !!!

Stany Zjednoczone przedstawiano jako państwo, które za nic ma pokój, które nie chce pokoju. Więcej, wręcz się go obawia:

Po cóż tę mirrę

miałby nieść ?

Hm. Mirrę ? Mir,

coś to brzmi źle ...

Mir, pokój, pax

to strasznie zbrzydło

złoto rozumiem

i kadzidło⁴³⁶.

Ironicznie pisano więc o tym, że w USA zabrania się wszystkie­go, co kojarzone jest z wolnością i pokojem. Choćby mowa była tylko o... kolorze czerwo­nym⁴³⁷. Także w sądzie, w którym skazuje się na karę pięciu lat pozbawienia wolności... parę zakochanych, a sędzia

Gdy spytano o powód rzekł: Ha !

Żyli ze sobą jak gołąbki dwa⁴³⁸

W początku lat pięćdziesiątych poznańska prasa ubolewa, że nawet święta Bożego Narodzenia – które mają jednać, bratać ludzi, przynosić pokój – Amerykanie spędzają przy sambie i coca-coli, a ubierając choinkę­:

u góry wieszają aniołka pokoju

a dołem... bombki !⁴³⁹

I tak jak wszyscy imperialiści również wy Amerykanie­

Palicie fajkę pokoju

z tytoniem wyśmienitym.

A potem dać nam chcecie

– napchaną dynamitem⁴⁴⁰

Chociaż jest w USA wielu podżegaczy wojennych, wielu przeciwników pokoju, to przecież i tam już zawitał gołąbek pokoju !

Francji z kolei wytykano, że jest na usługach Stanów Zjednoczonych, jest ich wasalem⁴⁴¹. Przecież de Gaulle daje się Amerykanom wodzić za nos⁴⁴². A wszakże miały płynąć z układu korzyści, zarówno dla de Gaulle a jak i dla Francji. Jednak na nic zdała się pomoc amerykańska, bo de Gaulle przegrał wybory⁴⁴³. Francja sama jest uwikłana w imperialistyczne brudy. Dlatego poznański poeta stwierdza, że w Cannes zabroniono wyświetlania filmu „Oswobodzone Chiny”, gdyż – zbyt blisko nich – Vietnam⁴⁴⁴. A w samej Francji jest ogólnie atmo­sfera niezbyt wesoła. Boją się Francuzi wiadomości z Wietnamu i tego, co może z tego wyniknąć

Nowe zwycięstwo w Wietnamie !

Jasne! Jeśli jest brudna wojna

musi być wielkie PRANIE !

Krytyką smagano również Włochy, które odmówiły przedłużenia wizy radzieckiej primabalerinie Halinie Ułanowej. Po cóż, skoro tam mają już sambę i boogi-woogi

I dalej wiodą taniec Chochoła

tańczą jak Truman im gra...

Choć naród włoski groźnie wciąż woła:

-- Panowie, zła to jest gra ! --⁴⁴⁵

Również włoski rząd nie dba o swoich obywateli, nie przyszedł z pomocą tonącym marynarzom, którzy zginęli w końcu na dnie morza po zderzeniu się w styczniu 1950 roku ze szwedzkim statkiem⁴⁴⁶. Nie dba się więc tam o ludzi, życie poszczególnych jednostek jest nieważne, tym bardziej, iż na wysłanie pomocy trzeba byłoby wyłożyć duże pieniądze⁴⁴⁷. Wielka Brytania była ukazywana również jako państwo bezli­tosne, które eksploatuje inne kraje i narody dla swych potrzeb i korzyści. W krajach tych zdarza się, że jest bieda, ludzie nie mają co jeść, ale za to są tam okazałe gmachy należące do kolonizatorów – Anglików⁴⁴⁸. W samych koloniach angielskich ludność jest wyzyski­wana i wykorzystywana. Panuje tam terror i niesprawiedliwość na każdym kroku. Osławioną ”angielską wolność” tubylcy poznali bardzo dokładnie:­

w tych koloniach lepiej, wierzcie

niż na wolności jest w areszcie⁴⁴⁹.

Nie mogło się obejść bez ostrzeżeń pod adresem Niemiec zachodnich, gdzie neohitlerowscy żądają części Polski. Zawiodą się jednak, bo­

są takie siły, co podżegaczy

do nowej wojny przekreślą plany⁴⁵⁰

marsz na Odrę, Szczecin, Wrocław

skończy się w nowej Norymberdze !

Bo ten, kto dzisiaj się odważy

na odwetowy Drang nach Osten

zaborcze łapy sobie sparzy

i trafi taki drań na chłostę⁴⁵¹.

Jednak wiemy, że nie wszyscy Niemcy dążą do wojny, tych ostatnich jest tylko znikoma garstka. Pozostali chcą żyć w pokoju, bez wojny, bez śmierci, bez przelewu krwi. W samej Bawarii 90% studentów na pytanie, czy chcesz być żołnierzem, odpowiedziało NIE, dlatego też:

W powstanie Wehrmachtu

mało kto już wierzy

bo choć są wodzowie,

ale brak żołnierzy⁴⁵².

Bowiem wszyscy normalni ludzie chcą pokoju. Dlatego też nawet nie chcą kupować mili­tarnych zabawek, które są przypomnieniem wojny i wszystkich krzywd, jakie się z wojną kojarzą. Ci, oferujący takie zabawki, są uznawani za wrogów pokoju⁴⁵³. Ci zaś, którzy onegdaj nawet wierzyli w Hitlera i jego hasła i byli mu oddani, teraz musieli zrozumieć swój błąd i żałują swego zaślepienia. Tak jak ten sierżant Schultz z utworu Tadeusza Pasikowskiego, który mówi: Ufałem wam, porywały mnie wasze hasła i cele, a wszystko to nie warte było funta kłaków - machnął lekceważąco ręką i splunął za siebie, wy­rażając tym wezbraną w nim pogardę⁴⁵⁴. Obserwując sytuację za Odrą, na łamach „Gazety Poznańskiej” pojawił się wiersz o Trizonii, gdzie wybrano właśnie prezydenta. Satyryczną ripostą było ironizowanie:

Nikt to inny (hallo boys !)

Tylko Herr Theodor Heuss,

(Widać stał się tam modą

Hitlerowski The-odor)

A gdzieś z tyłu cichcem tkwi

Herr Guderian w Si Aj Si.

Nie wiadomo wśród tych szarż,

Gdzie jest Kopf, a gdzie A...denauer.

Hitlerowski tył i fronton­

Oto jest właściwy BONN - TON⁴⁵⁵.

We wszystkich państwach imperialistycznych wiele jest niesprawiedliwości i zła, i wiele jest ludzkich marionetek, które bezwolnie manipulowane są przez politykierów:

krzyk – churchilowskie gniewy –

­a srogość dullesowska znów.

---

Witryna międzynarodowa

takich laleczek ma dziś w brud

­ich mechanizmy i sprężyny

kapitalista wprawia w ruch.

Lecz lalek owych zwyrodniałoś

narody widzą coraz jaśniej:

czas złamie tych, co klucze maja,

sprężyna w lalkach sama trzaśnie

wtedy straszydło nieszkodliwe

(na pewno wkrótce tak się tanie)

zmieciemy w kupkę i do śmieci

kukły wrzucimy nakręcone !⁴⁵⁶

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Niesłabnącą uwagę poświęcano Związkowi Socjalistycznych Republik Radzieckich. Wszyscy Polacy jako prawi obywatele winni byli wdzięczność temu państwu – za wolność, pomoc, za wzór ustrojowy oraz za przyjaźń i korzyści z niej płynące. To tam, w Związku Radzieckim poczęło się nowe życie. To tam, zimą w Piotrogrodzie na „Aurorze” poczęło się szczęście i zostało przenoszone dalej. Na inne kraje⁴⁵⁷. Strzały z „Aurory” rozległy się echem po całym świecie. I nadal je słychać. Brzmią w każdej walce, w każdym oporze, w bojach o wolność, równość, sprawiedliwość społeczną⁴⁵⁸.

Sama myśl o Związku Radzieckim, o Moskwie i o tym, co tam się ro­dzi, dodawała otuchy, nadziei i siły w czasach, gdy w Polsce partia komunistyczna była w podziemiu, a jej członkowie byli prześladowani⁴⁵⁹. Właśnie wówczas w areszcie, w czasie mąk i upokorzeń, myśli o Związku Radzieckim łagodziła ból i cierpie­nie. Marzenia o tym państwie, rozmowy o jego osiągnięciach i celach umilały przykre chwile:

i płonęły w śledczym areszcie

wielkie piece Magnitogorska⁴⁶⁰.

Każdy, komu bliskie były ideały komunizmu patrzył na jego osiągnięcia z nadzieją i radością. Z podziwem, tak jak Mieczysław Kalinowski, nie istniejący w rzeczywistości bohater wiersza, w którym:

Radował go zwycięski lud – olbrzym na wschodzie,

Co poznał swoją drogę on widział zaczyny

Świata nowego w Związku Rad: sękata bryła

Gwiaździsty plan kryształu z siebie wyiskrzała⁴⁶¹.

Do dziś ludzie wspominają czasy, gdy las bogaczy kurczył się i palił⁴⁶² i są wdzięczni tym

ludziom legendy

w szarych szynelach i kozackich czapach,

że mi wskazali cel i drogę: tędy,

z Partią przeciwko wyzysku satrapom,

z Partii rozkazu ja nieraz pod wierzbą

dłonie od młota i sierpa cierpliwie

w uścisku spiąłem z myślą w którą wierzę,

gdy pól rozłogi oddychały żniwem⁴⁶³.

Nie tylko wsparcie duchowe, ale i fizyczne, realne idzie z Kraju Rad dla ludzi, dla uciśnionych państw, w tym również dla Polski Rosjanie walczyli i ginęli na obcej ziemi, aby rzeczywistością było to, co sławił Mickiewicz i Puszkin: WOLNY WOLNEMU NA WIEKI BRAT⁴⁶⁴. W latach II wojny światowej cała Ziemia Rad pionową ścianą stanęła przeciw faszystom, odparła wroga, wybawiła poprzez upór żołnierzy i mądrość strategów świat od zagłady. To do niej wołano:

Wyzwolicielko ludów!

O lawino chwały

---

wierna jak śmierć,

a droga niby ręka prawa !

---

Pozdrawiam Ciebie, Armio Grozy, Armio Mocy!

Wybawicielko świata ! Wichuro pomocy !⁴⁶⁵

Obywatele radzieccy walczyli wraz z Polakami o wolność, mieliśmy tego samego wroga i ten sam cel. W walce byli jak bracia, byli przyjaciółmi na śmierć i życie. I przyjaźń ta nigdy nie przeminie⁴⁶⁶. Ani Po­lacy ani Rosjanie nie zapomną o tej przyjaźni, tak jak nie za­pomną tego, co ich złączyło, co wspólnie przeżyli

Wody przepłyną, wieki miną

Pomnik braterstwa będzie stał⁴⁶⁷.

Rosjanie przynieśli Polsce wolność i pokój, równość i dobrobyt. Więcej -

towarzysze przynieśliście życie

i spełnienie najśmielszych nadziei⁴⁶⁸.

Droga ku wolności Polski rozpoczęła się wówczas, kiedy

Manifest rozległ się po kraju

I z nim się zaczynała Polska.

Szliśmy – wolnością oddychając

­chlebem i solą witać wojsko⁴⁶⁹.

Wówczas już wiedziano, że Polska będzie wolna, gdyż nieuchronnie zbliżał się kres wojny

słychać było wolności kroki

Przyniósł ją Alosza na rękach

dziecię

do nieśmiałej jeszcze kołyski⁴⁷⁰.

Tyle trudu, sił, tyle przelanej krwi zostało na wspólnym polsko-radzieckim szlaku zwycięstwa, szlaku wolności z Moskwy do Berlina, na szlaku o pokój, wolność, równość, sprawiedliwość⁴⁷¹. I wszystko to przyniosło wspaniałe rezultaty i nikt nie zapomni o tym, co Związek Radziecki i radzieccy żołnierze zrobili dla Polski. Będziemy z tego czerpać naukę i siłę przez wiele jeszcze pokoleń, bo­

Dla nas duma i radość i zaszczyt i siła

W tym, że we wspólnych bojach krew nasza zrosiła

Przedpola polskich równin, że w bombowym leju

Z jednej menażki jedli i Polak i Rosjanin.

Broń przez Ciebie wręczoną, owianą błyskiem,

Złożymy chyba w świętym jakim mauzoleum,

I będą pokolenia tę sławną zbrojownię

Odwiedzać niby ołtarz przetrwały cudownie.

I ścierając rzeźby dzieł starożytne pyły

Będą dzieci ojczystych dziejów się uczyły⁴⁷².

Związek Radziecki przyniósł wolność, wyznaczając granice Polski i nadal czuwa nad Polską, nad światem, trwa na straży pokoju, świeci przykładem, wspomaga. To Armia Czerwona­

Polsce braterską dłoń podała,

o morze wsparła nam granice

i kraj nam wstęgą opasała

i Odry i słowiańskiej Nysy.

Potężna - chłopsko - robotnicza,

przeciwstawiając życie śmierci,

w trzydziestą pierwszą rocznicę

jest kontynentów – żywym sercem⁴⁷³.

Armia Czerwona wyzwoliła również Poznań, żołnierze radzieccy weszli do miasta i

Na wieży płótna łopoczą

biało czerwony

i gwiezdny pięciokąt.

Dyplom wyzwolin (sic !)⁴⁷⁴

Nagle

czujecie,

że uśmiech beztroski,

że radość,

aż serce pęka.

Tak było, gdy wszedł

i rzekł – Zdrastwujtie ! –

Jakby po polsku.

Zdrastwujtie

Jak piosenka⁴⁷⁵

Jakże wielu żołnierzy radzieckich tu – w naszym Poznaniu – oddało życie. Poległo o wolność przecie nie swojego miasta. Pamiętajmy – Nasze życie z ich śmierci wyrasta⁴⁷⁶. W otaczającej nas rzeczywistości, w każdym kamieniu, ulicy, w życiu miasta oni ciągle żyją. Dla upamiętnienia i uczczenia ich pamięci, Obywatele mówią więc:

Zaciągamy

nad Wartą

nad warsztatem, nad pługiem, nad książką

Wartę Stalinowską.

A Warta Stalinowska

towarzysze znaczy

Dni

Stalinowskiej

Pracy⁴⁷⁷.

Na wieki winniśmy Rosjanom pamięć i wdzięczność, bo kto przeżył wojnę

ten wie, że faszysta dom spalił

ten wie, że tę wolność wykuwał

przyjaciel, towarzysz i brat

Rosjanin i Polak. I czuwa,

by dom był spokojny i świat⁴⁷⁸ .

Od lat los Polaków i Rosjan jest ze sobą złączony, wspólna jest ich droga przez męki i cierpienia, walka o wolność i sprawiedli­wość. Od czasów carskich, zesłanie, rewolucję, wojnę, aż po dzień dzisiejszy. Kiedy mamy pokój i czas wzajemnej pomocy, przyjaźni i współ­pracy⁴⁷⁹. Teraz

z lat wojny dojrzały owoce zwycięstwa,

lecz boje się toczą o przyszłość

bez przerwy –

na frontach pokoju stanęła znów pierwsza,

ta przyjaźń,

co nie zna szeregów rezerwy⁴⁸⁰.

Wojna już skończona i koszmar ten nigdy nie wróci, nigdy też nie wróci już faszysta. Bowiem o pokój i o to, aby więcej wojny nie było

U boku niezłomnej Ojczyzny Rad

---

bić się będziemy co dnia⁴⁸¹.

Wojna bardzo wyniszczyła Polskę, pozostawiła ruiny i zgliszcza, dlatego nasz

robotnik domy buduje,

robotnik zbuduje Polskę⁴⁸².

Nie wolno się załamywać, trzeba podjąć odbudowę, wiedząc, że wierny druh ze wschodu pomoże i natchnie Polaków otuchą. W nasze dusze wlewa nadzieje towarzysz radziecki, który do nas mówi:

Wzniesiecie nowe – życie

Wszak nie jesteście sami.

Przecież Towarzysz Stalin

i my będziemy z Wami⁴⁸³.

Bardzo jest istotne, że właśnie my Polacy możemy liczyć na pomoc, a wierny przyjaciel nas nie zawiedzie w potrzebie. Niezawodnie będzie nas wspierał, pomagał, dodawał otuchy, wiary i nadziei. Dlatego Polak, syn pobitego narodu, odpowiada:

Wy mi dacie na drogę, wasz sierp i młot niepodległy

---

łuno wolności ludów, moc w zaciśniętej tej pięści⁴⁸⁴.

Teraz mamy już pokój i pracę. Ogarnęła nas radość. Wszyscy dają z siebie wszystko, wszyscy biorą udział we wspólnym dziele. Czynem i z uśmiechem wykonują socjalis­tyczne zadania. A wzorem jest Kraj Rad, to on przecież uczy i pokazuje, jak żyć i pracować, aby było dobrze i by był widoczny postęp­

W kuźni epoki kuje czas

wolność i pokój długotrwały.

---

nam cel wskazuje Związek Rad

Czerwono gwiezdnym drogowskazem.

Jest nam zwiastunem nowych zmian.

Brzeg socjalizmu niedaleko,

my wykonamy dziś nasz plan

w imię wolności i człowieka⁴⁸⁵.

W tym trudzie nie ustaniemy, nie zbłądzimy, bo­

jak żeglarzom dążącym do brzegu

drogę wasze wskazują gwiazdy⁴⁸⁶.

Związek Radziecki jest tym bardziej ważnym wzorem, że sam prze­szedł drogę od niewoli, poprzez rewolucyjną walkę, wojny, znisz­czenia, ruiny, do stanu obecnego, do dobrobytu, wolności równości⁴⁸⁷. Ludzie i tam i tutaj, którzy kiedyś walczyli i przelewali krew teraz pracują, uczą się, odpoczywają⁴⁸⁸. I tam doznano wielu krzywd ze strony faszystów, i tam były łzy, cierpienie, śmierć ruiny. Wiele miast i wsi ucierpiało. Takie jak Leningrad i Stalingrad były oblężone, ale się nie poddały. Walczyły, bo Stalin powiedział: ANI KROKU W TYŁ⁴⁸⁹. To właśnie Stalingrad nie poddając się, walczył i był przykładem dla innych. Nadzieją na dobre zmiany:

Znad horyzontu

wolność

na rękach stwardniałych wsparta.

Dziś lud wydziera z historii

przemocy sczerniałą kartę.

Nad Stalingradem świt.

I świt nad Europą⁴⁹⁰.

Dzisiaj Stalingrad jest już wolny i dźwiga się z ruin i okaleczeń­

I znów buduje Stalingrad,

Nowe traktory – nie armaty !

Dziś sześcioletni kreśląc plan

Ojczyznę budujemy radzi.

Wiemy – zaczęło się to tam

Jesienią w Stalingradzie⁴⁹¹.

W czasie wojny Związek Radziecki dawał dowody bezprzykładnego bohaterstwa i samozaparcia. Obecnie nadszedł czas, by ZSRR był przykładem wzorowej pracy dla dobra wszystkich. Tych, którzy dążą do socjalizmu.

Nadchodzącej epoki

Słyszysz potężny odgłos

---

Oto falą światła uderza

nadzieja świata od Moskwy⁴⁹²

Republiko pokoju: toruj

trakt

świetlistymi blaski⁴⁹³

Piękna jest ogromna Wołga, rzeka, która płynęła w latach wojny i teraz w czasie pokoju płynie. Toczy swe fale w czasach pracy. Ona to daje wszystkim ra­dość, ale też i urodzaj, i pomyślność, zagospodarowując pustynie

Turbiny, kanały, zapory

radość powszednia wszystkim⁴⁹⁴

będzie siostrą wolnego człowieka,

bratem serdecznym będzie jej człowiek⁴⁹⁵

Cudowna jest ziemia radziecka, piękny kraj i ludzie jakże przyjaźni, piękne są tam budowle i wspaniały jest system ustrojowy. O tym wszystkim myślimy, za tym się tęskni i wzdycha do tego

myśl moja płynie tam przyjacielu

gdzie twoja została⁴⁹⁶.

Bo jest to ojczyzna Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina, bo kraj ten pomoże każdemu, kto pomocy potrzebuje, nie opuści w potrzebie, dlatego też­

porzuć lęk, ucisz troskę.

Nocą czuwają gwiazdy.

Nocą czuwają gwiazdy

nad tobą, nade mną, nad światem.

Gwiazdy kremlowskie⁴⁹⁷.

IV. Wieś nasza piękna

Wieś

Po wojnie na polskiej wsi wszystko bardzo się zmieniło w porównaniu z czasami sanacji. Nie ma już wyzysku, nie ma dziedzica, pańskiej ziemi, zaś w pałacu pańskim jest teraz szkoła⁴⁹⁸. Ludzie pracują „na swoim”, uczą się, korzystają z nowej świetlicy, gdzie zamiast królewskich wizerunków Bato­rego czy Poniatowskiego, powieszone będą obrazy pól, zasiewów, tabele wyników, portrety Stalina i Bieruta, symboliczny sierp i młot⁴⁹⁹. Bo teraz na wsi nowe życie się rodzi

dziś słońcem na traktorze zabłysnął socjalizm⁵⁰⁰

Gdzie dawne amfilady, gdzie barokowy strop

dziś chłopskie radzą rady,

dziś mądrze rządzi chłop,

Czerwone lśnią chorągwie⁵⁰¹.

Zmiany na wsi są widoczne i tylko niektórzy tego jakby nie zauwa­żali. Nie dostrzegają, tak jak ten staruszek, który na pytanie, czy coś się zmieniło na wsi po wojnie odpowiadał, że nie, nic się nie zmieniło, jest tak samo, tylko.... nie ma parobków, jest własna ziemia, są traktory, elektryczność, budowa, urodzaj, ale... nic się nie zmieniło⁵⁰². I wszyscy już pracują tylko dla siebie i dla ojczyzny, cho­ciaż rzeczywiście bywa, że niektórzy nie odstawiają zboża do skupu, lub odstawia­ją prawie całość, ale bez iluś tam procent, bez niewielkiej ilości, niewielkiej końcówki⁵⁰³. Jednak tak postępujących tylko margines, gdyż wszyscy zboże odstawiają, wiedząc, że czynią to dla państwa. Właśnie dla Polski, której tak wiele zawdzięczają. Mają bowiem świadomość odzwierciedloną retorycznym pytaniem: ­

Czy ci kraj nie jest bliski ?

Rodzina czy ci nie droga ?

---

W terminie odstawi

I zaległości. I wymiar⁵⁰⁴.

W prasie krytykowany jest niewłaściwy stosunek niektórych osób do akcji zbierania stonki ziemniaczanej⁵⁰⁵. Imiennie piętnowani są ci, którzy wolą płacić grzywny, niż wyjść na lustrację własnego pola⁵⁰⁶. Dostrzegane są również zaniedbania odnośnie do żniw, kiedy niektórzy prowadzą akcję żniw­ną... zza biurka⁵⁰⁷, bądź nie dbają o zboże, a ziarno jest marnowane. I koniecznie trzeba to zmienić­

Niech służy naszemu krajowi

każde sprzątnięte ziarenko !

A nad wszelkimi zaniedbaniami czuwa jak na froncie, wyłapujący niedociągnięcia korespondent, który dzieli bystrość oka­

między walkę,

miłość

i traktor⁵⁰⁸.

Niezmiernie ważne zadanie spoczywa więc na agitatorach, którzy chodzą i uświa­damiają rolników, zachęcają ich do kontraktacji świń. Zachętą bywają wymyślane wesołe rymowanki. One przekonują ostatecznie, retorycznym pytaniem: Co mówi wasz wieprzek do świnki ? - Słuchaj kochana... każda porządna świnka jest kontraktowana !⁵⁰⁹.

Problem kułaka

Największym utrapieniem powojennej wsi polskiej był kułak, właściciel dużego areału ziemi, bogaty rolnik wyzyskujący innych ludzi do pracy w swym indywidualnym gospodarstwie. Jest to więc pasożyt łączący jednocześnie cechy pijawki, chomika i kreta⁵¹⁰. Jednakże pomimo wielu cech wspólnych, kułacy różnili się między sobą dość znacznie. I tak możemy spośród nich wyróżnić takie odmiany jak: biadacz nieznośny, pieniacz jadowity, wichłacz notoryczny⁵¹¹. Kułak stawia na pierwszym miejscu swoje własne dobro i majątek, nie bacząc, iż cierpi na tym państwo i społeczeństwo. Aby nic nie stracić ze swojego majątku, by nie pomagać innym, by choć w minimalnym stopniu zaszkodzić ludowemu państwu, kułak kom­binował jak tylko się dało. Jednym ze sposobów było np. pisanie podań, rzekomo w imieniu innych rolników – o zmniejszenie ilości zboża dostarczanego w ramach obowiązku, ale­

Nie o siebie to troska

nim niepokój ten radzi

kułak myśli w ten sposób

Państwu w skupie przeszkodzić⁵¹².

Nagminnie też cechowało kułaków chowanie własnego zboża i nie odstawianie go do skupu. Także fikcyjne sprzedaże. W większości przypadków prawda w końcu wychodziła na jaw, a winni byli ukarani

Epilog dramatu

wypadł całkiem gładko

­zboże odstawione

a kułak za kratką⁵¹³.

Literaci nie tylko wielkopolscy dostrzegali też inne sposoby wymigiwania się od dostaw zboża, czego nie omieszkali wytykać w swoich utworach. Ukrywający się pod kryptonimem JARD przedstawia kułaka, który nie chcąc oddać zboża do skupu fikcyjnie podzielił ziemię między swych zięciów⁵¹⁴. Z kolei Eugeniusz Morski pisze o nadużywaniu władzy przez niektórych urzędników. Przedsta­wia on historię rolnika i jego kuzyna, sekretarza powiatowej radzie narodowej. Sekretarz wystawił fałszywe zaświadczenie o rzekomo kiepskiej klasie ziemi, by w ten sposób obniżyć ilość zboża odsta­wianego przez krewniaka – rolnika⁵¹⁵.

Kułacy byli przeciwnikami rolniczych spółdzielni produkcyjnych. Nie tylko sami nie chcieli do nich wstępować, ale zdarzało się często, że przeszkadzali w ich powstaniu, psuli narzędzia budynki. Jak Mamot, bohater powieści „Gorące dni” Edmunda Niziurskiego⁵¹⁶. Próbo­wali namawiać innych rolników, by nie wstępowali do spółdziel­ni, kłamiąc że tam będą oszukiwani, wyzyskiwani, że trzeba będzie praco­wać za innych. W zamian kułacy proponują chłopom swoją pomoc przy cięż­kich pracach, wypożyczenie narzędzi. Także możliwość pracy w ich gospodarstwie, co miałoby przynosić większe korzyści⁵¹⁷. Kułacy wyzyskiwali biedniejszych rolników, bogacili się kosztem ich pracy. A to przez zatrudnianie ich w swoim gospo­darstwie za marne pieniądze, czy też przez różne kombinacje. Dawali np. biednemu rolnikowi prosięta do wychowania oraz jedno swoje, by potem kupić je od niego, płacąc nawet nieco wyższą cenę niż w skupie⁵¹⁸. Jednakże kilka lat po wojnie coraz trudniej było im, kułakom, utrzymać swój „kurs” wyzyskiwacza. Rolnicy niechętnie na to się godzili, a powstające spółdzielnie ich likwidowały

gdzie tylko pocznie

łeb podnosić kułak

­bacz by poczuł mocny

kolektyw kułak⁵¹⁹.

Pojawiają się groźby i ostrzeżenia pod adresem kułaków oraz zapowiedzi: Nadejdzie czas, kiedy to tak jak oni nie chcą pomagać państwu i jego obywatelom, to też sami nie mają co liczyć na jakąkolwiek pomoc­. Z czyjejkolwiek strony, więc

Miast mu traktor dać w Ośrodku

kułak mu pokażą !⁵²⁰

Znajdujemy nawet zapowiedź – szczere ostrzeżenie: Dostaniesz – celę na Młyńskiej ! Pojawiają się fraszki żartobliwie określające sytuację kułaków:

Tego pana bardzo boli

że na zawsze wypadł z roli⁵²¹.

Przyznać jednak wypada, że nie wszyscy kułacy trwali do końca przy swym wrażym stanowisku. Często się zdarza, że wyjaśnienia i namowy agitatora czynią z nich ludzi przekonanych, wiernych i oddanych państwu. Służących pomocą wszystkim miesz­kańcom. Wówczas następowała radykalna zmiana. Dotychczas byli oni po prostu nie uświadomieni, nie rozumieli, że jest to wzajemna pomoc, że przecież w zamian za odstawiane zboże i inne płody, rolnicy mogą teraz korzystać z tego, co wyprodukowali robotnicy w mieście⁵²². Taka przemiana kułaka była bardzo optymistyczną i krzepiącą. Zapo­wiadały lepszą przyszłość i możliwość wyeliminowania kułactwa z polskiej wsi:

I radość będzie z takich urodzajów,

ze zbożem razem ludzie dojrzewają⁵²³.

Spółdzielczość

Kolejnym problemem dotyczącym polskiej wsi, jakiemu pisarze poświęcali sporo swych utworów spotykanych w prasie wielkopolskiej jest „sprawa spółdzielczości”. Spółdzielnie produkcyjne były tworem rozpowszechniającym się w Polsce powojennej. Nie wszyscy wstępo­wali do nich entuzjastycznie. Z przystąpieniem do spół­dzielni wiązało się wiele dylematów. Jakąkolwiek decyzję chłop podejmuje częstokroć z bólem serca. Tym bardziej kiedy to:

położył drżącą ręką na papierze

podpis będący na przyszłość wyrokiem⁵²⁴.

Podpis – wiadomo – nie byle drobiazg,

drżące pod statut kładą go ręce.

Mówią, że drogę właściwą obrał,

kto dłoń los złożył w dłonie spółdzielcze⁵²⁵.

Czyż jednak mogą dziwić takie rozterki, skoro chłop po kilku latach posiadania swojej, własnej ziemi ma ją teraz „oddać”. Ma się godzić z tym, że to już nie jego, że już nie będzie miedzy­:

Co – moje – odtąd już będzie – nasze –­

chociaż niełatwo zżyć się z tą myślą.

Kułacka zmora jak upiór straszy

i niewesołą chce wróżyć przyszłość !⁵²⁶

Zresztą niektórzy nie chcą wstępować do spółdzielni nie dlatego, że się boją. Bywa bowiem że nie chcą dlatego, że mają... małe gospo­darstwo, za mało ziemi. To przecież wstyd przystępować do spół­dzielni, skoro się ma tylko 1 hektar⁵²⁷. Ponadto część chłopów nie jest do końca uświadomiona. Nie wie choćby, co to jest spółdzielczość, jakie daje korzyści. Dlatego duża jest rola agitatorów, którzy jeżdżą po wsiach i przedstawiają sprawę spółdzielni rzeczowo i dokładnie. Przekonują do spółdzielni produkcyjnych, za­chęcają niezdecydowanych. Jeden z nich mówi o swojej działalności:

gdy agituję – jakbym zaorywał miedzę.

Woła urodzajna ziemia o traktor,

ale przedtem rozerwij skorupę uprzedzeń

mądrym słowem i pięścią faktu.

---

Przyjdę tu wiosną –

wtedy oczy widokiem rozległym ucieszę

pól spółdzielczych i zbóż co na nich wyrosną⁵²⁸

Tylko część chłopstwa widzi i rozumie korzyści płynące z uspółdzielczenia. Takim nie wystarcza już ich własna, „prywatna” ziemia, nawet współzawodnictwo między gminami. Sami garną się do zakładania spółdzielni i namawia­ją innych do przystąpienia, bo wtedy dopiero będzie prawdziwe życie !⁵²⁹ A spółdzielnia daje dużo, zmienia życie chłopa na lepsze, lżej­sze. W spółdzielni są maszyny, fachowe doradztwo, sprawne plano­wanie i kierownictwo. Razem, w gromadzie pracuje się lżej i przyjemniej, lepsze są też plony, lepszy urodzaj,

Łatwo w siew, plony uwierzyć

spółdzielczej wiosny⁵³⁰

Kiedy patrzy się, jak

wyjechały na pola kombajny

po chleb dla Nowej Huty !

gdy­

przez podwórza bruk

stukonny traktor ciągnie

sześcioskibowy pług⁵³¹

Pracy w spółdzielni jest sporo i wcale nie jest ona lekka. Jednak rolnik – spółdzielca wie dla kogo i po co pracuje. Z tego trudu każdy czerpie satysfakcję. Prasa w Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej niesie radość i siłę­.

tę garść sieję na radość,

na siłę proletariatu,

na moc miejskiemu bratu.

---

sieję garścią całą

na szczęście nasze spółdzielcze

---

Idziemy siewcy świadomi,

siejemy siewcy wytrwali,

i rośnie nam, pięknie wyrasta

kłos najzłocistszy – socjalizm⁵³²

Chłop wie, że­

Współtworzy słowo partyjne

współtworząc Polskę Ludową⁵³³

Umileniem i natchnieniem dla trudu spółdzielcy jest również widok pięknej dziewczyny przy pracy­ na traktorze

Gdy on pociągnie pługi

W spółdzielcze pola orne,

powiodą jego serce

ramiona twe na korbie⁵³⁴

Ale zaloty, miłość, amory muszą poczekać na odpowiednią, wolną od pracy chwilę, praca jest ważniejsza, albowiem najpierw obowiązek potem przyjemność­

Potem uśmiechną się do siebie,

w uścisku dłoni zamkną słowa.

Chcieliby się pocałować,

ale - odłożą na niedzielę⁵³⁵.

Na rozrywki i odpoczynek czas jest wieczorami i w niedzielę. Oczywiście także w dni świąteczne, kiedy nie pracujemy. Wówczas można pójść do świetlicy, pobawić się, po­dyskutować z innymi na różne ważne tematy. Bo życie na wsi to nie tylko praca na roli. To przecież zasłużony odpoczynek, kulturalna zabawa . Radość po prostu. Wszakże wy to nowe życie budujecie⁵³⁶.

Rolnicza spółdzielnia produkcyjna to wielkie dobrodziejstwo dla ludności wiejskiej. Chłopi sami mogą to stwierdzić, porównując sytuację obecną - tu w spółdzielni z poprzednim losem, kiedy był głód, nędza, ciężka praca, słabe plony⁵³⁷. Zresztą wystarczy popatrzeć na tych, któ­rzy ongiś byli w spółdzielni, a wypisawszy się z niej... znowu chcą wrócić. Bowiem dopiero teraz zobaczyli, jakie korzyści daje wspólna praca w spółdzielni⁵³⁸. W spółdzielni wszyscy pracują równo – tak kobiety, jak mężczyźni. Nikt przecież nie będzie pracować za kogoś, nie ma więc miejsca dla obiboków i kombinatorów. Dla tych, którzy przystępują do spółdzielni tylko po to, aby nie pracować, lecz czerpać dochody. Niestety dla bumelantów. Ci co nie pracują, nie będą mieli udziałów

Jak pracowałeś, tak zebrałeś...

Nie będzie robił nikt za ciebie !⁵³⁹

Człowiek uczciwy i pracowity nie musi się jednak obawiać przy­stąpienia do spółdzielni. Wiadomo, że nie zawsze jest dobrze i pięknie. Nie zawsze jest idealnie. Niekiedy trafiają się niepowodzenia i trudności. Zwłaszcza początki są trudne, ale wspólnymi siłami i wspólną troską można przecież dojść do dobrobytu. I cieszyć się z dobrych plonów i z dobrze funkcjonującej spółdzielni⁵⁴⁰. Ogólnie rzecz ujmując, pomimo chwilowych obaw i niepowodzeń coraz więcej powstaje nowych spółdzielni

Drogi do szczęścia nam nie zagrodzi

Z wspólnej się zgody dzisiaj nam rodzi

Nasz osiemsetny kolektyw nowy⁵⁴¹.

W gromadzie nas dziś niemało

w gromadzie nas co dzień więcej⁵⁴².

nas z wspólnej drogi nic nie zawróci

ani rozerwie co wspólne na części⁵⁴³.

Dożynki

Odzwierciedlenie w literaturze zamieszczone na łamach prasy poznańskiej znalazły też dożynki 1951 r. Rok ten był bardzo urodzajny i obfitował w plony, ale nie zawsze taki plon chłopi uzyskiwali z roli jak teraz. Kiedyś pracowali na pańskiej ziemi, nie mieli maszyn i dobrych narzędzi, nie było też takiego uro­dzaju jak teraz:

Ziemia ta dawniej plon nienawiści

Rodziła i kłosy krzywdą aż ciężkie

Teraz z niej bochen chleba dla wszystkich,

Przynoszą chłopskie strudzone ręce⁵⁴⁴.

Wiele pracy włożono w to, aby uzyskać taki plon, ale pracę ułatwiały narzędzia i maszyny. Ciężka była praca zarówno rolni­ków indywidualnych, jak też i tych ze spółdzielni, ale wszystkim przyświecał jeden cel nadrzędny. Wiedzieli dla kogo pracują, dla kogo poświęca­ją swój trud: ­

Ojczyzno, tobie wieniec dożynkowy,

w którym barw najżywszych przepych⁵⁴⁵.

Rolnicy na dożynkach niosą wytwory własnych rąk, wytwory wyrosłe z ich trudu, pracy, i śpiewają:

Plon, niesiemy, plon Wielki a powszedni

aby w górę rósł

Planem sześcioletnim⁵⁴⁶.

Swą pracą chłopi uczestniczą w polepszaniu sytuacji Polski, w planie sześcioletnim i umacniają więź, sojusz robotniczo-chłopski:

Chłop z robotnikiem utrwalił sojusz

Wspólna jest nasza droga do szczęścia

i wspólny plon lata pokoju⁵⁴⁷.

Sojusz robotniczo-chłopski

W prasie znalazł swoje miejsce sojusz robotni­czo-chłopski. Sojusz możliwy dzięki zwycięstwu idei Partii, a czczony był w ogólnonarodowym święcie pierwszomajowym. W dniu ludu pracy miast i wsi⁵⁴⁸. Bowiem teraz wspólnie i razem, robotnik i chłop – pracują dla wspól­nego dobra, dla Nowej Polski. Wspomagają się nawzajem i­

Nam robota w rękach się pali,

razem budują socjalizm

robotnik polski i chłop⁵⁴⁹.

I spotkają się razem na warszawskim Zlocie Przodowników Pracy, podadzą sobie ręce, zjednoczą się, by później znów się rozejść, ale­

Choć w różne pójdziemy strony

nic nie rozerwie przyjaźni⁵⁵⁰.

A przyjaźń ta daje chłopom i robotnikom wzajemną pomoc i współ­pracę. Rolnicy pracują na wsi, by ludzie w mieście mieli co jeść­

tę garść sieję na radość

na siłę proletariatowi

na moc miejskiemu bratu⁵⁵¹.

W zamian ekipy robotnicze jeżdżą w wolne dni na wieś i poma­gają chłopom w pracach polowych⁵⁵². Naprawiają także narzędzia rolnicze i sprzęt domowy⁵⁵³. Robią to wszystko bezinteresownie, bez przymusu, z radością. Nie czekają na zapłatę, bo przecież robotnicy i chłopi to jedność, są klasowymi braćmi⁵⁵⁴.

Chłop z robotnikiem utrwalił sojusz

Wspólna jest nasza droga do szczęścia

i wspólny plon lata pokoju⁵⁵⁵.

Przyroda

Można w utworach z tamtych lat zamieszczanych w poznańskich gazetach zauważyć troskę o przyrodę. Zwrócenie się w stronę natury i prostoty, a przeciwko zgubnym wpływom cywilizacji. Pojawiają się wiersze piętnujące zaśmiecanie otoczenia, niszczenie zieleni, wandalizm⁵⁵⁶. Znajdujemy nawet elementy tęsknoty za dziką, dziewiczą naturą, która została niestety zniszczona przez człowieka i cywilizację⁵⁵⁷. Człowiek bowiem nie szanuje już natury i jej praw, jest zbyt ufny w postęp, przekonany, że potrafi się obejść bez naturalnego środowiska. A przecież nie zawsze jest to takie proste. Wiara w nieograniczone możliwości człowieka jest jednak wielka.

Tak się wydaje się ludziom z Świnciechowa, którzy uchronili swą wieś od powodzi. I ufni w swoje siły rzucają nieokiełznanemu żywiołowi twarde słowa: Wisło, nie wyjdziesz zza brzegu deszczem nabrzmiała, zła i nienawistna. Tama cię strzeże⁵⁵⁸.

Może się przecież zdarzyć i tak, że będą jednak musieli ukorzyć się przed naturą, przyrodą, żywiołem. Niewykluczone, że jeszcze będą prosić o deszcz, gdy nadejdzie bezdeszczowe lato, susza. Kiedy technika okaże się bezradna w nawadnianiu pola, wtedy może zrozumieją, że nie tylko człowiek jest ważny. Zrozumieją, że człowiek jest tylko małą, słabą częścią świata, natury. Wtedy będą prosić o wiatr, o deszcz, wtedy będą bardziej szanować przyrodę, naturę i jej prawa⁵⁵⁹.

V. Popraw się, popraw, pracuj nad sobą, dąż do doskonałości

Urzędnicy

Wielkim problemem, jaki usiłowano zlikwidować, była niewłaściwa praca urzędników wszelkiego szczebla – z dyrektorami włącznie. Najdotkliwsza dla społeczeństwa była bowiem biurokracja. Ze zjawiskiem tym literaci – satyrycy toczyli boje co dnia:

Biurokratę

Poznam od razu

Idziesz załatwić swą sprawę

on nigdy nie ma czasu⁵⁶⁰.

Bo nie jest zabawą

jego praca dostojna, nie > letka <

W tym tkwi władzy i czar i potęga,

że nie zaraz... .

Bo w godzinach urzędowania załatwić trzeba swoje prywatne sprawy, poczynić zakupy, zjeść, poczytać, zapalić⁵⁶¹, lub też nawet jakiś wiersz napisać⁵⁶². Biurokrata jest tak zajęty sobą i papierkami, że nie zauważa petentów, nie ma dla nich czasu⁵⁶³. W ogóle ciężko trafić prosto do urzędnika, trzeba się umawiać na audiencję, bo on jest bardzo zajęty i nie ma czasu⁵⁶⁴. Ale kiedy już przyjmie petenta, to załatwia jego sprawy powoli, bo jemu się nie jest pilno⁵⁶⁵ lub sprawy nie może załatwić, gdyż brakuje ważnych papierków. Nie złożono podania⁵⁶⁶, brak załączników typu metryka uro­dzenia, świadectwo niekaralności⁵⁶⁷. Albo petenci są odsyłani z jednego biura do innego, a nigdzie nie można zająć się ich sprawą, bo brakuje ludzi kompetentnych⁵⁶⁸. I po takim dniu swojej „pracy” urzędnik – biurokrata jest bardzo zmęczony, narzeka na swój ciężki trud⁵⁶⁹. W biurach zaś nie ma czasu na właściwą pracę, bo ustawicznie są jakieś konferencje, narady tak bieżące, jak i zaległe⁵⁷⁰. Chociaż one też nic nie dają, żadnych uchwał nie realizują, bo i na to brakuje czasu⁵⁷¹. Ale biura pracują na swój sposób, bo – reorganizacja, reorganizacja reorganizacji Komisyjnie stwierdzono w biurze epidemią biurokracji. Proszę się zgłosić za trzy tygodnie⁵⁷². I prędzej dom nowy zostanie zbudowany, niż załatwione będzie przez urzędnika biuro­kratę jakiekolwiek podanie⁵⁷³. Taki biurokrata później przed komisją opowiada o wielkim swym wysiłku, o ciężkiej pracy, poświęceniu. Zupełnie odwrotnie niż choćby murarz, który nie wychwala swej pracy, a jego trud jest widoczny⁵⁷⁴. I premie dostaje taki biurokrata, który właściwie nic nie robi, ale wygłasza referat o Walce z objawami niepunktualności, biurokracji i niedbalstwa w pracy. Elaborat ten przy­gotuje i wygłosi po godzinach właściwej pracy⁵⁷⁵.

W stosach papierków urzędnicy sami się gubią i nawet kiedy już postanowią je spalić, to najpierw zrobią... po trzy odpisy⁵⁷⁶. Biurokraci przetrzymują listy, podania, różne dokumenty, przez co hamują rozwój ruchu racjonalizatorskiego. Dlatego nawet zrodził się pomysł wręcz „racjonalizatorski” – wyrzucić biurokratę⁵⁷⁷. Wreszcie musi skończyć się to bezhołowie, więc uważajcie biurokraci, by nie spotkała was kara:

Za to, że był biurokratą,

– opuścił biuro, przywitał się z kratą⁵⁷⁸.

Również tych, co mając swoje sprawy do załatwienia poza biurem – „wylatują” tylko na chwilę, powinna spotkać kara­

Przedwczoraj też wyleciał

ale inaczej: na pysk⁵⁷⁹.

W końcu doczekamy się napisów na nagrobkach takich jak ten:

Tu leży ostatni biurokrata

Zmarł w pięćdziesiątym pierwszym.

Niewielka strata⁵⁸⁰.

I nikt nad takim nie będzie się litował, zaapeluje tylko nad jego grobem:

uchylmy kapelusza,

jak on uchylał słuszne skargi...⁵⁸¹.

Wiele zarzutów literaci kierują też pod adresem kie­rowników, dyrektorów różnych urzędów, zakładów, przedsiębiorstw, którzy nie przykładają się do pracy, pracują tylko w godzinach pracy, bo potem już nie płacą⁵⁸². Innych zaś ganią za bumelanctwo i lenistwo⁵⁸³. Tacy często udają się w „teren” i zwalają na innych swe obowiązki⁵⁸⁴. Własne niedociągnięcia usprawiedliwiają wzglądami niezależnymi od nich⁵⁸⁵. Usprawiedliwienia takie najczęściej wypadają śmiesznie, bo kierownicy nie czytają dokumentów i nie są zorientowani. Wówczas na zapytanie typu: dlaczego zła praca, skoro surowiec był dobry, bo pierwszej klasy odpowiadają, że zła praca wynikła z użycia wadliwego surowca⁵⁸⁶. Zła praca kierownictwa wynika często z faktu, że obsadzano nieodpowiednich ludzi na niewłaściwych stanowiskach⁵⁸⁷. Także nie sprawdzano kompetencji zatrudnianych pracowników⁵⁸⁸. Kierownicy nie ufając podwładnym, wszystko pragną robić sami⁵⁸⁹. A wynika to nie z pragnienia dobrej roboty, ale z zarozumiałości wielu zarozumialców. Taki kierownik ma bowiem wiele funkcji, zajmuje się wieloma sprawami, ale

nie było takiej sprawy

której by z marszu ... nie położył⁵⁹⁰.

Wszystko zaś z powodu nadgorliwości, że gdyż chcą być na czasie i rzucają się na wciąż nowe zadania nie kończąc poprzednich⁵⁹¹. Biorą zbyt wiele na siebie, a chwytając wszystko – zawala­ją kompletnie wszystko⁵⁹². Zdarza się też, że właściwą pracę zaczynają dopiero z końcem roku i zaległości próbują z marnymi efektami nad­robić⁵⁹³. Jednak w sprawozdaniach, na papierze wykazują bardzo dobre wyniki, gotowość na 105%⁵⁹⁴. Ponadto mają nieporządek w swoich biurach, nie wiedzą, co i gdzie położono, nie pilnują ważnych, bo poufnych dokumentów. A później okazuje się, że takie pismo miała już w ręku cała załoga⁵⁹⁵, a więc może i osoby niepowołane. Nierzadko dokumenty w ogóle giną, może nawet ktoś je wy­krada, bo dyrektor nie zamyka biurka⁵⁹⁶. Kiedy są krytykowani to się obrażają, czując się niesprawiedliwie dotknięci⁵⁹⁷. Nawet autor słusznych uwag jest później karany za to, że odważył się krytykować­

Do samokrytyk persona ta skora

lewą ręką bije się w piersi kacyk­ -

a prawą mściwie pisze dla autora

zwolnienie z pracy !⁵⁹⁸.

A przecież to właśnie­:

korespondent

jest po to, żeby chłostał

Dyrektor zaś jest po to,

By swym zadaniom sprostał...

I słuchał słusznych uwag

I o tym wciąż pamiętał

Że prawo do krytyki,

To rzecz korespondenta⁵⁹⁹.

Zaniedbania

Krytykuje się i wytyka najróżniejsze niedbalstwo i niedociągnięcia. Wszelakie braki, wady usterki codzienności. Co zrozumiałe są one zauważane przez ogół społeczeństwa. Człowiek jednak dostrzega przeważnie tylko cudze mankamenty, nie własne. Bo łatwo krytyko­wać innych i wytykać ich wady. Zgodnie z mądrością ludową dostrzega się małe wady i niedo­ciągnięcia innych, ale nie widzi się takowych u siebie.

całej masy belek

na wielkiej budowie⁶⁰⁰.

Nie dbamy więc o dobro wspólne. Nierzadko zdarza się tak, że różne maszyny są pozostawiane na polu, gdzie niszczeją od deszczu, na budowie marnujemy dużo dobrego materiału. A nikt z tym nic nie robi, nikt się tym nie zajmuje⁶⁰¹. Częstym powodem zanied­bań jest unikanie dobrej pracy lub zlecanie jej innym. Ci z kolei jeszcze innym, a efekt jest taki, że nikt nic nie robi i praca nie jest wykonana⁶⁰². Panuje powszechna znieczu­lica, bo skoro coś nie jest własnością prywatną, a tylko państwowe, to nie trzeba się o to troszczyć. Nie warto dbać, bo to nie moja rzecz. Ludzie nie rozumieją, że społeczna – to wasza rzecz !⁶⁰³

Nikogo nie obchodzi stan świetlic, ani też co się tam dzieje. Dlatego panuje tam brud, a sprzęt jest poniszczony lub w ogóle brakuje różnych jego elementów. Złe tam panują warunki i brak jakichkolwiek imprez kulturalnych. Nikt się tym nie zajmuje, nikt nie reaguje i na to, że kierownicy świetlic nie interesują się swymi placówkami⁶⁰⁴. Niby jest świetlica, ale nie wiadomo po co

Zamarła w świetlicy

teraz wszelka robota

Można porównać świetlicę

do świecy bez knota⁶⁰⁵.

Podobnie ma się sprawa z kinami, gdzie również jest brudno i sprzęt ma zepsuty. A i repertuar często nie jest najlepszy⁶⁰⁶. Dlatego ludzie nie chcą chodzić ani do świetlic, ani do kina, dlatego narzekają na nudę, zwłaszcza w dni wolne od pracy. Ale to nie jest wina tylko i wyłącznie kierowników świetlic i kin. To również zadania odpowiedzialnych za to wydziałów kultury⁶⁰⁷.

Gminne rady narodowe nie zajmują się pilnymi sprawami, zresztą nie tylko tymi kulturalno-oświatowymi. Zaniedbane są remonty szkół nieprzygotowanych do rozpoczęcia nauczania⁶⁰⁸. Nie dbają nawet o sprawy bytowe ludności, nie zwracają uwagi choćby na stan techniczny i higieniczny ujęć wodnych. Te często bywają brudne i nieodpowiednio zabezpieczone⁶⁰⁹. Bezmyślnie przeprowadzane są remonty mieszkań. Gdy ludzie nie mają gdzie, mieszkać przenosi się ich z jednego mieszkania do innego⁶¹⁰. Także remonty w zakładach pracy i naprawa maszyn produkcyjnych jest prowadzona bezmyślnie. Niezbyt mądry system remontów jest powodem częstych przestojów⁶¹¹. Zdarza się również, że nowe urządzenia są już uszkodzone lub dotaczane bez niezbędnych części. Tym samym nie nadają się do użytku⁶¹².

Ludzie są niestaranni w swej pracy, nie szanują innych ludzi i ich czasu. Dlatego ludzie trwonią czas stojąc w kolejkach na poczcie, gdzie obsługa się ślimaczy⁶¹³. Podobnie czekamy na otwarcie sklepu, który jest czynny w rozmaitych godzinach – za­leżnie od grymasów sprzedawcy⁶¹⁴. Nadto sprzedawcy bywają nieuczciwi, dbający tylko o swój interes. Za nic mający klienta⁶¹⁵. Z powodu niedopatrzeń dyrekcji MHD (Miejski Handel Detaliczny) i PSS (Powszechna Spółdzielnia Spożywców), które niewłaściwie zaopatruje sklepy – nie tylko te na przedmieściach – brakuje często różnych, potrzebnych towarów⁶¹⁶. Z powodu źle zaplanowanej dystrybucji jednych towarów brakuje, innych jest w nadmiarze⁶¹⁷. Transport się opóźnia. Przez to zamiast świeżych jabłek do Poznania trafia­ją owoce napsute – właściwie marmolada⁶¹⁸.

Zaniedbania różnego rodzaju są widoczne przy wyjeździe na wczasy. Już na samym początku można przekonać się o tym. Pociągi się spóźniają, są przepełnione, zbyt mało jest bowiem podstawionych wagonów. Już na miejscu okazuje się, że brakuje podstawowych rzeczy – choćby wody pitnej⁶¹⁹.

Wspomnieć wypada o branży gastronomicznej, gdzie nagminne są przeróżne niedopatrzenia. W lokalach brakuje elementarnych rzeczy, choćby serwetek, bo

Podobno teraz modnie

wycierać ręce o spodnie⁶²⁰.

Lokale są brudne, zadymione, popsuty jest sprzęt. Ogólnie brakuje kul­tury przy obsłudze klienta. Choćby w renomowanym „Wu-Zecie”, gdzie ­należy

Gdy się już lokalu

tę nazwę wybrało

wypełnić ją treścią,

bo nazwa to mało !⁶²¹

Brudno też jest w samym mieście, na placach i na ulicach, bowiem ZOM (Zakład Oczyszczania Miasta) nie wykonuje swoich powinności. Wypada się tedy zastanowić, czy być może nie należałoby było otworzyć zakład oczyszczania ZOM-u ?⁶²², a więc „Zakładu Oczyszczania” ! Niedociągnięcia, zaniedbania, różne szachrajstwa są nawet dostrzegane przez ludzi tam pracujących, a nawet przez samych przełożonych, ale ci po­trafią te braki zatuszować, ukrywając niedbalstwo. Co więcej, biorą łapówki, robią różne łajdactwa - przekręty. Starają się, by nic co złe, nie wyszło na jaw⁶²³. Nierzadko kierownicy dbają bardziej o interes własny i swoich znajo­mych, niż o powierzoną im firmę. Ukrywają więc przewinienia i niedo­ciągnięcia swych znajomków⁶²⁴. Często nie sprawdzano kwalifikacji zatrudnianych osób i z są tego skutki, które trzeba naprawiać. Dlatego zważcie kierownicy: brak czujności – chodzi w parze z wrogiem!

Sporym problemem jest też brakoróbstwo, wykonywanie swej pracy byle jak. U brakorobów liczy się sztuka, ilość nie jakość­.

Nikt nie sprawdzi, nikt nie powie

brakoroby między sobą

Mają tajną cichą zmowę...⁶²⁵.

Brakorób ma zresztą swoistą „filozofię”. Bo czyż to aż takie ważne, by wszystko było jak należy ? Przecież jak ktoś kupuje koszulę, nad którą ja się tyle namęczyłem, to może sobie sam poprzyszywać guziki. Nic mu się nie stanie...⁶²⁶. W praktyce więc szyte są ubrania tylko w jednym rozmiarze, a brakuje tych większych i potrzebnych. W rezultacie, klientowi trudno coś wybrać, aby garnitur leżał jak należy⁶²⁷. Ubrania bywają też „wybrakowane”, ze zbyt długimi rękawami i odwrotnie przyszytymi elementami⁶²⁸. Takie nie nadaje się w ogóle do użytku, podobnie jak lub zbyt szybko się psują wyroby „Polskiej Wikliny”⁶²⁹. Problem jest zawsze z „wybrakowanymi” zapałkami, których w pudełku ma być 48, ale z tego można zapalić zaledwie kilka. Pozostałe są do niczego

Możemy zaprzestać, lecz gdy się uprzemy

Bierzemy następne i trzemy i trzemy...

Albowiem w tym problem zamyka się właśnie

CHOĆ GASNĄ ZAPAŁKI - NADZIEJA NIE GAŚNIE⁶³⁰.

Jest jeszcze wiele innych, mniejszych i większych niedopatrzeń, o jakich satyryk – literat mógłby pisać dużo. Ale po cóż. Lepiej przecież zadbać o to, aby udręki się skończyły. Może więc tych, którzy winni są tej sytuacji wysłać na specjalne wczasy. Dla opieszałych i bra­korobów, gdzie będą musieli czekać długo na jedzenie, dosta­ną wybrakowane żarówki, buty sportowe, sprzęt, a obsługa będzie powolna i nieuprzejma. To będzie dla nich dobrą nauczką, lekcją wychowawczą, a wszystko to po to

abyście

– styl pracy – zmienili⁶³¹.

Krytyka obyczajów

Na łamach poznańskich gazet pojawia się krytyka ludzkie­go zachowania. Pod pręgierz stawiane są niewłaściwe obyczaje. W pracy i życia codziennego. Krytykowany jest leń, próżniak, bumelant, bo

Bumelant to taki pan

Co się leni ponad plan⁶³².

Takiemu nigdy nie chce się pracować, zawsze znajdzie powód, żeby nie udać się do pracy⁶³³, bo „bumelant” to taki, który

łazi, łazi, łazi

i nie może jakoś trafić do pracy⁶³⁴.

Najczęściej symuluje chorobę i u lekarza wyłudza zwolnienie⁶³⁵. Przecież on nie z pracy lecz z próżnowania czerpie radość i­

Psioczy, że mu się utrudnia

pędzić nędzny żywot trutnia⁶³⁶.

A na sobą ubolewa ­

że bumelantom

Dziś premii nikt nie daje⁶³⁷.

Że nikt go nie docenia, nie szanuje, nie zajmuje się nim, nie tr­oszczy się o niego

Aż raz naprawiono błąd

Jak ? – Oddano go pod sąd⁶³⁸.

Problemy stwarzają również ludzie, którzy nagle, zbyt wcześnie awansowali. Niekiedy bowiem za bardzo przejmują się oni swoją nową rolą. Stają się pyszni, zarozumiali, nie poznają daw­nych znajomych. Najwyraźniej „woda sodowa” im do głowy uderza⁶³⁹. A dziwią się przy tym, że są napiętnowani. Przecież oni nie są bezproduktywni ! Wszakże wykonują swój plan produkcyjny. Jednak

kto od nas więcej wyprodukował

w życiu... sodowej wody ?⁶⁴⁰

Ale uważajcie, bo może się to źle skończyć dla zarozumialców. Na takie zachowa nie jest dobry sposób – pióro korespondenta terenowego⁶⁴¹.

Wielkim utrapieniem w życiu codziennym są plotkarze, którzy rozpowszechniają nieprawdziwe wiadomości, sieją panikę, narze­kają. Że niczego nie będzie w żadnym sklepie⁶⁴², że nawet spis narodowy jest niebezpieczny⁶⁴³ i na wszystkie świętości przysięgają, że­

Prawda straszna się wyłoni,

gdy spisywać przyjdą oni

---

będą wszystko konfiskować !⁶⁴⁴

Rozsiewają więc plotki, powtarzają bzdury usłyszane od sąsiadki, lub w wiadomościach zachodnich stacji radiowych⁶⁴⁵ oraz te brednie, które zro­dziły się w kawiarniach, a koloryzowane są wśród ludzi. Należy z tym walczyć, bo­

Wiedz: każda plotka jest orężem sprawy

Wroga.

Więc gdy ci ktoś tam – nowość –opowiada,

Kiedy na ucho ci – sensacje – szepczą

­Obnaż złą plotkę, cios jej prawdą zadaj,

Depcz ją !⁶⁴⁶

Następnym problemem społecznym są „kolejkowicze”, którzy wykupują wszystko ze sklepów. Nie jest ważne, czy towar jest im potrzebne czy też nie⁶⁴⁷, a później prawdziwi robotnicy, którzy nie mają czasu stać w kolejkach nie mogą niczego kupić⁶⁴⁸.Takowa ogonkowa pani wychodzi z domu niemal nocą, by stanąć przed sklepem i inicjować kolejki⁶⁴⁹. Apel więc kierujemy do takich pań:

raz stańcie przy aptece

Po ... pigułki. Na wstrzymanie⁶⁵⁰.

„Kolejkowicze” nagminnie zakupione towary gromadzą i odstępują znajomym⁶⁵¹, bądź co gorsza han­dlują. Zdobyty towar sprzedają drożej i w ten sposób zarabiają⁶⁵². Ale to się musi skończyć, trzeba tępić spekulantów, te szczury społeczeństwa⁶⁵³. Ludzie pomyślcie co robicie, popatrzcie na siebie. Nie rozumiecie, jak bardzo jesteście szkodliwi­ ?

pani, ujrzysz potwora­

tylko dobrze raz przyjrzyj się w lustrze⁶⁵⁴.

Potępiani są również ci, którzy nie potrafią być cierpliwi i wyrozumiali. Nie są w stanie zrozumieć, że obecnie trzeba czasu i wyrzeczeń. Bowiem jesteśmy po zniszczeniach wojennych i wszystko jeszcze nie jest w najlepszym, idealnym stanie. By było dobrze, by wszystko można było kupić, trzeba jeszcze znosić pewne niewygody. Wyrazić zgodę na pewne wyrzeczenia. Więc nie tylko narzekać i nie myśleć wyłącznie o sobie⁶⁵⁵. Wszak już teraz

W 5 lat po wojennym strasznym zniszczeniu

jesteśmy na przedzie, jesteśmy u celu !

Lecz oni nie widzą jak cel się wyłania

i tylko – jak Jurek – zadają pytanie...

przechodnie z Jureczków tych śmieją się, śmieją⁶⁵⁶.

Plagą są również ludzie bezmyślni zapatrzeni w państwa zachodnie, szczególnie w USA⁶⁵⁷ i zachwycają się każdym produktem stamtąd. Przekonani są, że wszystko, co jest ładne, to na pewno zagraniczne, a często okazuje się to produktem krajowym⁶⁵⁸. Nawet stosownie do amerykańskiego wzorca noszą długie, lokowane włosy, natomiast zbyt krótkie i wąskie spodnie. A wszystko w jaskrawo barwnych ubraniach

Kolory iście szatańskie

Wiadomo... amerykańskie

---

Jednym słowem wystarczy

określić tę osobistość

Niestety ­– kretyn⁶⁵⁹.

Tacy chętnie śpiewają obcojęzyczne piosenki, często robiąc okropne błędy. Bowiem nie rozumieją tekstu, ale śpiewają, choć to­

słowa głupie, błędne, brzydkie,

ordynarne, liche, płytkie

zmierzchem, w południe, o świcie

bzdura nas gnębi i plami⁶⁶⁰.

Modnisie według amerykańskich wzorów, przeważnie nigdzie nie pracują, noce spędzają w kawiarniach, na zabawie, przy sambie, rumbie. Zresztą jest pewne, że utrzymują się z nieczystych interesów­:

spodnie w kancik - w życiu kancik !...

on nie sieje, ani orze

­ale żyć dostatnio może:

kupi brylant – sprzeda drożej

---

Często też drobna szulerka

filozofii nie zna Kanta

lecz zna filozofię kantów !

Na łamach prasy poruszono również problem czytelnictwa książek i gazet. Narzeka się, że ogólnie brak jest kultury czytelniczej, że ludzie nie potrafią czytać. Najwyraźniej nie potrafią dobrać właściwej lektury⁶⁶¹. Widoczne jest to w samych księgarniach (?, sic!), gdzie kupowane są książki jak popadnie; dla samego nabywania i posiadania. Bez względu na to, czy pozycja ta jest wartościowa⁶⁶². Nie czytają również czasopism, bo nic nie obchodzą ich wydarzenia absorbujące cały świat⁶⁶³, bo­

Cóż go obchodzi walka o pokój ?

Plan sześcioletni, Pożyczka – też nie !

---

Ach, gdybyż trochę skandali

napadów, morderstw, rabunków, gwałtów

typ ten do prasy aż by się palił

bo coś dla siebie zawsze by miał tu...

niestety w naszych gazetach: praca !

sprawy społeczne, szczytne zadania,

nowe fabryki, domy i trasy...

Ach jednym słowem: nic do czytania !⁶⁶⁴.

Podobna sytuacja jest z odbiorem filmów fabularnych. Wielu nie chce i nie lubi oglądać dobrych filmów, wolą np. łzawe romanse­

Dziś to się robi filmy dla mas –

A miłość obłędna gdzie ?!

Zresztą tacy widzowie nie potrafią odpowiednio zachować się w kinie, w teatrze, operze. Nie mają szacunku dla sztuki⁶⁶⁵.

Literaci walczą z nadużywaniem alkoholu, z plagą pijaństwa. Wytykają coraz bar dziej się panoszące się zepsucie przynoszące wiele złego. Zepsucie społeczeństwa daje pole do dzia­łania wrogom, bo­:

Wróg widzi, że nożem w plecy się nie uda

Więc zamiast noża – wóda⁶⁶⁶.

Powstają dowcipne rymowanki o pijaku, który pił zawsze; przed wojną, w czasie wojny i po wojnie, ale z różnych przyczyn: z żalu, z rozpaczy, z entuzjazmu⁶⁶⁷. Z kolei inny postano wił strzec się kieliszka, więc podjął picie... z butelki⁶⁶⁸. Pijak nawet nieżywy ma kłopot, spoczywając w trumnie, bo lubił zawsze wypić na różnych spotkaniach, a teraz na własnym pogrzebie nie może⁶⁶⁹. Nie wolno przejść obojętnie obok problemów alkoholizmu. Nie należy pobłażać pijakom. Ani pomagać im, bo ci, którzy pomagają, litując się nad pijakiem, są też godni potępienia. To w efekcie przecież przednia gwardia pijacka⁶⁷⁰.

My zaś, wszyscy ludzie uczciwi, ludzie pracy – uczciwi i porządni musimy wziąć się do walki z tymi wszystkimi plotkarzami, kolejkowicza­mi, spekulantami, pijakami i innymi „śmieciem”. Należy to wytępić, wymłócić chwasty z zdrowego społeczeństwa⁶⁷¹. Wziąć się trzeba za nich jak najprędzej, by móc zobaczyć jak­

niejeden taki kwiatek

za wybryki swe łąkowe

wita wiosnę - spoza kratek !⁶⁷².

Współzawodnictwo

W pracy – na którą kładziono tak duży nacisk – poświęcano na łamach prasy sporo miejsca. Ważne było współzawod­nictwo, solidność, praca ze wszystkich sił. Z całym poświęceniem i oddaniem. Dlatego też tak bardzo ważne było dążenie do przodo­wania, do pobijania rekordów wydajności, do pracy ponad normy. Podejmowano więc zobowiązania o przekraczaniu norm, o wykonaniu pracy w szybszym terminie. Tak jak szyper Molenda, który zobowiązywał się wykonać 120% normy do 18 kwietnia – na urodziny prezydenta Bieruta⁶⁷³. Tego typu zobowiązania podejmo­wano z różnych powodów i pobudek. Rzucano wyzwanie sobie, zało­dze, czasowi, maszynom. Z dumą i radością starano się zadania te wyko­nać. I często zdarzało się, że planowe prace roczne wykonano wcześniej, więc nowy rok zaczynał się już w listopadzie. Ale nie była to taka prosta sprawa, właściwie była to walka, w któ­rej

mierzyły się z sobą kolosy nie lada:

czas, ogień, żelazo i człowiek⁶⁷⁴.

Niekiedy wykonanie wyzwania utrudniały czyn­niki niezależne od inicjatora. Ten jest pełen zapału, jak ­

Pewien przodownik rzucił wyzwanie:

„Przekroczę normy w sześcioletnim planie !

Ogłoście !”⁶⁷⁵.

Jednakże ! Gdy jego wezwanie się rozniosło, po czym zaczęli go nachodzić reporterzy, dziennikarze, poeci, najróżniejszego rodzaju komitety, które przeszka­dzały w pracy. Wówczas ów robotnik, dla którego rzeczone słowo było najważniejsze, dla spełnienia przyrzeczenia:

Wstał i powiedział: – Wiecie,

Muszę wykonać plan ten !

Lecz bardzo proszę, ogłoście

Że owi wszyscy serdeczni goście

Robią ze mnie bumelanta⁶⁷⁶.

W pracy ważne jest też, aby robotę wykonywać solidnie. Cały czas na tym samym poziomie. Jeszcze lepiej, gdy praca będziemy udoskonalać. Należy też dbać o to, aby w wykonywanej robocie nie było „zębów”, by nie pracować raz lepiej raz gorzej⁶⁷⁷.

Trzeba dążyć do pozycji przodownika pracy. A przo­downikiem może zostać każdy, kto potrafi właściwie pracować, kto w pracę wkłada całą swą siłę i serce. Przykładem jest syn robociarza. Chłopak pracował bardzo solidnie, a dodatkowo chodził na kursy przygotowawcze i w końcu dostał się na polonistykę. Teraz jest przodownikiem, pracuje uczy innych młodych ludzi⁶⁷⁸. Myślą dobrego pracownika jest przyspieszenie własnej pracę, wprawdzie

Maszyna nie człowiek

ale można maszynę uczyć⁶⁷⁹.

Obecnie robotnik jest świadomy tego, że swoją pracą przyczy­nia się do podniesienia dobrobytu kraju. Chce pracować jak najlepiej, jak najwydajniej⁶⁸⁰. Robotnicy sami próbują doskonalić swoją robotę, wprowadzić innowacje. Oczywiście chcą skracać czas pracy, bo gdy osiągną już wszystko, co zamierzyli

z dumą odpocząć już mogą tylko

ściska wzruszenie

w gardle⁶⁸¹.

Jeszcze przyjemniej, jeszcze większą nagrodą jest wzięcie udzia­łu w Zlocie Młodych Przodowników. To wielki honor i wielka duma być przodownikiem pracy i nauki, a w Warszawie na Zlocie usłyszeć słowa: Chwała Młodym Przodownikom⁶⁸². Po dobrze spełnionej misji można te słowa odnieść jako kierowane do siebie. Łatwiej i przyjemniej się żyje przodownikowi. Radośniej, bo zlo­tową mieć chustę, to szczęście mieć⁶⁸³.

Tak samo jest zresztą w życiu codziennym. Choćby w miłości. Szeroko propagowano twierdzenie, że w mężczyźnie najważniejszym jest, jak on pracuje i czy jest przodownikiem ? Wielki to zaszczyt i sama przyjemność dzielić los z człowiekiem pracy⁶⁸⁴. Przodownikowi też łatwiej zyskać przychylność i miłość dziewczyny, więc­

Kilof w dłonie weź, siadaj na traktor,

Śpiesz z nami tworzyć słoneczne dni,

Dziewczę cię znowu, bracie pokocha

i przebaczy i zapomni swój gniew,

tylko zakasz rękawy i pokaż,

że cię praca pociąga i śpiew !⁶⁸⁵

Zobowiązania zlotowe podejmują również pisarze, którzy chcą być na zlocie wraz z ludźmi pracy, a za swoje zadanie uważają

rozpalić do białej stali

serca najbardziej uparte

wznieść swą pieśń nad najwyższej budowli murem⁶⁸⁶.

Literat wzywa więc wszystkich ludzi do pracy - nie tylko fizycznej ale i tej pracy nad sobą

Zwiększajcie, polepszajcie bracia wasze

dusze, bo w duszach waszych

praw i granic Polski !⁶⁸⁷

Nie wszystkim jednak udaje się to naprawdę osiągnąć. Dojść do ideału człowieka pracy, człowieka dbającego o kraj i rozumiejącego jego potrzeby. Bywa, że inteligenci czynią to tylko pozornie. Tak jak w utworze, gdzie poeta umieszcza w starych, burżuazyjnych rekwizytach słowo „socrealizm”, sądząc że to wystarcza. Niestety! W ideologii nie posunął się ni kroku do przodu. Drugi zaś poeta faktycznie przejął ideologię partii, poczuł ją sercem i dla niej poświęcał myśli.

Czyje wiersze są lepsze

osądźcie sami:

Na metafizycznego poety tomikach

tuczą się książkowe mole

a wierszy robotnika

towarzysze uczą się na pamięć !

Trzeba się przestawić na inne myślenie, inne już bowiem obowią­zują zasady niż w czasie wojny. Teraz najważniejsza jest uczci­wa praca i kolektyw, a nie dochowanie wierności rzekomemu przyjacielowi, fałszywa solidarność z nim, przemilczanie jego przewinień⁶⁸⁸. Rozwój osobowości ludzi, ich dojrzewanie do nowych idei, zmiany w procesie myślenia o pracy, kraju przedstawiał Bogusław Kogut.

Młodzi ludzie uczą się życia w nowej Polsce Ludowej. Pracują i czują, że to nie wszystko, że nie dają z siebie wszystkiego. Dostrzegają wiele niedociągnięć i zaniedbań ze strony kierownictwa i chcą temu przeciwdziałać. Podejmują zobowiązania produkcyjne, tworzą brygady, współzawodniczą ze sobą. I w czasie wszystkich tych starań zaczynają rozumieć, że naj­ważniejsze jest zwycięstwo, nie własna wygoda, nie zdobywanie za wszelką cenę uznania, ale praca sama w sobie. Praca dla innych, dla kraju, plan i szlachetne współzawodnictwo. Stają się wówczas ludźmi odpowiedzialnymi i świadomymi. Dbałymi o wspólne dobro⁶⁸⁹.

Nauka – Kultura

Wartością cenioną i wysławianą, polecaną innym była książka. Pisano o niej jako o przyjaciółce, ukochanej, najdroższej i naj­milszej, najbliższej rzeczy na świecie⁶⁹⁰. Najlepsza książka to taka, która ukazuje prawdziwe życie i wielkie wartości – pracę, pokój, idee socjalizmu. Książka, która uczy jak żyć, z której człowiek czerpie dla siebie naukę na własne życie, widzi wzorce zachowania i postępo­wania.

I kiedy książkę spokojnie odkładasz,

czujesz jak w sercu fala siły wzbiera.

każda strona ICH drogę podpowiada

i życia rozdział piękniejszy otwiera⁶⁹¹.

Ale żeby móc docenić książkę, żeby móc z niej czerpać radość i wartości trzeba umieć czytać. Dlatego też tak ważną sprawą była walka z analfabetyzmem

Wojna ? Gotowa ! Pod broń każdego !

Mobilizować mężczyzn i kobiety !

Będziemy walczyć do ostatniego...

analfabety !

Jest teraz bardzo dogodny moment dla tego typu akcji. Na szczęście mamy już pokój, sprawiedliwą władzę ludową. Sami ludzie chętnie przystępują do nauki, czują potrzebę wykształcenia, zdobycia umiejętności czytania i pisania. Chęć pracy nad sobą, nad swoją osobowością. Również ci, którzy kierują nauką, nauczaną innych są szczęśliwi, gdyż tym samym utrwalają pokój i sprawiedliwość na ziemi

miliony otwartych ócz

jaśnieją wiedzy głodem,

a do szczęśliwej przyszłości klucz

już w rękach jest narodu.

Tak trzeba mówić, bo nagli czas,

z ciemnotą nie dość boju,

zwalczając resztki opornych gniazd

bronimy sprawy pokoju⁶⁹².

Do przeszłości należy sytuacja, że uczyć się mogli tylko bogaci. Teraz jest powszechna nauka, teraz wszyscy mają dostęp do wiedzy i mogą korzystać z dobrodziejstw nauki. I czynią to z wielką ochotą:

wiedza dla wszystkich - jak chleb !

oto się garną chłopcy, dziewczęta

spragniona oświaty brać !

Nie jest to sprawa łatwa – zniszczyć analfabetyzm, ale jakże radosna i budująca, krzepiąca. Trzeba zająć się tą naprawą­.

Czeka na ziarno gleba nietknięta

Nauczyciele! Czas siać !⁶⁹³.

Później będzie na co popatrzeć, jak wielka będzie radość i uczniów, i nauczycieli z osiągniętych wyników. Z przyswojonej możliwości czytania. To trudny egzamin przed samym sobą – nauczyć starszą osobę czytać i pisać, ale nagroda jest wielka i piękna. Jakaż to radość i szczęście⁶⁹⁴. Potrafiącemu czytać łatwiejsze zdaje się życie, przecież już nie błądzi⁶⁹⁵. Mimo trudu, jaki człowiek musiał ponieść, aby nauczyć się czy­tać i pisać, to jednak warto było, bo łatwiej jest teraz żyć, trud niej mu się potknąć i upaść – łatwiej zwyciężyć !⁶⁹⁶ Ludzie sami już dostrzegają, jak wielką wartością jest znajomość czytania i pisania, jak wielkie to otwiera możliwości. Są szczęśliwi, że są już oświeceni. Są wdzięczni czasom, które to wszystko umożliwiły. Jak kobieta z wiersza, która do tej pory

jak z bielmem

Wiek, który trafił pod strzechę

z dobroczynnie leczącą ręką⁶⁹⁷.

Teraz zaś może już wybierać, decydować. W konsekwencji, przyczyniać się do utrwalania pokoju. Z dumą więc mówi:

i mój podpis znajdziecie...

pod apelem o pokój⁶⁹⁸.

Niestety, jeszcze nie wszyscy oświeceni, którzy potrafią czytać i pisać właściwie, postrzegają potrzeby świata, państwa i ludzi. Nie rozumieją i nie dostrzegają najważniejszych, podstawowych wartości:

Lecz są tacy co choć umieją

czytać, rachować, pisać – a przecie

społecznych przemian nie rozumieją,

gorsi od tamtych analfabeci !⁶⁹⁹

Wobec powszechności wiedzy i nauki świat i kraj zmieniają się na lepsze. Coraz, będzie radość, pokój, a więc:

Niech przepadną swary

Jak przepada świat ten stary.

Idą czasy lepsze, nowe

czasy po kongresowe⁷⁰⁰.

Ważna jest więc walka z analfabetyzmem, podobnie jak edukacja dzieci. Bowiem w szkole dzieci uczą się wszystkiego, co ważne i potrzebne. Tego, że trzeba walczyć i budować, że należy dbać o zachowanie pokoju, sprawiedliwości, prawa człowieka. Pracować z sercem i ze wszystkich sił:

Ludzkimi sprawami spięte

kontynenty

To dla twojego serca

także dobry pokarm⁷⁰¹.

Chociaż nauka nie zawsze łatwo przychodzi. Nieraz chciałoby się wyjść i odpocząć miast ślęczeć nad książką w szkole. Jednak dzieci zdają sobie sprawę, że sama do główek nie wejdzie nauka, wiec deklarują: Wytrwamy mężnie do końca⁷⁰². Warto jest włożyć trochę trudu w swoje wykształcenie bo to zaowocuje. Jeden z autorów z własnych doświadczeń opowiada, jak często cierpiał, gdy inni żyli zabawą, gonili za majątkiem. A on właśnie pracował, uczył się. Brakowało pieniędzy, ale cie­szyła go jednak nauka. Wiedza nie przeszkadzała, że musiał jeść gulasz z podrobów. A teraz role się odwróciły. On jest zadowo­lony z tego, co osiągnął, jest szczęśliwy. Podczas gdy inni narzekają⁷⁰³.

Bardzo ważnym elementem życia jest kultura i obcowanie z nią. Jak wiele wnosi ona w ludzkie życie. Weźmy choćby muzykę – jakże miło jest się zasłuchać w melodię, dzięki niej usłyszeć, poczuć przy­rodę, naturę, radość⁷⁰⁴. Ludzie łakną kultury, potrze­bują strawy duchowej. Bowiem nie tylko jedzenie, przedmioty są ważne, bo­

Talon nie zawsze człecze zachwyca

Zwłaszcza gdy brak jest na talon pokrycia⁷⁰⁵.

Należy kulturę propagować i promować, by była ogólnie dostępna, by wszyscy mogli z niej czerpać i się cieszyć:

Weźmy np. ot, sprawy kultury...

Którą w lud trzeba zanieść i ściągnąć z góry.

---

i Kultura, obywatele, kultura dla mas

---

Owszem teatr, owszem masa

Ale grunt, to bracie praca.

A z kulturą do fabryki

Chcemy wiersza i muzyki⁷⁰⁶.

Tak, ludzie potrzebują muzyki, teatru, poezji, prozy, malarstwa, ale musi to być dobre. Nie kicz i produkcja byle jaka. Taka może ludzi zniechęcić do sztuki. W tej prawdziwej wszystko musi być dopracowane. Musi prezentować prawdziwe wartości. Ludzie nie są głupi, znają się na sztuce i nie wciśnie im się byle czego. Nawet ludziom z prowincji. A o poziom prawdziwej sztuki winna dbać Komisja Repertuarowa, aby nie zdarzyło się tak jak w wierszyku, gdzie Komisja mimo zastrzeżeń zaakceptowała utwór:

I chociaż sztukę w teren posłali

Widzowie ją i tam wyśmiali !

W dzisiejszej Polsce kultura i sztuka rozwijają się bardzo prężnie i szybko, gdyż są ku temu dogodne warunki: ­

Nie wiadomo czy wiersz się rodzi prędzej czy budowa domu,

w którym się młody poeta wychowa⁷⁰⁷.

Sport

Sport również był ważnym elementem życia społecznego. Miał być wkładem w walce o pokój, być dopełnieniem postawy człowieka godnego żyć w społeczeństwie socjalistycznym. Sport był zajęciem, które przez ćwiczenie, zacięcie i koleżeńskość osiągamy postawę człowieka godnego. Takiego, którego należy chwalić i naśladować. W sporcie, w szlachetnym współzawodnictwie nie ma bowiem miejsca na zawiść, podziały. Jest braterstwo, koleżeństwo i zabawa, a sportowcy­:

pieśń zwycięstwa

głoszą za pokój w całym świecie⁷⁰⁸.

W sporcie ważny jest wysiłek, chęć ćwiczeń i konfrontacje, a nie zwycięstwo i wynik są najistotniejsze. Przecież nie każda dyscyplina sportowa daje możność indywidualnego zwycięstwa. Takimi są gry zespołowe, np. piłka nożna. Tu liczy się współpraca, konfrontacje, aktywność, zmaganie. I przez to – bez względu na liczbę goli – jak taki prawdziwy mecz piłkarski cieszy i angażuje⁷⁰⁹. Są dyscypliny, w których zdobywa się medale indywidual­nie, a człowiek może liczyć tylko na siebie, na swoje siły i umiejętności. Tam walczy się o zwycięstwo, ale powinny to być zmagania godne, walka do której trzeba się przygotować. Intensywnie treno­wać, by móc wziąć udział w zawodach, by sięgnąć po zwycięstwo⁷¹⁰. Zmagania sportowe wymagają dużego zacięcia, hartu ducha i silnej woli⁷¹¹. Wszyscy którzy chcą być prawdziwymi sportowcami, godnymi zwycięstwa i nagrody muszą pogodzić sport z pracą zawodową. Nie wolno zaniedbywać ani tego, ani tego. Aktualny jest apel Piosenki zlotowców o Zlocie: PRZODUJ W SPORCIE I W ROBOCIE⁷¹².

Tedy pamiętajmy o tym, że

sportowiec mało wart,

Kiedy w pracy daje się wyprzedzić⁷¹³.

W sporcie nie jest ważne pochodzenie społeczne, ale chęci i wspólny cel:

Idziemy –

Z miast i wiosek,

– niczym rwący huragan,

pod wiatr­

My zdobywcy rekordów światowych

A stadionem nam świat⁷¹⁴.

W prawdziwym sporcie nie można dopuścić do sytuacji, jaką widać w kapitalistycznej rzeczywistości, gdzie podczas meczu bokserskiego między białym i czarnym do głosu dochodzą niskie ludzkie żądze – zemsta, chęć górowania i ra­sizm. Rasistowscy kibice, którzy również głośnymi odzywkami okazywali swój nieprzychylny stosunek do czarnej ludności, zostają ukarani. Upokorzeni dostają nauczkę, gdy zwycięzcą okazuje się czarnoskóry zawodnik. Zwycięża lepszy mimo ogólnego oburzenia, bo w sporcie nie jest przecież ważny kolor skóry⁷¹⁵. Pseudokibice są krytykowani za niewłaściwą postawę. Niekiedy nie wiadomo, dla jakich powodów przyszli tacy na stadion, gdyż głównie są zainteresowani wygodnym miejscem i... jedzeniem

kawiarek

pomidorek, szczypiorek.

Do picia zaś mleczko,

No i kwita. Już spać⁷¹⁶.

VI . Ludzie godni naśladowania – Czyny godne pamięci

Stalin

Najbardziej opisywaną konkretnie rzeczywistą, a przecież już historyczną postacią był Józef Wissarionowicz Stalin. Zawsze przedstawia­no Go jako Wielkiego Człowieka i Genialnego Wodza. Tego, który całą ludzkość prowa­dzi do wolności, sprawiedliwości, dobrobytu. Do nowego, lepszego jutra⁷¹⁷. To właśnie On przyniósł tę wymarzoną przez Polaków wolność. On pokazuje, jak z niej nale­ży czerpać:

Twoje dały nam słowa

drogę i wiarę w siebie.

Twój naród pokazał, jak ująć

kraj w ręce twarde i proste.

Umiemy serca hartować,

słabość uczymy się łamać,

robotnik domy buduje

robotnik zbuduje Polskę

---

Patrzymy śmielej i dalej

w twarz nadchodzącym wiosnom.

Wielkie jest życie Twoje

zwycięstwo i nasze⁷¹⁸.

Stalin znaczył zawsze i znaczy nadal bardzo wiele dla ludzi. To żywy symbo­l pokoju i ludzkości.

i codziennie

człowieka

wspominam,

symbol zwycięstw

i nasze

natchnienie⁷¹⁹.

Stalina ujrzymy wszędzie. W każdej rzeczy i w każdym człowieku, w skibach zoranej ziemi. Można Go zobaczyć wszędy, w każdej rzeczy i w każdym człowieku. Na każdym miejscu ziemi, w hucie, na rusztowaniach. To On wiedzie myśli uczonych, uskrzydla loty poetów, sen dziecka błogosławi. Każdemu człowiekowi jest bratem. Niewzruszenie trwa na straży pokoju, bowiem Stalin – to narodów straż⁷²⁰. On łączy narody i dzięki niemu rozu­miemy, że wszyscy jesteśmy braćmi – mającymi ten sam cel i tego samego wroga­:

jest takie jedno słowo,

synonim wielu pięknych słów

słowo wolność, słowo radość, słowo pokój, słowo socjalizm,

przy którym wszyscy wstają i klaszczą –

---

Wszyscy klaszczą i myślą:

to słowo poniesiemy do swoich dalekich domów

w dużej części tych domów panuje nędza i gorycz

teraz zaś przekroczy ich progi nowy towarzysz – nadzieja,

bo poznają to słowo –

STALIN⁷²¹.

Stalin jest niedościgłym wzorem. Drogą pozwalającą przetrwać najtrudniejsze chwile, cierpienia i poniżenia. Pozwala wytrwać.

Myślą, że nas ugną, że nas złamią. Głupi.

Nie takimi drogami szli już komuniści.

Mieli rację faszyści – oto droga nasza.

Iść tą drogą latami nie łatwo.

Ale po to cięgi, krew pokoleń zrasza,

aby wolność ludziom przybliżyć i światło.

I choć wiemy, że czeka nas niejedna bitwa

i niejedne jeszcze przyjdzie targać więzy –

dla nas Stalin to znaczy – wytrwać

naprzód iść, walczyć – zwyciężyć⁷²².

Komu Stalin jest wodzem, przyjacielem, ojcem – nie musi się niczego obawiać. On bowiem otacza opieką swoją wszystkich potrzebujących, a pomagają mu w tym wszyscy:

Głosu

Warszawy

słucha

świat cały

MILIARD !

A miliard

to

my !

W kopalni

w hutach

na rusztowaniach

Miliard

czeka

spokojnie

i ufnie !

Bo

z nami

jest

Józef STALIN⁷²³.

On zawsze i wszędzie jest ze swoim ludem­, z całą ludzkością

Jest wszędzie obok nas, gdzie Polak i gdzie Grek,

gdzie świt w źrenicach gra i tam gdzie z trwogi blednie

Jest w huku dział i hut. Ludy i On – to jedno.

On w ludy sercem wzrósł i Jego jest ten wiek⁷²⁴.

Jako że Drogowskaz dziejów – zwycięstwo prawd Lenina⁷²⁵, to Drogowskaz ludom – Stalina potężna myśl⁷²⁶. A jest to myśl wielka, jak wielka jest mądrość Stalina, dzięki której można żyć spokojnie i bezpiecznie. Uczyć się i pracować, korzystać z uro­dzajów, postępu i jasnej przyszłości:

Mądrość Stalina

rzeka szeroka.

---

Ty ich opływasz

rzeko rozumna

ty wiejesz zdrowiem

wiatrem urody

przebijasz góry

rzeko podskórna

łączysz narody⁷²⁷.

Józef Stalin to wielki i rozumny, genialnie odpowiedzialny wódz. Prowadzi ludzi do pokoju, do lepszego jutra. Jutra bez wojen, niesprawiedliwości, wyzysku. Rewolucja – to parowóz historii, a On jest tego paro­wozu maszynistą.

Potrzebny jest maszynista,

Którym jest on

towarzysz, wódz, komunista –

Stalin – słowo jak dzwon !⁷²⁸

Wszędzie gdzie praca i pokój, wszędzie widać Jego myśl i dzieło­ -

siedemdziesiąt lat

Stalinowych powiewa nad światem.

I rodzi się nowy świat,

Świat stary pęka jak atom⁷²⁹.

Ten największy geniusz miał wielkich nauczycieli – jak Lenin i Marks. Od nich się uczył tego, jak zmieniać świat. Jednakże dopiero właśnie w Generalissimusie października dojrzała praktyka⁷³⁰. Stalin był zawsze wszystkim; o wszystko i wszystkich się troszczył. Jakże wielkim ciosem dla nas jest więc jego zgon. Dla tych, którzy Go kochali - dzień 5 marca 1953 roku - kiedy Serce Stalina bić przestało, pozostał ból, żal, łzy:­

Wielki płacz na lądach i na morzach:

Ojcze, osierociłeś narody !⁷³¹.

Nikt jednak nie zapomni Wielkiego Generalissimusa, nie zapomni jego nauk i nie pozwoli, aby to, co zostało przez Niego osiągnięte, zostało zaprzepaszczone. Wszyscy staną na straży, na warcie. A On, chociaż nie ma już Go wśród żyjących, będzie nadal nas prowadził i strzegł pokoju⁷³². Józef Stalin odcisnął na całym wieku swe piętno i­

Najdoskonalsza era człowiecza

Ziści pragnienie całego życia

Geniusza dwudziestolecia⁷³³.

Niestety! Tragicznego 5 marca 1953 roku przestało bić wielkie serce tego Geniusza ludzkości. Nie ma już Wodza, ale tylko fizycznie i to nie do końca. Jest z nami duchem i ciałem. A przecież pokazał, jak postępować i dokąd mamy zmierzać. Nauczył narody i narody staną na wysokości zadania. Wypełnią to, czego On nauczał, choć teraz czują pustkę, niemoc, strach, zagubienie. Bezradność przed nieznaną przyszłością bez Niego.

Ale będzie tak jak nas uczysz.

---

A tę łzę co oko dziś pali

Wybacz nam, Towarzyszu Stalin⁷³⁴.

Lenin

Łamy poznańskiej prasy nadspodziewanie mało miejsca zajmowała postać Włodzimierza Ilicza Lenina. Nie ulegało jednak wątpliwości - Wódz Rewolucji Październikowej był tym, który potrafił w czyn wprowadzić ideę.

Rewolucja – to parowóz historii

­powiedział Marks, zdziałał Lenin⁷³⁵.

Lenin jest tutaj i teraz z nami. Mimo że od lat nie żyje. Pomaga nam, słyszymy jego głos⁷³⁶. Jego myśl jest zawsze nowa i ciągle żywa. Trwa

Drogowskaz dziejom – zwycięstwo prawd Lenina⁷³⁷.

To właśnie Włodzimierz Ulianow – Towarzysz Lenin

świat ogarniał wzrokiem przez masyw kamieni

myślą swoja mroki przyszłości rozwidniał⁷³⁸.

Jego myśl była jasna i prosta, idea wielka. Tak jak jego życie i działalność. To właśnie on rozpoczął ten nasz XX wiek, kiedy szturmem

horyzonty rozchmurzył,

dziejom wyznaczył bieg⁷³⁹.

Lenin i jego myśl czuwają nad ludzkością, nad całym globem. I będzie trwać zawsze i wszędzie, a najbardziej tam, gdzie nie ma jeszcze wolności, równości, sprawiedliwości.

W tym mieście wiecznie czuwa Lenin

i jego myśl się tu zapali.

Nie Reichstag spala! Myśl ta budzi

i ją poniesie dalej, z mocą,

aż przemoc runie, znikną noce

i przyjdzie wiek swobodnych ludzi⁷⁴⁰.

Dla Jego uczczenia wzniesiono wspaniały kamienny grobowiec, by drogie ciało tam spoczęło. Ale kamienie przecież milczą. Imię Lenina składa się z pięciu liter i w tym się zawiera wszystko. To oddaje i wielkość i mądrość. Przecież pięć gwiazd – pięć ramion – pięć liter⁷⁴¹.

Bierut

Osobie prezydenta w twórczości literatów polskich poświęcono odrębną rozprawkę. Wynikałoby z niej z niej, że prasa poznańska była bardzo powściągliwą (!?) w swym wiernopoddaństwie⁷⁴². Tym niemniej on stał u źródła⁷⁴³. Współtwórca Nowej Polski urodził się w ciężkich czasach, a w równie niełatwych walczył, działał, pracował, planował, a wraz z nim się rodziła i rosła Partia⁷⁴⁴. Wiele przecierpiał dla sprawy, przeszedł więzienia, ale się nie pod­dawał. Budował zręby Polskiej Partii Robotniczej i podstawy nowej Polski. Imię towarzysza „Tomasza” jest ogólnie znane⁷⁴⁵. Bolesław Bierut zawsze wierzy w zwycięstwo. Nie darmo przecież rewolucyjna krew była przelewana. A teraz jest przywódcą niezbędnym dla kraju i Partii. On wiedzie Polskę do dobrobytu⁷⁴⁶. Znając jego życie, rozumiemy, po co dzisiaj walczymy. Uświadamiamy sobie, że to on miał i ma rację. Mądrze przewidywał i mądre były jego działania. Dlatego chcemy, by tak mogło być zawsze. Aby zawsze Bierut stał na czele i prowadził nas do dobrobytu. Dlatego wszyscy muszą mu pomagać. Powinniśmy przyłączyć się do wielkiego dzieła i wspólnie zacząć działać. Dla sprawy. Dlatego w życzeniach mówimy do niego:

Nie czas jest teraz na olbrzymie słowa,

Bo teraz jest czas na olbrzymie czyny.

Mówię ci więc zwyczajne wyrazy:

Żyj długo, pracuj długo – my Ci pomożemy !⁷⁴⁷

Dzięki Bierutowi i jego współpracownikom mamy dziś wszystko. Dzięki temu, że on wierzył i wierzy, działał i działa dalej.

Ty masz lat 60, Towarzyszu !

Prowadzisz

Nauczasz

Walczysz⁷⁴⁸.

Bolesław Bierut – to człowiek wielki i mądry. Wzór godny do na­śladowania. Całym życiem dokonuje dla ludzi bardzo dużo. Całym swym życiem daje dowody oddania swemu krajowi, idei i społeczeństwu. Dlatego też:

Jest on godny pamięci, poematu i pieśni

---

Wypalona w płomieniu i w kamieniu wykuta

Droga życia i walki Bolesława Bieruta⁷⁴⁹.

Obecnie zajmuje najwyższe państwowe urzędy. Stoi na czele całego kraju. A przecież nie za­pomina o swojej i narodu przeszłości. Pamięta, że kiedyś był tylko szeregowym bojownikiem o wolność. Nie za­pomina o współtowarzyszach i przyjaciołach. Pozostaje zawsze człowiekiem. A dowodzą tego wspomnienia wielkopolskiego weterana. Opowiada o czasach wojny, kiedy towarzysz Tomasz (a więc Bolesław Bierut) brał udział w akcji partyjnej w Poznaniu. Okoliczności nakazały, by zmienił wierzchnie okrycie. Po­życzył więc płaszcz. Po latach, będąc już prezydentem napisał list do towarzysza, od którego ów płaszcz pożyczył. Z podziękowaniami i odpowiednim przekazem pieniężnym⁷⁵⁰.

Świerczewski

Karol Świerczewski – Walter, wielki bohater, znany był nie tylko w Polsce. To człowiek o wielu zaletach. Znał życie i ludzi, wyznawał najwyższe wartości. Takie jak wolność, nie­zależność, oddanie ojczyźnie, honor. Wyrósł z ludu, znał jego dolę. Szczerze był oddany sprawie socjalizmu⁷⁵¹. To wszystko sprawiało, że Walter kochał i rozu­miał wszystkich prostych ludzi. Sam w młodości był robotni­kiem

Któż cię prowadzi do sławy,

Kto dowodzi twą ludzką miazgą ?

Metalowiec, robociarz z Warszawy

generał Walter, znasz go⁷⁵².

W przedrukowywanej w odcinkach powieści, Świerczewskiego przedstawiono jako ojca żołnierzy. Na spotkaniu z nimi zawsze był dobroduszny i pokrzepiający w trudnych momentach. Dba o los innych, nie obawia się o własne życie. Główną jego troską są podkomendni. Sam wystawiał się na kule i wielokroć osobiście dowodząc, brał bezpośredni udział w walce⁷⁵³.

Wśród hiszpańskich spękanych pól

spokojnym krokiem

to on, mimo świstu kul,

przechadza się nad okopem⁷⁵⁴.

Dzieje sprawiły, że generał Walter głównie walczył na obczyźnie, jednak zginął w bitwie na posterunku, na ziemi ojczystej. Nie bał się śmierci, bo­

Rzecz żołnierska – bronić zwycięstwa

rzecz ludzka – z śmiercią się bratać⁷⁵⁵.

To jego dłonie

wyrąbały w skale stromej

na szczyt, co tonie w jasnym niebie demokracji

by paść na posterunku, będąc wreszcie w domu⁷⁵⁶.

Generał zginął bohatersko, nie ma go między nami, ale nikt z nas go nie zapomni. Zapisał się w historii jako wielki żołnierz – bohater. Jako Walter – żelazne imię⁷⁵⁷. Będzie żył w pamięci ludzkiej, w naszych myślach i sercach. Tam wszędzie, gdzie

ile rodzin

---

W każdej jest Walter młody

Wszędzie Armia Podziemna⁷⁵⁸.

W Hiszpanii wraz z Świerczewskim – Walterem walczyła jego słynna Czternasta Brygada, złożona z ludzi różnych narodowości. Jak dowódca, pragnęli oni bić się o wolność i zwalczać faszyzm. Jego brawurowo bojowi, wielojęzyczni podkomendni śpiewali o swej brygadzie:

tyś wzniosła i czerwona, jak sztandar,

tyś – Międzynarodowa !⁷⁵⁹

Dzierżyński

Feliks Dzierżyński był przedstawiany jako człowiek bardzo dobry i wielkoduszny. Kochany i kochający, wyrozumiały i czuły. Ludzie często nazywali go ojcem⁷⁶⁰. Zawsze chętnie pomagał innym, chociaż często narażał siebie, choćby wówczas, pomagał choremu koledze w celi więziennej⁷⁶¹. Dzierżyński wyrastał w trudzie i walce, był zaharto­wany w cierpieniach. Żadne przeciwności losu, więzienie, męki nie złamały. Przeciwnie, tym bardziej wówczas myślał o tym jak zaprowadzić pokój, równość i sprawiedliwość w swym kraju­

W twej piersi biło serce – serce z dynamitu

eksplozją było życie, od najmłodszych lat,

---

a myśl twa ulatała hen nad inną rzeką,

nad Wisłę, gdzie do walki już się budził kraj⁷⁶².

Feliks Edmundowicz Dzierżyński znosił wszystko mężnie i nie poddał się, wierzył w ideę, a wiara ta dawała mu siłę. Nie oszczędzał siebie, nie dbał o wypoczynek. Zdawało się że siły ma niespożyte:

Nie oszczędzałeś siebie, przy biurku wytrwale

pokonywałeś noce, gdy już brakło sił,

nie darmo cię płomieniem żywym nazwał Stalin

w żałobny smutny dzień, kiedy twą pamięć czcił⁷⁶³.

Hart ducha i oddanie sprawie społecznej sprawiedliwości pozwalało mu trwać samemu z niezwykła godnością⁷⁶⁴, a także pomagać innym. Podnosić na duchu­

szedłeś – lekarzu duszy – opatrywać rany

nadzieją leczyć umysł i osładzać śmierć⁷⁶⁵.

Jego imię, jego życie i działalność na wieki wyryły się w ludz­kich myślach i sercach. Już nikt nie przejdzie głuchy i obojętny obok. Teraz gdy poznaliśmy dogłębnie

notują czułe strzałki sejsmografów

coraz to wyżej drganie ludzkich serc

Bo żył i działał Feliks Dzierżyński⁷⁶⁶.

Marchlewski

Chlubnie w historii i w pamięci ludzkiej zapisał się Julian Marchlewski. Od niego i współtowarzyszy ludzie uczył się lud pracujący, jak żyć i walczyć. Z nauk tych czerpał wiarę i nadzieję­

My gniewne dłonie w pięści zwieraliście nadzieją

prowadziliście tutaj sprawę proletariatu⁷⁶⁷.

Wtedy oni, ludzie wykształceni pomagali robotnikom w walce. I nikt tego nie zapomni, mimo że teraz jest już jest wolność, dobrobyt, równość i radość. Ale nikt nie zapomni, jak wiele dla ludzi pracy zrobili. I właśnie teraz­

Prowadzicie, żyjecie w każdym wysiłku naszym

Tu echem Waszych kroków uliczny kamień gada⁷⁶⁸.

Kiedy Marchlewski pracował i działał nie było wolnej Polski. To on o nią walczył i o ludzkie lepsze jutro. Jednak nie doczekał się tego. Nie zobaczył prawdziwie wolnej Polski. Teraz jego pro­chy mogą już wrócić do swobodniej ojczyzny. Jego walka nie poszła bowiem na marne:

Kiedyś walka tylko była Ojczyzną,

dzisiaj przyszłość przeszłości dług spłaca.

Dałeś życie dla komunizmu.

---

Garstko prochu, popiele serca, masz Ojczyznę...

Jesteś zwycięzcą !⁷⁶⁹

Chociaż ten gorący patriota już nie żyje, to jednak ciągle jest z ludź­mi, z robotnikami. Jego myśl jest żywa i będzie nadal trwała w sercach tych, dla których sprawy poświęcił swe życie:

i zobaczą, że to nie masy,

ale serce płonące w urnie,

że się w prochu żywa myśl pali

i poniosą go w jutro, w socjalizm⁷⁷⁰.

Komuniści

W gazetach poznańskich literaci nie zapominali o innych, mniej znanych ogółowi, niekiedy bezimiennych bojownikach o sprawiedliwość i równość społeczną. Tych, którzy o to walczyli zarówno dla Polaków jak i dla innych. Życie i walka tych działaczy była przybliżana wieloma tekstami.

Sławiono Mieczysława Kalinowskiego – syna szewca, komunistę całym sercem oddanego walce o sprawę, dla której zginął i matce ziemi oddał krew czerwoną⁷⁷¹. Był komunistą i gorąco wierzył, że prawdziwa wolność przyjdzie ze wschodu. Był zafascynowany Związkiem Radzieckim i jego dokonaniami.

Radował go zwycięski lud – olbrzym na wschodzie,

Co poznał swoją drogę. On widział zaczyny

Świata nowego w Związku Rad: sękata bryła

Gwiaździsty plon kryształu z siebie wyiskrzyła⁷⁷².

Kalinowski całym sercem i całym swym życiem ukochał Polskę. Swą Ojczyznę. Dla niej walczył i zginął, o niej myślał. Dla jej dobra poświęcił życie. I chociaż zginął, to na zawsze połączył się z Polską:

Mieczysław Kalinowski poległ !

W ów dzień sławy

Padł – i – wróciło jego serce do Warszawy⁷⁷³.

W walce o prawa dla kraju i ludzi pracy, nawet po swej bohaterskiej śmierci nie ustanie również Paweł Finder:­

On co żył w historii jak w domu

aż usłyszał śmierć, gdy go wezwała.

Odszedł jak z więzienia, nie by spocząć

Lecz na walkę nową. Partia została⁷⁷⁴.

Finder również poświęcił się dla sprawy. Cierpiał i walczył, ale nigdy się nie ugiął. Nigdy nie opuściła go odwaga ani myśl o wal­ce, o słusznej sprawie. Ten mądry komunista żył dla wielu i umarł dla wielu⁷⁷⁵.

Wierszem przypomniano Jakuba Przybylskiego. Ten dzielny działacz – komunista był twórcą Polskiej Partii Robotniczej w Pozna­niu. Również on wiele przecierpiał dla sprawy. Wybrał trudną drogę walki. Zginął gdyż wybrał cierpienie i śmierć, niż zdradę sprawy współtowarzyszy. Jego życie przerwały 15 sierpnia 1944 r. strzały faszystów. Tak jak Finder nie poddał się, nie ugiął się, ale żył i umarł komunista⁷⁷⁶.

Również dla sprawy poświęcił życie Marcin Kasprzak. I on wiele w życiu wycierpiał, zarówno męki fizyczne, jak zniewagi podłych oszczerstw. Rzucanych na niego przez wrogów. Ale, jak przystało na praw­dziwego rewolucjonistę – nie ugiął się. Nie załamał, ale wbrew zgrai przeciwników i wbrew wszelkim przeciwnością działał. Walczył i zginał jako rewolucjonista oddany idei komunizmu⁷⁷⁷.

Jana Nowakowskiego – komunisty zamordowanego w 1943 roku, czciło wierszem przypomnienie jego drogi życiowej. Był on człowiekiem prawym, doświadczonym przez los. Niezmiernie oddany idei socjalizmu, żarliwie walczył o swoje i innych prawa. Dlatego też bano się go, dlatego musiał wycierpieć wiele. Swoim życiem i swą postawą przyczynił się do tego, iż dzisiaj mamy doczekaliśmy się sprawiedliwości i równości.

Nim kartkę odwrócę

z cichutkim szelestem

o prawach co szczęście w dom niosąc

Janie wspominam:

on walczył za szczęście.

Nie zginął.

zwyciężył.

Został⁷⁷⁸.

Dla Aleksandra Matrosowa w jego bezprzykładnej wytrwałości i poświęceniu były pomocne ideały komunizmu. Prawdziwa wiara w słuszność tego, co robił i do czego dążył. Kiedy o tym pamiętał, gdy o tym myślał – nic nie interesowało go ponad to. Ból, poniżenie, śmierć nie były istotne. Idąc śmierci naprzeciw wspomniał jeszcze słowa wodza, że należy szczęściu ludzkości poświęcić wszystkie swoje siły, wszystkie zdolności, całe życie do ostatniej kropli krwi --- wspomniał także, że setki oczu patrzą na niego z nadzieją i czekają. Czekają miasta i wsie, czeka naród, którego prawdę i mądrość przyniósł tu ze sobą. Nie wolno zawieść zaufania ludzi do komsomolca⁷⁷⁹.

Walcząc o ludzkie prawa zginął również belgijski komunista Julian Lahaut. I jego czyn i jego walkę podejmą inni komuniści. Oni doprowadzą to do końca i zwycięża, bo

Gdy Partia Komunistyczna u steru

zęby połamie faszyzm⁷⁸⁰.

To komuniści zlikwidują kapitalistyczny terror. Obalą imperializm! Po wyeliminowaniu wszystkich nierówności nastanie pokój – inne, lepsze jutro. Rzeczywistość o jaką walczył i za jaką zgi­nał Lahaut:

Więc zginął komunista – Julian Lahaut

Ale komunistów w świecie miliony.

Ludzkość przed trumną człowieka

równa krok:

Wygramy pokój !

Wygramy Pokój !

Wygramy Pokój !

Nie będzie wojny⁷⁸¹.

Za przynależność do Partii Komunistycznej, za wiarę w Ideę, również przyszło niemal zapłacić życiem Grigorijowi Dymitrowowi. Był katowany przez faszystów, ale zawsze był z tymi co cierpieli. Będzie tak dozgonnie, dopóki nie ustanowimy prawdziwej wolności. Tak długo, jak ludzie nie będą swobodnymi. Gdyż gdzie człowiek - walczy widzi brata⁷⁸².

Wielkim ciosem dla postępowego świata była śmierć czołowego bojownika klasy robotniczej, greckiego komunisty Nikosa Belojannisa. Wraz z trójka towarzyszy stracił życie walcząc o lepsze jutro. O sprawiedli­wość i prawa dla ludzi. Do końca stał na straży tych ideałów. Już tytuł dzieła: „Termopile 1952 roku” mówi sam za siebie⁷⁸³. Tak odbierano tragedię narodu greckie go i taka była śmierć Belojannisa. Tej nie zapomnimy. Zostanie pomszczona, gdyż taki straszny czyn nie może pozostać bez kary. Belojannis do końca wytrwał na swoim posterunku Jego słowa pełne wiary przetrwają wieki

I oto widzę:

Poeta z kraju słońca

Zaciśnięta pięść Belonannisa.

Jego oczy pełne światła

głos biegnący w pokolenia⁷⁸⁴.

Pisarze

W publikowanych na łamach gazet utworach literaci nie zapomnieli upamiętniać innych. Swych wielkich poprzedników pisarzy i poetów. Chyba zrozumiałe, że wspominano Adama Mickiewicza, wiecznie żywego polskiego wieszcza. Przecież dla niego nie były obojętne sprawy robotników. To on mówił o łączności ludów. Dla niego nie były obce idee socjalizmu⁷⁸⁵. Wspominany jest pobyt wieszcza w Wielkopolsce. W jego twórczości odnajdywane są „poznańskie”. Z radością, z dumą mowa, że najprawdopodobniej tu właśnie Mickiewicz znalazł pomysł na „Pana Tadeusza”⁷⁸⁶. Poznańscy literaci ubolewają więc, że nie ma go już wśród żywych. Bo teraz tak piękne są stepy, jakie Mickiewicz opiewał w swoich sone­tach. Dopiero w naszych czasach mógłby je w pełni podziwiać, zachwycać się nimi. Obecnie są już inną krainą. Urzekającą bardziej niż wtedy⁷⁸⁷.

Podziwiany i wychwalany jest także Lew Tołstoj. W jego twórczoś­ci – a nawet z mogiły jego – tchnie siła, wielkość i człowieczeńs­two. Jest on natchnieniem dla innych, skarbnicą tego co najważniejsze – humanizmu⁷⁸⁸.

Zdawać się może, że na tym samym wolno umieścić Mikołaja Ostrowski. I on pomagał ludziom przetrwać ciężkie chwile. Dawał wzór, jak należy postępować. W latach wojny, gdy żołnierze w walce podupadali na duchu do okopów przychodził Korczagin i­

Tak rosła ojczyzna robotników chłopów, żołnierzy,

tak hartowała się stal.

---

Bolszewik, gdy w dłoń niewładną już broni nie ujął

w słowo ładował miłości zapalany dynamit⁷⁸⁹.

Z przejmującej twórczości Ostrowskiego czerpano siłę i dlatego do niego kierowa­ne są słowa:

Towarzyszu Ostrowski. Ja z frontu. Melduję:

Zwyciężamy⁷⁹⁰.

Kompozytorzy

Wielcy twórcy muzyki również byli sławieni. Wśród nich poczesne miejsce zajmował Stanisław Moniuszko, który dał ludziom swoją zrozumiałą twórczość. Muzykę dla wszystkich, taką jaka zagrzewa do walki i do pracy. Podtrzymuje na duchu, krzepi i wskazuje drogę. W jego muzyce każdy może znaleźć coś dla siebie.

lud w tej pieśni jak w porcie się schronił

i czekał ufnie wolności rzeźbiarza

---

Żołnierzom drogę do kraju wyprzedzał...

Dziś pieśń hartuje dłonie robotnika.

U stóp pomnika popłynie młody śpiew !⁷⁹¹

Wiecznie żywą jest również muzyka Fryderyka Chopina, tak jak i on ciągle żyje w pamięci Polaków. On uczy, co to jest POLSKA, przemawia o NIEJ poprzez dźwięki. Mówi o miłości do NIEJ. W muzyce Chopina najbardziej, najpełniej i najwyraźniej czuje się Polskę. Całym jej pięknie⁷⁹².

Rocznice

Nie zapomniano o czynach z przeszłości. O wydarzeniach, których nie sposób zapomnieć. O rocznicach wydarzeń, które legły u postaw naszej rzeczywistości, jak Komuna Paryska. Wspomina się tedy niezmierne bohaterstwo i poświęcenie komunardów. Ci bowiem nie dbali o życie. Chcieli wal­czyć, bo­

Dopóki walka, póty trwanie

dopóki walka, znaczy wrócę.

Wrócimy wszyscy: martwi, niemi.

Wystrzeli brzask i wieki ruszą

gaśnie historia, ból ustanie⁷⁹³.

W owe dni, w Paryżu ludzie walczyli na barykadach. Nie pomni na zmęczenie, rany, ból i śmierć, bo­

komuna się nie podda,

Komuna śmiercią gardzi !

Paryżu gniewny okrzyk podaj!

– Do broni, komunardzi⁷⁹⁴.

Imponować powinno bohaterstwo komunardów lekceważących śmierć, na którą idąc, wołali:

Giń barykado !

Sztandar wznieś wyżej !

Wolna do końca

padnij i skonaj,

groźna, ostatnia

w martwym Paryżu,

niezwyciężona,

niezwyciężona !⁷⁹⁵

Chwalono również wielkie dzieło Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Przecież to od strzałów „Aurory” rozpoczęło się wszystko. To było poczęcie ludzkiego szczęścia⁷⁹⁶. Wielu za to szczęście poległo, ale my ich nie zapomnimy. Tym bardziej tego, co dla nas zrobili:

Na rosyjskiej i na polskiej ziemi

na ziemi krwi i miłości

rosną kwiaty

– my je odnajdujemy

pośród poległych kości⁷⁹⁷.

Ze wzruszeniem wspominano także dzień 22 lipca, w którym w Polsce zaświtała wolność, równość i sprawiedliwość. To wówczas w 1944 roku od wschodu szła nawała­,

by ziemią swobodną władał

w swobodnym kranu, swobodny lud⁷⁹⁸.

Wszyscy to wiedzą i rozumieją. Pracują, by tego nie zaprzepaścić, by w Polskę wzrósł lipcowy rym: Zwycięstwo i Socjalizm⁷⁹⁹. Gdyż LIPIEC znaczy wolność, oznacza szczęście i radość, bo­

tam gdzie Lipiec kwitnął na świecie

dziś nie ma krzywdy, nie ma wyzysku⁸⁰⁰.

Ważnym świętem jest 1 Maja, święto wszystkich ludzi pracy, ludzi wolnych, święto, kiedy idzie się w pochodzie dla uczczenia ludzi pracy i dzieła ich rąk, ich trudu, bo­

Z rąk naszych wstały te ulice

Naszą radością kipią place.

Z pieśnią idziemy przez stolicę

Sławiąc socjalizm, pokój, pracę⁸⁰¹.

Więc­

Pokochaj ten maj, w źrenicach

rozpala wieczyste błyski.

wypuściła uroczyście ulica

Sztandarów czerwone listki⁸⁰².

Podsumowanie

Konkluzji nie będzie. Nie jesteśmy kompetentni, a pokora nie upoważnia do oceniania. Więc dzieło niech broni się samo. Większości twórców już nie ma między piszącymi. Jednakże. Nie sposób nie zgodzić się tutaj z gorzką ironią Andrzeja Szczypiorskiego. Mówiąc o literackich Katonach lat dziewięćdziesiątych nie bez racji zauważa on, że łatwość ferowania surowych wyroków wynika z zadufania krytykantów – „Zoilusów”, których główną zasługą jest data ich zbyt późnych narodzin⁸⁰³.

Autorzy publikowani na łamach „Głosu Wielkopolskiego” i „Gazety Poznańskiej” w latach 1948-1953.

Andrzejewska Zofia

Andrzejewski Jerzy

Anton Marian

Ava Beski

----------------------

Bajdor Jerzy

Baranowski Józef

Bękawski Stanisław

Berstein Edward

Biezymieński Aleksander

Bill-Białocerkieski Wasil

Blumreder Henryk

Borowy Piotr

Borski Jan

Bożyder-Boźyłow

Braskowski Leonid

Bratny Roman

Broniarek Wł.

Broniarek Zygmunt

Broniewska Janina

Broniewski Władysław

Brudziński B.

Brudziński R.

Brudziński Wiesław L.

Brzechwa Jan

Brzeziński Bogdan

Buchowiecki Andrzej

Bykowski Jan

--------------------------

Czerwiński Jerzy

Czeszko Bogdan

--------------------------

Danecki Ryszard

Degler Witold

Doberschuetz Konrad

Doberschust Tomasz

Dobrowolski Stanisław Ry­szard

Doliwa Maria

Domeradzki Włodzimierz

Dormanowska Zofia

Draja Jerzy

----------------------------

EWA

----------------------------

Fangrat Tadeusz

Fenikowski Franciszek

Fiedler Arkady

Fuczik-Staszenko Juliusz

------------------------------

Gałczyński Konstanty Il­defons

Gaworski Henryk

Gmerek Marian

Gmurawski Witold

Grabkowski Edmund

Grajewski Mieczysław

Gregory Magda

Grochalanka Wiesława

Grodzieńska Stefania

Grot

Grotowski Zbigniew

Gruszczyński Krzysztof

Gryfin Maciej

Gruzy Piotr

---------------------------------

Hołda Edward

Horodyska Maria

Hubert Henryk

Huszcza Jan

---------------------------------

(ij)

Iwaszkiewicz Jarosław

---------------------------------

(JB)

JH

JW

Jackiewicz A

Jaraszewski Jarek

JARD

Jasiński Aleksander Tade­usz

Jaski Zygmunt

Jastrun Mieczysław

Jaworska Helena

Jaworski Marek Adam

Jurandot Jerzy

Jureń Anatoliusz

Jurkowski Aleksander

Jurkowski Wojciech

-------------------------------

K. Janina

Kamiński Ireneusz Gwidon

Kamiński Stanisław

Karpiński Jerzy

Karczewska Wanda

Kern Ludwik Jerzy

Kikowski Janusz

Kirło-Nowaczyk A. F.

Kogut Bogusław Antoni

Kołaczkowska H

Kondratowicz Jan

Korczak Jerzy

Kowalski Włodzimierz

Krajewski Piotr

Krokowski St.

Księski J.

Kubiak Jan

Kuśmierek Józef

Kwiatkowska G.

-------------------------

(la)

Lanota Anna

Lewin Leopold

Likowski Janusz

Lipiec Zygmunt

Lis Irena

Łopalewski Tadeusz

Łowiński Antoni

Łowiński Jerzy

Łucki Marian

--------------------------------

Magiel Ryszard

Malicka M.

Malta Albert

Mańkowski Bogusław

Marianowicz Antoni

Markowski M.

(Mat)

Matuszyński Janusz

Meissner J(anusz)

M. E. P.

Michalska H.

Michałowski M.

Międzyrzecki Artur

MIK

Mickiewicz Konstanty

Milczewski Jacek

Minkiewicz Janusz

Morski Janusz

Multański Tadeusz

-----------------------------

Niedzielska Krystyna

Niziurski Edmund

Nowak Kazimierz

------------------------------

Ochocki Adam

Odojewski Włodzimierz

Ofierski Jerzy

Oleksik Klemens

Olszewski Wacław

Omi

---------------------------

P. Maria

Paluszkiewicz Bogdan

Panufnik Ewa

Panufnik Maria

Pasikowski Tadeusz

Pasternak Leon

Pawlenko Piotr

Piechal Marian

Pieprzy Józef

Pietrzyk Józef

Płotkowiak S.

Pollak Seweryn

Polsakiewicz Zdzisław

Popowska Jadwiga

Porembski Tadeusz

Pozdniewa Olga

Poznański Henryk

Poznański Jacek

Prorok Leszek

Prutkowski Józef

Przemyski J.

Przeważny J.

Ptaszyńska Urszula

Putrament Jerzy

----------------------------

Ratajczak J. G.

Ratajczak Józef

Rogalewski W.

Ramanowski Zdzisław

Rozpendowski Henryk

Rudnicki Adolf

Rudnicki Leon

Rzemyk Paweł

--------------------------------

Sadowski Roman

Salasburska Krystyna

Siejca Janina

(Sim)

Skokowski Jerzy

Słonim L.

Słonimski Antoni

Słucki Arnold

Smrek Jan

Stanisławski Andrzej

Starosławski Fr.

Stasz.

Stein Zofia

Stern Anatol

Sternal Andrzej

Strugarek Stanisław

Stryjkowski Julian

Suchożerski Marian

Szczublewski Józef

Szelburg-Zarębina Ewa

Szenwald Lucjan

Sznud-Kowalski

Szpalski Karol

Szydłowski Stanisław

Ścisłowski Włodzimierz

Śmiałowski Teodor

Świerkiewicz Wojciech

----------------------------------

Timofiejew Grzegorz

Tomsza Kazimierz

Tuwim Julian

Tyrski Andrzej

---------------------------------

Urgacz Tadeusz

-------------------------------

Walczak Jerzy

Wasilewska Wanda

Ważyk Adam

(wi-de)

Widlarski Stanisław

Winkler Kazimierz

WIRUS

Wirpsza Witold

Wirski Juliusz

Wiśniewska Karola

Woroszylski Wiktor

Wszędobylski

Wygodzki Stanisław

-------------------------------

(Z)

Załucki Marian

Zawadzki Stefan

Zechenter Witold

Zegalski Witold

Zieliński Piotr

Ziemny Aleksander

Zgrzebny Jan

Żmichowski Ryszard

Żukrowski Wojciech

Żuławski Mirosław

Żymierski

Jędrzej Jańczak

Stan wojenny w oczach dziecięcia wieku (ankieta dwudziestolatka w kilkanaście lat po wydarzeniach)

UWAGI WSTĘPNE

W ramach zajęć proseminaryjnych z nauk pomocniczych historii najnowszej poznańscy studenci zobowiązywani byli do indywidualnego przygotowania prac se­me­stral­nych. Jednym z zadanych tematów było „wytwarzanie źródła historycznego”. Mię­dzy in­nymi zlecono przeprowadzenie wywiadów o wyznaczonej problematyce. Wśród nich była sonda, roboczo nazwana: Wywoływana relacja świadka hi­storii. Stan wojenny w PRL-u w opinii kręgu moich znajomych. Niniejszy tekst jest śladem tych dokonań⁸⁰⁴ i jako taki wymaga wstępnego omówienie – choćby dla obja­śnieniu bezce­remonialnego nawią­zania do Alfreda de Musseta.

W latach akademickich 1996/1997, 1997/1998 i 1998/1999 do przeprowadzenia ta­kiej sondy zobowiązano 48 studentów studiów stacjonarnych historii UAM w Pozna­niu. Z nich 38 przedstawiło swój trud na piśmie, jedna w postaci kasety magnetofo­nowej z nagranymi wywiadami ulicznymi. Wszystkie oceniane były w procesie dy­daktycznym i wszystkie w ni­niejszym opracowaniu uwzględniono⁸⁰⁵. Zadaniem obar­czono przygod­nych studentów, jako że wszystkie tematy były rozdysponowane lo­sowo, między liczą­cymi półtorej setki słuchaczy IV roku studiów. Od nich zależała forma zadawanych pytań, ich zakres pro­blemowy oraz redakcja odpowiedzi. Od­wołując się do erudycji humanistów i wiedzy poza źródłowej historyków in spe, nieliczne zresztą pytania i wątpliwości – prowadzący zajęcia kwitował odesłaniem do artykułów Krystyny Kersten i Jerzego Zielińskiego oraz doświad­czeń... Moniki Olej­nik, Oriany Fallacci i Janusza Rolickiego. Wobec pytań roz­jaśniają­cych procedurę prowadzenia wywiadów sugero­wano jedynie wyraziste zaznacze­nie tek­stów – po­glądów indagowanego i wyróżnienie wtrętów od redakcyjnych autora referatu. Nie wyznaczano liczby „niezbędnych do przepytania” respondentów ani jakichkol­wiek cech osobowych mających znamiono­wać pytanego. Więcej. Z niejaką przewrotno­ścią zazna­czano, że merytoryczna weryfi­kacja przedłożonego studenckiego trudu nie jest moż­liwa. I co zrozumiałe, ze­wnętrzna forma tegoż tekstu nie wpłynie na sto­pień jego oceny. Taka bowiem będzie dopiero proponowana w trakcie formalności zaliczeniowych.

W rezultacie uzyskano na piśmie 38 wypracowań o różnej konstrukcji wykła­du. Przeważała forma opracowanego wywiadu z osobami, których dobór tylko spora­dycznie był wyjaśniony. Liczba odpytanych była rozmaita, ale nie przekraczała 9 osób. Niekiedy (czte­rokrotnie) wśród ankietowanych umieszczano wywiad prowadzony ze samym sobą. Było też 5 rozpisanych formularzy ankietowych, indywidualnie wypeł­nianych przez nagabywa­nego. Z tych jedną – losowo wybraną – załączono tutaj dla ilustracji („Aneks I”). Był też swoisty esej, popis literacki autora, deklarującego wyko­rzystanie atmosfery środowiska. W sumie, w dostarczonym materiale doszukujemy się wypo­wiedzi 243 osób w różnym wieku, z rozmaitym wykształceniem, o różnych zawo­dach i w miej­scach zamieszkania.

Pełny tekst wszystkich referatów byłyby źródłem o studenckiej erudycji huma­ni­stycznej, poglądach politycznych, ale też i... uczciwości. Również dojrzałości inte­lektu­alnej słuchaczy uniwersyteckich końca XX wieku. Uczciwości, jako że nie spo­sób od­rzucać domniemania mistyfikacji w niektórych referatach, a nawet plagiatu! Wręcz sztubackiego „ściągania - odpisywania” (por. ”cytowane relacje” rzekomo i księdza i salezjanina; ustępy o „opornikach”). To jednak byłby materiał do zajęć z efektywności dydaktyki polskiej szkoły wyższej. W tej materii instruktywne są oprawy erudycyjne niektórych wypra­cowań, na jakich odciśnięta jest „modna” (?), „obowiązująca” (?) dziś postawa światopo­glądowa.

Swoiście rozumiane propozycje – i przecież tylko oferty – metodologów, owo­cują tym, że dojrzały fizycznie adept historii z nałożonego zadania „wywiązuje się” poprzez wstępne przywołanie filozofii analitycznej, postmodernistycznej i dekon­strukcjonizmu, po czym przytacza jedną relacje dotycząca pierwszego dnia stanu wojennego, która za­wiera opis doświadczeń chłopca, który miał wtedy zaledwie 7 lat (to wszystko cy­taty, sam opis przytaczamy in extenso ad memoriam w „Aneksie II”). Jednak kryterium wyboru respon­denta, środowiska, z jakiego się wywodzi, nie rozszyfrowano, a raport opatrzono dywagacją – usprawiedliwieniem: Czym jest prawda? Ruchliwą armią me­tafor, metonimii, antropo­morfizmów, mówiąc krótko sumą ludzkich relacji, poetycko i retorycznie spotęgo­wanych i przyozdabianych. Dalej mamy powołanie prac H. G. Gademera, J .F. Lyotar­da, R. Rorty’ego, F. Niet­schego, N. Chomsky’ego i – co snadź oczywiste – nieprzerwanie wywoływany jest jako autorytet Jacquesa Derridy, z jego wiekopomnym przemyśleniem: nie ma nic poza tekstem. Chyba zrozumiałe, że cyto­wanym po francusku ! Autor znów odwo­łując się do borgessowskiej, ironizującej wizji kartografa i chcąc uniknąć podobnej śmieszności, konkluduje za Richardem Rortym: Używaj jakiegokolwiek obrazu, który jest poręczny dla celu będącego pod ręką, nie martwiąc się o to, który obraz jest bliższy rze­czywistości. I swój cel osiąga; uzyskując „zaliczenie z przedmiotu”! Jest jednak bez­radny, kiedy wobec prośby o podwyższenie oceny natrafia na pytanie o cel swego trudu? Tego pytania bowiem nie rozumie! Dychotomia urobionego w pozytywizmie i materializmie historycznym zgredy – pro­fe­sora i „wyluzowanego człowieka” nieobciążonego kompleksem. Jakimkolwiek !

Podobnie jak wykład i reakcja innego, porównywalnie bezradnego w identycz­nej sy­tuacji. Ten na niespełna trzech stronach wydruku komputerowego sporządził tekst pt. „Stan wojenny w Polsce w świetle opinii mojego najbliższego otocze­nia”. Dekla­ruje w nim, że liczba moich respondentów sięgała (sic!) dziesięciu osób, które nie są w ża­den sposób odzwierciedleniem opinii ogółu społeczeństwa polskiego. Dlatego dla dziś przytomnego dwudziestolatka ich opowieści mają cha­rakter anegdo­tyczny i humory­styczny zarazem, bo 8/10 (sic!) moich responden­tów --- prócz utrudnień komunikacyjnych i aprowizacyjnych nie widzi więcej nie­dogodności. Toteż rezoner powtarza: wy­wiad nie może być w żaden sposób uznany za odzwierciedle­nie rzeczywistego stanu opinii wo­bec interesującego mnie faktu.

Przykłady skrajne, ale rozumowanie nieobce wielu rówieśnikom. Inni, inaczej wi­dząc swe zadanie, uzyskane odpowiedzi otulali własnym oczytaniem. Odwołując się do „literatury przedmiotu” i „wiedzy poza źródłowej”. Co odciska się na ich autor­skim wy­kła­dzie. W podstawie erudycyjnej spotykamy tam takie dzieła, jak: „Najnow­sza histo­ria Pol­ski” A. Alberta; „Polska Rewolucja„ T. G. Ashe’a; „Noc gene­rała” G. Meret­ticka, „Nowa Encyklopedia Powszechna PWN”, ale także „Stan wojenny. Dla­czego?” W. Jaruzelskiego i „Przepraszam za Solidarność” A. Bu­jaka i J. Rolickiego. Obok tego natrafiono i wykorzystano prace mniej znane, a na pewno – jak mówią nieobowiązujące – W. Zabłockiego „Stan wojenny w Mało­polsce”, Kraków 1994; D. Wilczaka „Muchy za szybą. Nie dokończona rewolu­cja”, Warszawa 1997 bądź A. Andrusiewicza „Polska 1980-1990. Kalenda­rium”, Rzeszów 1995, a przywołano nawet i protokoły sej­mowe⁸⁰⁶.

Certyfikacja tychże jako „miernika wiarygodności” uzyskanych odpowiedzi by­łaby przedmiotem odrębnych dywagacji. Już o postawach naukowo-badawczych mło­dego hi­storyka. Tutaj najbardziej interesuje nas wizerunek postrzegany przez świadka epoki. I to obraz, jaki ze studenckich referatów wyziera.

W trakcie przygotowań do opublikowania materiału natrafiono jednak na trudności niweczące zamysł pierwotny, którym miał być „stan wojenny w pamięci”. Okazało się jednak, że na podstawie dostępnej nam podstawy źródłowej trudno ta­ki obraz markować. Z dwóch przynajmniej przyczyn.

1. Nielekko było wydzielić z otrzymanych maszynopisów treść pierwotną (wyznanie wypytywanego) od tekstu redakcyjnego będącego przecie stu­denc­kim za­mierzeniem pisania na ocenę. I to mimo dość powszechnego stoso­wania cudzysło­wów wyróżniających cytaty. Trudność tkwi już w podanej tam faktografii, gdy w 1981 roku słu­chano Jacka Wójcickiego; w telewizji oglądano „Wiado­mości” i obowią­zywała „godzina policyjna”; wierny słuchacz nie mógł nocą złapać Radia Wolna Eu­ropa; funk­cjonariusz MO czy ORMO (?) i zawodowy podofi­cer LWP o wprowa­dzeniu staniu wojenny do­wiadywali się 14 grudnia; a wielkopol­skiego chłopa w 1980 roku komuna zmuszała do od­dawania zboża na skup.

Autorzy referatów nie bardzo potrafili powiedzieć, czy są to przejęzyczenia py­ta­nych, czy też lapsus calami ich własnych działań pisarskich⁸⁰⁷. Tylko sporadycznie da­wano wy­raz takim wątpliwościom. Choćby wówczas, kiedy respondent „zasko­czył” pytającego żą­daniem nie podawania swych personaliów, jako że należał do ROMO. Jednak niezra­żony tym, pytający student „wyjaśnia” w odsyłaczu: Według mego stanu wiedzy – praw­dopo­dobnie ORMO, lecz mój znajomy upierał się przy skrócie ROMO (Rezerwy Ochotni­cze Milicji Obywatelskiej).

2. Wstępnie założono schemat kilkunastu spraw-problemów, w które zamyślano wpisać wypowiedzi respondentów⁸⁰⁸. Po czym wyekscerptowano teksty, jakie w dostępnej podstawie jawiły się zdaniem – opinią pytanego. Z uświadomioną, wyżej wy­łożona trudno­ścią.

W tych działaniach potwierdziło się jednak, że opisanych przeżyć nie sposób za­szufladkować w założony schemat. Dla jednych „spraw” szufladek nie przewi­dziano, inne „szufladki” pozostały niewypełnione. Tedy z pokorą część tychże „szufladek” zredukowano. Dla przejrzystości wykładu utrzymano tematyczne pogrupo­wania wypowie­dzi. I choć nasze nazwania są wieloznaczne, to markują nie­które ele­menty codzienności zimy 1981-1982. W sformułowaniu tychże podtytułów po­brzmiewa niekiedy nuta warto­ściująca – ocena tutaj podpisanego. Od takiej jeste­śmy jednak dalecy, nie czując się kom­petentni. Wystarczy naszego subiektywne­go udziału w selekcji materiału źródłowego, jakim są dla nas teksty referatów. Z nich wy­łowiono fragmenty, cytowane tu literalnie. I też dlatego, nie od rzeczy było wpro­wadze­nie dwu wcześniej nieistniejących „podrozdziałów-szufladek”. Ta z sylwami, grupu­jące informacje dla nas niecodzienne, choćby relacją ówczesnych pięcio­latków, na­rzekających na gehennę niewychodzenia z domu po 23 godzinie.

Pewne trudności sprawiało markowanie personaliów. Wynika to z beztroski au­to­rów referatów, którzy nie fatygowali się, by wyraźnie określić interlokutora. „Od­tworze­nie” jego danych jest więc naszym zabiegiem redakcyjnym. Najprostsze było przeka­zanie za­wodu odpowiadającego (ten – za jego deklaracją – podajemy jako pełniony w 1981 r.), niemal nieuchwytne jest miejsce jego pobytu w czasach relacjonowanych. Wiek respon­denta w większości wypadków wypadało „rekonstru­ować” przez kon­frontacje jego znamion z kontekstem wypowiedzi. Dlatego skaza­nie z jednej strony na osobiste zeznanie pytanych, z drugiej na dociekanie własne powoduje jak niżej: 5-letniego studenta i chyba zbyt wielu nauczycieli akade­mickich bez wieku, ale i pracowników fabryki. I w ogóle niezidentyfikowanych (= ?.?). W większości, tak za­wód, jak wiek podawano za deklaracjami pytanych, a wykoncypowana liczba lat w momencie zdawania relacji zazna­czona jest jako „obecna” (= ob.).

RELACJE

PIERWSZA WIADOMOŚĆ

12 grudnia wracaliśmy z Niemiec przez Frankfurt nad Odrą. Na granicy po obu stro­nach drogi w lasach pełno było żołnierzy radzieckich. W Krotoszynie byli­śmy o go­dzinie 8 wieczorem 12 grudnia. O wprowadzeniu stanu wojennego dowie­działam się rano, gdy przy­szedł syn i powiedział nam o wystąpieniu telewizyjnym Jaruzel­skiego, my­ślę że mogła być wtedy godzina piąta (gospodyni domowa, 55).

Dowiedziałem się od syna, który zszedł rano do nas --- Potem widziałem Jaruzel­skiego w telewizji (woźny liceum ekonomicznego, 55).

Dowiedziałam się o tym z telewizji, z wystąpienia Jaruzelskiego oglądając to ra­zem z mężem, była to godzina 8 lub 9. Obleciał mnie blady strach, niepewność, smu­tek (pielę­gniarka, 28).

O wprowadzeniu stanu wojennego dowiedziałam się jak większość Polaków z te­lewi­zji, z przemówienia gen. Jaruzelskiego. Byłam kompletnie zdezorientowana (nauczy­cielka, 42).

O wprowadzeniu stanu wojennego dowiedziałem się z przemówienia Jaruzel­skiego. Pamiętam, że ta decyzją byłem kompletnie zaskoczony (pracownik na­ukowy, ?).

O tym co się dzieje dowiedziałam się od koleżanki, która do mnie zadzwoniła (pa­miętam, że telefony działały przez cały okres stanu wojennego) --- Później usły­sza­łam przemówienie gen. Jaruzelskiego (inspektor ds. budownictwa, ?).

Byłam zaskoczona jak wszyscy, w niedziele rano myślałam, że telewizor jest ze­psuty, ale telefon okazał się głuchy. Przyszedł ktoś ze znajomych - chyba dziew­czyna ko­legi, który też działał, oznajmiając ze jest woja domowa i ze jej chłopak został areszto­wany. Po przemówieniu Jaruzelskiego dowiedzieliśmy się, że to stan wojenny (nauczycielka, 34).

O wprowadzeniu stanu wojennego dowiedziałem się wcześnie rano od ojca, który słuchał radia. Miałem na ten dzień zaplanowany wyjazd na wieś --- po odbiór wędlin z ku­pionego parę dni wcześniej świniaka. Poszedłem na dworzec, ruch był duży, lecz nie sil­niejszy niż to bywa w okresie przedświątecznym. Patrole milicji w normie, w pociągu dużo podróżujących wojskowych, tłok. W czasie jazdy, już z po­wrotem, pasażerowie in­formowali mnie o wprowadzeniu godziny policyjnej, prze­pu­stek, niemniej tego dnia nikt mnie nie kontrolował --- Zupełnie nie było atmos­fery stanu wojennego (prawnik, 34).

Miałem odprawiać Mszę św. o godzinie 6, wstałem jak zawsze o 5, nigdy nie włą­czam radia, TV, idę na mszę w skupieniu. O nowej sytuacji dowiedziałem się od wier­nych (salezjanin,?).

Mąż był jednym z czołowych działaczy Solidarności --- wiedzieliśmy, że coś się szykuje. Mimo --- człowiekowi do głowy nie przyszło, że może zostać wprowa­dzony stan wojenny. Dowiedzieliśmy się o tym zaraz po północy. Do mieszkania na­szego za­pu­kał kolega męża i powiedział: >Zaczęło się. Rysiek ucie­kaj, wprowadzili stan Wo­jenny< --- Pode mną ugięły się nogi --- mąż przyjął to ze spokojem (nauczycielka, 33).

Dowiedziałem się o tym od przełożonego, zareagowałem negatywnie, byłem obu­rzony (salezjanin, ?).

Tak jak zazwyczaj w niedzielę pozwalam sobie pospać dłużej, tak w tę nie­dziele obu­dziłem się około 6:00 i z zupełnie nie zrozumiałych dla mnie przyczyn włączyłem ra­dio. Usłyszałem wówczas przemówienie Jaruzelskiego (profesor z instytutu fi­zyki ją­drowej, ?).

Dowiedziałem się rano 13 XII z przemówienia gen. Jaruzelskiego, które było za­miast teleranka (pracownik naukowy, ?).

W niedzielę rano Anda (córka) narobiła rabanu, że nie może oglądać tele­ranka. Mąż wstał i zaczął sprawdzać, czy telewizor się nie zepsuł. W międzyczasie zadzwonił do drzwi mój kuzyn, był wstawiony, przyniósł ze sobą pół litra, wstałam, zrobiłam śnia­danie, usiedli­śmy do stołu. Po jakiejś godzinie przyszła żona kuzyna, osoba zupełnie niepi­jąca. Przy­szła i postawiła wódkę ma stół mówiąc: >Wybuchła wojna<. Zdener­wowaliśmy się, mąż podbiegł do telefonu, który był głuchy (pra­cownica szkoły pod­stawowej, 36).

Wprowadzenie stanu wojennego w nocy z 12 na 13 grudnia było dla mnie du­żym za­skoczeniem. Rano żaden z członków mojej rodziny nie zauważył nic, co mogłoby su­gero­wać jakieś zmiany, fakt że w telewizji nie nadawano żadnego pro­gramu oceniłem jako usterkę techniczną i zacząłem szukać nawet miejsca w któ­rym ona na­stąpiła. Do­piero około godziny 9:00 w telewizji wystąpił Wojciech Jaru­zelski (konserwator urządze­ń mechanicznych, ?).

Rano nastawiłam radio i dowiedzieliśmy się o stanie wojennym. Potem jesz­cze oglą­daliśmy to przemówienie Jaruzelskiego w telewizji. Byliśmy strasznie zde­nerwo­wani (bi­bliotekarka, ob. 82).

Odbywałem zasadniczą służbę wojskową --- w nocy z 12/13 XII podoficer dy­żurny ogłosił alarm baterii, co było dużym zaskoczeniem, z soboty na niedzielę alar­mów nie ogłaszano --- ok. godz. 9:00 rano udaliśmy się do świetlicy, gdzie wy­słucha­liśmy prze­mó­wienia gen. W. Jaruzelskiego, z którego dowiedzieliśmy się o wprowa­dzeniu stanu wojen­nego (żołnierz, ?).

O wprowadzeniu stanu wojennego dowiedziałam się z Wolnej Europy. Pa­mię­tam, że jak w każdą niedzielę udaliśmy się z rodziną do kościoła, tam ksiądz z am­bony uspa­kajał ludzi (księgowa,?).

Pamiętam, oczywiście że pamiętam dzieci były takie małe. O wprowadzeniu stanu wojennego dowiedzieliśmy się z Radia Wolna Europa, zaraz o dziewiątej rano (pracow­nica KAW,?).

Kiedy szykowałem się do pracy w radiu podali wiadomość o wprowadzeniu stanu wojennego (kierowca, ob. 51).

W sobotę 12 XII nie został wyemitowany dziennik telewizyjny. Byłem zdziwiony i z niepokojem położyłem się spać. Rankiem włączyłem telewizor, skąd usły­szałem o wpro­wadzeniu stanu wojennego (pracownik akademii medycznej, ?).

To była sobota. W sobotę zawsze długo oglądam TV, wtedy też tak było. Oglą­da­łam do samego końca, o 23:50 Bożena Walter powiedziała: >Dobranoc, pa.., pa..< i nie dokoń­czyła, nie pozwolili jej. Szybko przełączyłam na drugi program – był wyłą­czony. Strasznie się zdenerwowałam --- O 0:30 Wolna Europa nic jesz­cze nie wie­działa. Wstałam o godz. 6:00, zapalam telewizor, nic; radio – generał Jaruzelski przemawiał (gospodyni do­mowa, ?).

Nie było programu w telewizorze --- ktoś próbował na dachu wyregulować an­tenę. Dopiero ktoś w radio powiedział, że to stan wojenny. Matka od razu za­częła pła­kać (eks­pedientka, ob. 25).

Pamiętam, że w telewizji nie było teleranka --- późnym rankiem zostałem in­ter­no­wany (działacz Solidarności, ob. 36).

O stanie wojennym dowiedziałem się z telewizji, z wystąpienia Jaruzelskiego (pra­cownik fizyczny, 32).

O stanie wojennym dowiedziałam się, oglądając wystąpienie Jaruzelskiego (pielę­gniarka, 28).

Rano 13 grudnia mąż próbował włączyć telewizor, ale bez rezultatu. Począt­kowo my­śleliśmy, że to chwilowa przerwa w nadawaniu programu, dopiero później --- wystą­pienie Jaruzelskiego obwieściły wprowadzenie stanu wojennego (gospo­dyni domowa, 51).

O samym wprowadzeniu stanu wojennego dowiedziałem się z radia (robot­nik, ob. 61).

O samym stanie wojennym dowiedziałem się z odbiornika TV, a dokładnie wy­słu­chałem przemówienia Jaruzelskiego o 9:00 (działacz Solidarności, ?).

Gdy włączyłam telewizor zaskoczyło mnie bardzo to, że lektorzy ubrani są w mun­dury, chwile później usłyszałam przemówienie gen. Jaruzelskiego (nauczy­cielka, ?).

Około 9:00 ktoś uruchomił telewizor i szok. Sprawozdawca w mundurze woj­sko­wym, później gen. Jaruzelski informuje o stanie wojennym --- informują o za­kazie poru­szania się, o specjalnych przepustkach (pracownik naukowy, 46).

Rano --- pierwszy wstał mój ojciec, który dzień zaczynał od włączenia radia. Zdzi­wił się, gdy nic nie nadawano. Myślał, że coś się zepsuło. Próbował włączyć je kilka razy. Po pewnym czasie usłyszał głos gen. Jaruzelskiego, ogłaszającego od go­dziny 24:00 stan wojenny. Przeraził się i pobudził nas wszystkich (pracownik umy­słowy, ob. 36).

Włączam radio – cisza. Nie można złapać żadnej stacji. To samo w telewizji. Nie działa ani program I, ani II. Wreszcie o którejś pełnej godzinie pojawia się Jaru­zelski, po­przedza go hymn – i ogłasza stan wojenny (architekt krajobrazu, 41).

Mieszkam dość blisko dużego miasta, więc dokładnie pamiętam długie sze­regi czoł­gów posuwających się w stronę miasta. Wywołało to pewien niepokój choć jesz­cze nie wie­dzieliśmy co się stało (ogrodnik, ?).

Rano o 6:00 dostaliśmy śniadanie, po setce spiritusu i wróciliśmy do koszar. W tym czasie przemawiał Jaruzelski. Dostaliśmy zerówy (pałki), cały sprzęt oraz broń ostrą z rozkazem, by nie strzelać dopóki się da – w razie zamieszek (ZOMO-wiec, 19).

Wprowadzenie stanu wojennego w nocy z 12 na 13 grudnia było przez woj­sko do­skonale zaplanowane --- co jednak jest jasne dopiero teraz --- Pewne po­ruszenie było już widać około miesiąca wcześniej - - - odbywało się znacznie wię­cej alarmów i nagłych wyjazdów w teren --- Alarm w jednostce ogłoszono 13 grudnia o 4:00 rano i zastał mnie on w domu, tak że w koszarach zjawiłem się o 4:30, a mój pluton był już gotowy do wyj­ścia w teren. Rozkaz padł jednak taki, aby udać się na świetlicę, gdzie o godzinie 6:00 zo­stało w telewizji po raz pierwszy puszczone przemówienie gen. Jaru­zelskiego (dowódca plutonu, ?).

W nocy z 12 na 13 grudnia pracowałem na kolei. Gdzieś około trzeciej nad ra­nem przyszli ze stacji sokista wraz z dwoma żołnierzami --- sokista powiedział, że jest stan wojskowy i że kolej nie ma strajkować, bo ją zmilitaryzowali i że trzeba wyko­nywać roz­kazy, bo jak nie – to wsadzą (robotnik, ?).

Wprowadzenie przez władze polityczne stanu wojennego --- było dla mnie pew­nym zaskoczeniem, ale na pewno nie szokiem --- Noc z 12 na 13 grudnia za­stała mnie akurat w szpitalu --- gdzie podlegałem specjalistycznym badaniom --- Tej nocy w szpitalu w szczególności wśród personelu lekarskiego panowało silne poru­szenie, gdyż na nocnej zmianie pojawili się lekarze w pełnym składzie, a od znajo­mego lekarza --- dowiedziałem się o planowanym na rano zwalnianiu lżej chorych do domu i robieniu wol­nych miejsc. Szpital otrzymał również dyrektywę na­kazującą przy­stosowanie na szpital Zespołu Szkół Rolniczych w Bielicach. Tej nocy byliśmy także świadkami przejazdu ko­lumny czołgów --- Następnego dnia rano wysłuchaliśmy w telewizji przemówienia gene­rała Wojciecha Jaru­zelskiego (kierownik spółdzielni produkcyjnej, ?).

PIERWSZE WRAŻENIE - CO TO JEST ?

W niedzielę około 6:30 usłyszałam, że gen. Jaruzelski wprowadził stan wo­jenny. Sparaliżowało mnie ze strachu, bo myślałam że to wojna (księgowa, ?).

Głuche telefony, nieczynna telewizja, przerażenie ludzi. Piękna słoneczna, mroźna pogoda (prawnik, 39).

Uspokoiliśmy się dopiero, jak z przemówienia generała Jaruzelskiego dowie­dzieli­śmy się, że to nie wojna, a wprowadzono stan wojenny. Z dużą radością przyję­łam wia­do­mość o długich wakacjach, a córka zupełnie szalała ze szczęścia (pracownica szkolna, 36).

Czołgi z lufami skierowanymi na blok mieszkalny, internowanie sąsiada (ekono­mi­sta, 22).

Wprowadzenie stanu wojennego --- było dla mnie i mojej rodziny dużym za­sko­cze­niem. Nie wiedziałem za bardzo co się dzieje, wyłączone zostały telewizja, ra­dio i te­lefony --- Rano przyszedł do mnie sąsiad i razem z nim obejrzałem prze­mó­wienie Jaru­zelskiego --- Przez cały dzień nie wychodziłem z domu, nie wiedząc, co może mnie spotkać na ulicy i nie chcąc zostawiać rodziny samej (?, ?).

Rano idąc do kościoła (na 8:00), zobaczyłam ciężarówki i uzbrojonych żołnie­rzy. Córka spytała przerażona: Mamo, czy to wojna? A ja już wiedziałam, że to stan wyjąt­kowy, bo słyszałam końcówkę przemówienia gen. Jaruzelskiego w radio ( ren­cistka, 58).

Byłem zdezorientowany --- obawiałem się że jest to koniec wszelkich ruchów an­ty­komunistycznych. Kontaktowaliśmy się --- aby zebrać jak najwięcej in­formacji na te­mat metod stosowanych przez władzę w stosunku do działaczy Soli­darności (lekarz – inter­nista, 32).

Myślę, że spodziewaliśmy się wprowadzenia stanu wojennego. Mówiło się o tym od dawna. Jednakże ten konkretny dzień 13 grudnia był dla nas zaskoczeniem i spowo­dował szok (pracownica polsko-amerykańskiego szpitala pediatrycz­nego, ?).

Byłam nieświadoma --- ojciec nie wrócił do domu. Mama bardzo się tym przej­mo­wała (studentka, 7).

Nie spodziewaliśmy się, że władza tak podle postąpi (pracownica KAW,?).

O wprowadzeniu stanu wojennego dowiedzieliśmy się dopiero z rodziną po po­ran­nej mszy św., gdyż było to w niedzielę. Na początku nie wiedzieliśmy nawet, o co chodzi, czy grozi nam interwencja wojsk układu warszawskiego, czy też mamy wojnę domową ? (technik obróbki skrawaniem ?).

Przed domem przejeżdżała kawalkada czołgów. W pewnym momencie na drogę wy­biegła grupa starszych dzieci i zaczęła rzucać w czołgi kulkami śniegu. Patrzyłem przez okno i płakałem (student, ?).

Dowiedziałam się rano z telewizji, potraktowałam to jako pewnego rodzaju atrakcję, nie bałam się, poczułam, że nadchodzi jakaś zmiana, cieszyłam się że skoń­czy się ten stan anarchii. Nie mogłam już tego znieść (higienistka szkolna, ?).

Pamiętam, że natychmiast wyłączono telefony, w radio nie było żadnych au­dy­cji. Nikt nie wiedział, co się dzieje. Byłam kompletnie zaskoczona i przerażona (pracownik naukowy, ?).

Stan wojenny pojmowałam jako wojnę --- słyszałam o ofiarach (emerytka, ob. 59).

Pamiętam chyba niewiele – „zepsuty telewizor”, z innych dni transportery opan­ce­rzone na osiedlu, szarość, zatrzymanie koleżanki mamy, manifestacje i za­mieszki (stu­dent, 5).

Pamiętam czołgi na ulicach i dużo wojska. Trudno powiedzieć, abym zdawał so­bie sprawę z tego, co znaczy stan wojenny (student, ob. 22).

Grozę budziły przemówienia spikerów ubranych w mundurki. Na drugi dzień do­wie­działem się, że władze w kraju przejął WRON (pracownik naukowy, ?).

Nie wiedziałem, co to jest stan wojenny, co ze sobą niesie --- Bałem się wojny, ale raczej domowej, tego, że Polak ruszy na Polaka (działacz Solidarności, ?).

Nie wiedziałem za bardzo co się dzieje, wyłączone zostały telewizja, radio i te­le­fony. Rano obejrzałem przemówienie Jaruzelskiego w telewizji, w którym ogła­szał wpro­wadzenie stanu wojennego. Przez cały dzień nie wychodziłem z domu, nie wie­dząc, co może mnie spotkać na ulicy (pracownik fabryki, ?).

Stan wojenny będę zawsze kojarzyć z wielkim strachem, który zapanował do­okoła od chwili ogłoszenia komunikatu radiowego --- pamiętam, że mama za­częła płakać, powie­działa, że to początek wojny. Przypominam sobie też, że z radia płynęła w tym dniu bardzo przygnębiająca muzyka. Następnego dnia nie poszliśmy do szkoły, gdyż odwoła­no lekcje - chyba do świąt Bożego Narodzenia (student, ob. 24).

Pamiętam dokładnie przede wszystkim pierwsze chwile i dni stanu wojenne­go. Naj­pierw dziwne wrażenie, kiedy dotarło do nas, że jest wojna. Bo wtedy jesz­cze nikt nie znał pojęcia stanu wojennego (prywatny przedsiębiorca, ob. 43).

Cała Warszawa patrolowana jest przez wojsko. Co chwila przejeżdża samo­chód woj­skowy, czołg. Przed 22:00 wszyscy spieszą do domów bo wprowadzona została go­dzina milicyjna (architekt krajobrazu, 41).

W nocy 12/13 grudnia usłyszałem głośne pukanie do drzwi. Okazało się, że to mi­li­cja. Dwóch było w mundurach, jeden cywil. Zapytałem, o co chodzi ? Powie­dzieli, że to przesłuchanie. Ponieważ już byłem wcześniej kilkakrotnie przesłuchi­wany, byłem zdzi­wiony, że o tak wczesnej porze. Chciałem iść do ubikacji. Powie­dzieli, że sam nie pójdę. To wzbudziło moje podejrzenie. W końcu pozwolono mi się umyć. Jeden z mili­cjantów powie­dział, żebym się ciepło ubrał. Zapytałem, czy szczoteczkę do zębów też mam za­brać? Od­powiedzieli, że jak uważam. Pojechali­śmy na komendę (student, 23).

Byłam zaszokowana. Na początku była taka cisza, nie było programu telewi­zyj­nego, opustoszały ulice --- Wstrząsający był widok czołgów na ulicach. Tutaj ludzie stoją na przystankach, czekając na autobus, żeby dostać się do pracy i wi­dzą kolumny ciężaró­wek z uzbrojonymi żołnierzami (psycholog, ob. 40).

Stan wojenny był dla mnie wielkim zaskoczeniem. Zostałem w nocy wywle­czony z domu, otrzymałem wówczas już parę ciosów i zabrano mnie na komisariat (działacz So­lidarności,?)

Dzień 13 XII 1981 roku pamiętam jakby to było wczoraj. To była niedziela. Pierw­sze zaskoczenie – telewizja. Nie był emitowany żaden program. Dopiero po go­dzinach popołu­dniowych zaczęły do nas docierać komunikaty o stanie wojen­nym. Nikt z mojej rodziny nie wiedział, co to oznacza, jakie będą konsekwencje (prywatny przedsię­biorca, ob. 43).

W nocy z soboty na niedzielę oddział wojska odpowiedzialny za przerwanie łącz­no­ści, powyrywał wszystkie kable w centrali (pracownik telekomunikacji, 32).

13 grudnia 1981 roku o godzinie 2:17 w nocy usłyszałem pukanie do drzwi, mocne, natarczywe. Dwóch milicjantów, jeden cywil, stojąc przede mną poinformo­wali mnie, że zo­stałem aresztowany (elektronik, ob. 52).

Przyznam, że sama bardzo się bałam, ponieważ dzieci moje były małe, a nie wie­działam, na czym stan wojenny polega. Tego dnia mieliśmy wracać do domu --- ciągle myślałam czy dojedziemy --- czy mąż nie będzie zmobilizowany do wojska (pracownica umysłowa, 36).

PROPAGANDA

Pamiętam pogadanki organizowane przez członków partii na temat strajków i kłamstw Solidarności i Zachodu oraz konieczności stanu wojennego (robotnik, 32).

Komórki zakładowe partii urządzały zebrania, gdzie szkalowano członków Soli­dar­no­ści. Jednak jej członkowie działali na terenie Spółdzielni rozdając ulotki (pracownik fermy lisów, 32).

Propaganda w tym okresie miała szczególnie ważne znaczenie i trzeba po­wie­dzieć że --- żołnierze naprawdę wierzyli, że słuszność jest po ich stronie. Ofice­rowie poprzez zręcznie zredagowane ulotki twierdzili nawet, że członkowie Solidar­ności mają brać dzieci żołnierzy zawodowych jako zakładników i że w związku z tym nie­zbędna stała się ochrona ich rodzin przez postawienie wartowników i wy­syłanie pa­troli. Propaganda ta miała przede wszystkim sprawiać, aby nasze zdanie o Solidarno­ści było jak najgorsze --- była to jesz­cze jedna metoda utrzymania dyscypliny w woj­sku (dowódca plutonu, ?).

Dowódca baterii po zebraniu się kadry i żołnierzy na świetlicy przedstawił nam ogólną sytuację w kraju --- O tym, co się wtedy działo w kraju wiedzieliśmy bardzo nie­wiele. Na­sze informacje pochodziły z bardzo skąpych i niejasnych prze­kazów tele­wizyj­nych i z prasy. Nasze dowództwo na ten temat praktycznie z nami prostymi żoł­nierzami nie rozma­wiało, a jeśli już to przedstawiało ta sytuację jako konieczną obronę kraju przed możliwo­ścią wojny domowej. Wśród żołnierzy pano­wał również pogląd co do możliwej interwencji wojsk Układu Warszawskiego, ale dowództwo na ten temat nie wypowiadało się oficjalnie, utrzymując wśród nas po­czucie zagrożenia (żołnierz, ?).

Cały czas byliśmy karmieni ideologią przez oficerów politycznych. Odbywali­śmy manewry nastawione na walkę z demonstrantami. Mówiono tez wiele o we­wnętrznym roz­wiązaniu --- niedopuszczeniu do interwencji państw układu war­szawskiego (robotnik, 22).

Następnego dnia po wprowadzeniu stanu wojennego, dyrektor szkoły zwołał nad­zwy­czajne posiedzenie rady pedagogicznej, na którym przedstawił nam wy­tyczne jak wycho­wawczo wpływać na młodzież (nauczycielka, ?).

Przypominam sobie, że zamknięto szkołę i przez kilka tygodni nie było lekcji --- W szkole raczej unikano tematu stanu wojennego (pracownik naukowy, ?).

Na temat zamieszek w kraju słuchaliśmy co było w „Dzienniku” telewizyj­nym. Mąż wieczorami włączał radio, nastawiał na „Wolną Europę” i słuchał godzi­nami. Pamiętam, że wręcz „terroryzował” domowników, zarządzając zupełną ci­szę. Biada, jak dzieci mu bie­gały czy chichotały (pracownica umysłowa, 36).

OBAWY

Rozpoczęły się internowania, czuło się nastrój niepewności. Byłem wówczas w ta­kim wieku, że mogli mnie wziąć do wojska (instruktor LOK, 25).

Spodziewałem się internowania, które jednak nie nastąpiło (pracownik tele­komu­nikacji, 32).

Wśród znajomych bano się mówić, ale myślę, że ludzie raczej bali się o wa­runki ży­cia niż myśleli o polityce (pracownik firmy lisów, 32).

Stan wojenny to okres napięcia i lęków. Mąż pracował w Poznaniu. Codzien­nie wy­czekiwałam na niego, by następnego dnia robić to samo. Człowiek żył pra­gnie­niem, by jego dzieci dożyły innych czasów --- Pamiętam swe obawy, gdy mąż przy­niósł z pracy ulotki, czy gdy słuchał Wolnej Europy (pracownik fizyczny, 29).

Pamiętam, że w niedzielę rano w radio przemawiał gen. Jaruzelski i ogłosił stan wo­jenny w kraju. Pewnie jak wszyscy baliśmy się tego, nie wiedzieliśmy, jak to wszystko teraz będzie wyglądało” (malarz, ob. 43).

Strach przed milicją, że się dowiedzą czegoś złego o rodzinie, że przyjdą i znajdą bi­bułę. Poczucie szarości i beznadziejności. Przede wszystkim strach przed wojną ato­mową – końcem świata (rozmowy rodziców i znajomych) (student, 5).

Ojciec --- codziennie dojeżdżał do pracy i codziennie całą rodziną modlili­śmy się o jego szczęśliwy powrót do domu. Stan wojenny dla mnie to stanie w ko­lejkach do kościo­ła po dary z Zachodu (student, 7).

Ukryliśmy z mężem „makulaturę” w piwnicy pod węglem i mąż pojechał na wieś po zamówioną szynkę. Doszliśmy do wniosku, że lepiej pojechać pociągiem, gdyż chyba nie będą kontrolować wszystkich podróżnych (nauczycielska, 34).

Byłem zaskoczony, obawiałem się rozlewu krwi. Jednocześnie czułem wewnętrzny spokój, myślałem: patrzy na Polskę cały świat --- nie może więc dojść do niczego groź­nego (salezjanin, ?).

Przez przypadek jednak, część dokumentów Solidarności trafiła do mojego po­koju --- nie wiedząc, co oni z tym zrobią, postanowiłem to schować. Przez ten cały okres stanu wojennego strasznie się bałem, że będą tego szukać --- bałem się, że internowan­i --- mogli by powiedzieć, kto te dokumenty schował ( pracow­nik firmy budowlan­o-remon­towej, ?).

Byłem zaskoczony i zaszokowany --- Przypuszczałem, że są to ostatnie podrygi komuny (pracownik akademii medycznej, ?).

Byłam przerażona --- Mąż (oficer WP) wrócił dopiero po kilku dniach. Budy­nek, w którym mieszkałam, zajęty był przez rodziny wojskowych został pomalowany farbą. Na klatce schodowej pojawiły się napisy grożące wieszaniem dzieci wojsko­wych i od­wetem. Baliśmy się wychodzić z domu (inspektor ds. budownictwa, ?).

UCIĄŻLIWOŚCI

Właściwie przez miesiąc albo dłużej Polska właściwie nie funkcjonowała. Niemoż­ność korzystania z telefonów, brak możliwości wysyłania listów, godzina poli­cyjna, woj­sko na ulicach - całkowicie dezorganizowało życie i bardzo je utrudniało (profesor in­stytutu fizyki jądrowej,?).

To było dosyć uciążliwe --- w pierwsze dni bardzo długo nie wracałem do domu po pracy. Żona też miała kłopoty, bo miała problemy z dojazdem. Nie wie­dzieliśmy, co zrobić z dzieciakami, bo w przedszkolach też te panie nie wiedziały, jak postępować (pracownik firmy budowlano-remontowej, ?).

Poprzez zaistniałą sytuację nie mogłem normalnie prowadzić działalności --- go­dziny milicyjne ograniczały moją pracę związaną z nieregularnym trybem go­dzin, w jakich musiałem wychodzić z domu (przedsiębiorca, ob. 55).

W tym całym zamieszaniu --- pamiętam kolejki dłuższe niż dotychczas, jesz­cze większe braki na sklepowych półkach i panikę wśród ludzi. Na rogatkach woj­sko spraw­dzało wszystkich i wszystko (księgowa, ?).

Kilka razy wracałem do domu po 22:00 i byłem zmuszony ukrywać się, aby nie wpaść w ręce milicyjnych patroli. Pamiętam także przejeżdżające czołgi (kie­rownik ho­telu, ob. 30).

Było dużo utrudnień i za byle co płaciło się mandat (instruktor LOK, 25).

Starałam się w tym czasie o rentę po zmarłym mężu i miałam problemy z za­ła­twia­niem przepustek do odpowiednich urzędów. Przed urzędami stali uzbrojeni woj­skowi (ren­cistka, 58).

Częstym elementem krajobrazu były czołgi. Na granicy każdego wojewódz­twa były szlabany, zapory; aby przejechać trzeba było okazać specjalne prze­pustki, albo karty dro­gowe --- to co było uciążliwe to braki w zaopatrzeniu, kolejki, kartki na wszystko. Ale nawet, kiedy otrzymałem kartki na buty i tak ich nie można było nigdzie zrealizować (kierowca, ob.51).

Życie w tym okresie utrudniały godziny milicyjne i przepustki (palacz , 55).

Więcej ofiar spowodowały [wcześniej - przyp. red.] przerwy w dostawie prądu, pa­raliż służb miejskich (w tym pogotowia)oraz reglamentacja paliwa itp. Same repre­sje nie były tak krwawe, jak niektórzy by tego sobie życzyli [? sic!] [?,?].

Najbardziej uciążliwe dla nas były kłopoty z nawiązaniem kontaktu z rodziną w Au­strii, na rozmowę telefoniczna trzeba było czekać po kilka a nawet kilkanaście go­dzin. Listy przychodziły otwarte i często wykreślano z nich całe zdania (pra­cownik teleko­muni­kacji, 32).

Mój syn dużo wtedy chorował, a przecież trudno było o leki. Nie mogłem połą­czyć się z rodziną w Warszawie i Kielcach, gdyż zerwana była łączność telefonicz­na (robotnik, ob.43).

Nie odczuwałam represji. Z racji pracy w systemie dniówek i nocek od dyrek­cji otrzymywałam przepustki. Patrole jeździły po 22:00 za autobusami i kontrolo­wały (pielę­gniarka, 28).

Telefon nie działał. Czułam lęk przed tym co może nastąpić. Bałam się, że bę­dzie wojna domowa. Później, przynajmniej dla mnie, wszystko się ułożyło. Nie odczu­wałam tego w ogóle, tyle tylko, że czasem na ulicach były kontrole, spraw­dzali do­wody (bibliote­karka, ob. 82).

Czułem strach. Nie wiedzieliśmy, jak się zachować w tej sytuacji. Następnego dnia czuło się atmosferę niepewności, lęku na ulicach --- Po pewnym czasie lu­dzie przywykli do tej sytuacji, kiedy najgorsze przewidywania nie sprawdziły się (kelner, ob.47).

Wprowadzono godzinę milicyjną, kontrole, przepustki. Na ulicach często spi­sy­wano przechodniów (pracownik fizyczny, 32).

W związku z wprowadzeniem godziny milicyjnej --- w normalne dni po mieści krą­żyły patrole, które zatrzymywały ludzi i sprawdzali dokumenty. Często były to pa­trole skła­dające się z milicji i wojska. Dużym problemem dla ludzi była data wprowa­dzenia stanu wojennego, bo było to niespełna dwa tygodnie do świąt Bo­żego Naro­dzenia. Pro­blem ten nie polegał może na zrobieniu zakupów w sklepach, w których i tak nic nie było, ale na za­kazie poruszania się bez specjalnych przepu­stek i na zaka­zie poruszania się samocho­dem bez zezwolenia (konserwator urządzeń mecha­nicznych, ?).

Na dodatek zima tego roku była bardzo mroźna. Mieliśmy kłopoty z dogrza­niem mieszkania (student, ob. 24).

Pamiętam, że nie mogłam wypłacić swoich własnych pieniędzy z książeczki PKO. Musiałam nawet pisać specjalny list do dyrektora banku, abym mogła wypła­cić podjąć pieniądze (pracownica mleczarni,?).

Były kłopoty z komunikacja miejską, problemy z zaopatrzeniem w produkty spo­żyw­cze i artykuły codziennego życia, ograniczono możliwości przemieszczania się (pracow­nik naukowy, ?).

Najgorsze w stanie wojennym były tzw. kontrakcje [sic!], z których trzeba się było wywiązywać, np. odstawić do skupu odpowiednią ilość zboża, bo inaczej przy­jeżdżali z mili­cją i sami zabierali (rolnik, ob. 49).

W okresie stanu wojennego pogorszyła się nasza sytuacja materialna. Szcze­gólnie uciążliwe były dla mnie kartki żywnościowe, które przewidywały gło­dowe racje (pracownik umysłowy, 36).

Dowiedzieliśmy się, że po godz. 22:00 nie wolno chodzić po ulicy. Wszyscy, któ­rzy chodzili, byli legitymowani przez patrole milicji lub wojska. Były też powołane od­działy ZOMO, które patrolowały miasto. W zakładach pracy byli powołani ludzie par­tyjni na sta­nowiskach do pilnowania porządku i bezpieczeństwa akt, zabezpie­czono maszyny do pisa­nia (pracownik umysłowy, ob. 36).

Pogrzeb w Nowym Sączu, pogrzeb mamy kolegi. W ceremonii uczestniczyli SB-cy, którzy przywieźli syna brata kolegi, gdy ten młody człowiek poszedł się wy­spowia­dać – stali przy nim bez przerwy funkcjonariusze SB, stali w trójkę przy sa­mym konfe­sjonale (sale­zjanin, ?).

Następnego dnia baliśmy się puścić dzieci do szkoły. Legitymowano wszyst­kich przy rogatkach miasta, było bardzo zimno, więc żołnierze rozgrzewali się przy kok­sowni­kach, słyszałem, że w ten mróz niejeden zamarzł w czołgu. Wszystkie rozmowy telefo­niczne i cała korespondencja były pod kontrolą. Mieszkańcy naszej wioski pełnili nocne dyżury, patrolowali wioskę i sprawdzali, czy nikt nie wychodzi po godzinie 22 (ogrodnik, ?).

My rolnicy --- szczególnie dotkliwie odczuliśmy limity paliwowe. Odgórnie przy­dzie­lone ilości paliwa były tak znikome, że gdyby nie czarny handel, łapówki, starania i tym po­dobne formy, wiele hektarów ziemi leżałoby ugorem (rolnik, ob. 60).

Stan wojenny pokrzyżował moje plany, gdyż miałem wyjechać w styczniu na kon­trakt do Holandii --- nie można się było skontaktować z pracodawcą holender­skim (muzyk, 43).

Nie wolno 13 XII poruszać się samochodami --- W ogóle nie wolno było opusz­czać miasta bez zezwolenia. Tak było chyba przez pierwszy tydzień. Na Nowy Rok, ten kto miał benzynę, mógł jeździć własnym samochodem Nie było wtedy kontroli w obrębie miasta, miała ona miejsce dopiero poza granicami --- uciążliwe było to, że benzyna była na kartki, można było zatankować raz na 10 dni po 10 litrów. Ułatwione zadanie mieli ci, którzy dys­ponowali zasobami wódki, po­nieważ można było za nią przekupić pracowni­ków stacji ben­zynowej. Z nabyciem tego alkoholu nie było łatwo, obowiązywały kartki. Nie da się nie pa­miętać wprowa­dzenia godziny milicyjnej. Łapani byli wszyscy ci, którzy nie znaleźli się w domu przed 22:00 (pracownik naukowy,?).

Z ciekawszych wydarzeń pamiętam nasz rodzinny wyjazd nad morze do Włady­sła­wowa, gdzie byliśmy podczas drogi zatrzymywani przez patrole wojskowe, składa­jące się niekiedy z samochodów pancernych. Na miejscu dokumenty trzeba było no­sić ciągle przy sobie, gdyż kontrole zdarzały się nawet na plaży (konser­wator urzą­dzeń mecha­nicz­nych, ?).

Obraz stanu wojennego utrwalił mi się jako okres permanentnych uciążliwo­ści, spo­wodowanych kłopotami z nabyciem jedzenia, przedmiotów niezbędnych do co­dzien­nej eg­zystencji. Unieruchomiono komunikację miejską (pracownik na­ukowy,?).

Owszem były kłopoty z zaopatrzeniem się w najbardziej niezbędne produkty, w mie­ście były same kolejki, nie działała komunikacja (inspektor ds. budownic­twa,?).

ZAOPATRZENIE

Nic nie było, duże kolejki, wszystkiego ciągle brakowało (instruktor LOK).

Cały stan wojenny stałam w ogromnych kolejkach – czasem nie mogłam na­wet do­stać chleba (rencistka, 58).

Nic szczególnego nie pamiętam --- puste pułki w sklepach, kartki na mięso, al­ko­hol, chociaż akurat kojarzy mi się w ogóle z latami osiemdziesiątymi nie tylko ze stanem wojennym (malarz, 22).

Z codziennych trudności to wszystko było na kartki. Były wielkie kolejki. Lu­dzie brali co popadło (ekspedientka, 25).

Rzeczą którą sobie przypominam, były kłopoty z zaopatrzeniem w niezbędne arty­kuły spożywcze i puste półki w sklepach (nauczycielka, ?).

Były duże kolejki. Aby kupić mięso musiałam stać przed sklepem i dziesięć go­dzin. Zresztą nie tylko po mięso, ale i po inne dobra. Wszystko było na kartki (emerytka, ob. 66).

W sklepach wykupywano wszystko co się dało, na wszelki wypadek wszyscy robili zapasy (prywatny przedsiębiorca, ob. 43).

Przypominają mi się puste sklepy, kolejki kartki (robotnik, ob. 43).

Muszę przyznać, że zaczęło się już w grudniu poprawiać zaopatrzenie. Pa­mię­tam, że wręczono nam bony (pracownik naukowy, ?).

Zaopatrzenie w sklepach się poprawiło, tramwaje jeździły punktualnie, pew­nie dlatego że nie było tych ciągłych strajków (pracownica szkolna, 36).

Brak zaopatrzenia mnie nie dotykał, gdyż z poprzednich kontraktów odłoży­łem nieco waluty i dużo artykułów kupowałem w PEWEX-ie (muzyk, 43).

Prawie nic nie było i czasem --- trzeba było stać godzinami albo dniami w ko­lejce. No i wreszcie kartki na żywność. To było bardzo uciążliwe. Jeśli chodzi o to, co najbar­dziej utkwiło mi w pamięci z tego okresu, to chyba pewna kolejka. Byli­śmy z żoną w mie­ście i dowiedzieliśmy się, że w sklepie papierniczym jest --- pa­pier toale­towy. Staliśmy w kolej­ce 5 godzin. Oczywiście jak zwykle w takich kolej­kach docho­dziło do różnych scen. Po prawie 5 godzinach dostaliśmy po dwie rolki na głowę. To był nasz przydział (palacz, 55).

Wydarzenie jakie najbardziej zapadło mi w pamięci, to pewne zakupy. Stali­śmy z ro­dzicami przez dwa dni w kolejce, żeby kupić pralkę. Ludzi było chyba ze czter­dzieści [sic!] osób. Trzeciego dnia przed dziewiąta przywieźli towar. Były tylko trzy pralki. Za­częła się szamotanina i kłótnia. Ludzie wpadli w furię. Zaczęli się kłó­cić i prawie docho­dziło do bójek. W pewnej chwili przyjechała wojskowa „nyska”. Wyszedł oficer i trzech żołnierzy. Przyjrzał się całemu zamieszaniu i powiedział, że kto nie ma pralki, to może stać w kolejce i oni na­wet zawiozą „nyską” towar do domu. I zaniosą. Ale jak się okaże, że w domu jest pralka, to zaraz będzie kole­gium. Momentalnie zo­stało pięć osób. Myśmy byli trzeci w kolejce. Kupi­liśmy ra­dziecką pralkę - półautomat i żołnierze załadowali ją na samochód. Przywieźli do domu i zanieśli na miejsce. Oficer sprawdził, czy już nie mamy jednej pralki, a po­tem poże­gnał się i wyszedł (pracownik zieleni miejskiej, 23).

ARESZTOWANIA – INTERNOWANIE

Przyjechałem od matki do domu i około 13 zobaczyłem dwie „suki” z piskiem opon zatrzymujące się przed moją klatką. Od razu powiedziałem żonie, że przyje­chali po mnie. Kazali się ubrać i zaraz pojechaliśmy na komisariat. Wówczas byłem człon­kiem Krajowej Federacji Samorządów Pracowniczych --- Po aresztowaniu byłem przesłuchiwany kil­ka­krotnie, ale później wypuszczony do domu --- Byłem jeszcze parę razy przesłuchiwa­ny. Ciągle te same rutynowe czynności, te same nużące ze­znania i tak w kółko. Z cza­sem człowiek się przyzwyczaił (robotnik, ob. 61).

Aresztowano Starzyńskiego (Stażyńskiego), był przewodniczącym zakłado­wej So­li­darności. Zrobił potem przez ten fakt z siebie wielkiego bohatera (woźny w li­ceum eko­nomicznym, 55).

W poniedziałek rano przyszła do nas znajoma informując, że jej mąż został aresz­to­wany --- prosiła abym zaopiekowała się jej kilkumiesięcznym dzieckiem --- dowiedzia­łam się o aresztowaniach i że rodziny internowanych nie mają pojęcia o ich losi­e. Spodzie­waliśmy się tego samego i nawet przygotowaliśmy (z mężem) plecaczki z najniezbędniej­szymi przedmiotami: zmiana bielizny, szczotka do zębów (nauczy­cielka, 34).

Wiem, że rodzina jakiegoś opozycjonisty była nachodzona, prześladowana. Były tam przypadki nerwic. Ów opozycjonista prawdopodobnie po aresztowaniu został uśmiercony, w każdym razie znikł (pielęgniarka, 28).

Syn 13 XII został internowany i przewieziony do Gębarzewa --- przebywał w celi razem z Pałubickim, który doznał wtedy ataku serca. Nikt się tym nie przejął, do­piero po krzykach i wołaniu zabrali go do szpitala (emeryt, ?).

Sam nie byłem bezpośrednio poszkodowany, choć wielu kolegów ze związku za­kła­dowego zostało internowanych (robotnik, 49).

Na pytanie o powód aresztowania otrzymałem odpowiedź: Zostało Wam trzy mi­nuty. Ubrałem się szybko, starając się uspokoić żonę i płaczących synów. Wywie­ziono mnie na okres dziewięciu miesięcy do Gębarzewa. Nigdy nie myślałem, że za działalność związkową będę przebywał w więzieniu, gdzie traktowano mnie jak brutal­nego przestęp­cę. Po dziesięciu tygodniach pobytu w „ośrodku inter­nowania” mogłem zobaczyć się z żoną i dziećmi w rozmównicy (oczywiście w towa­rzystwie dozorcy) (elektronik, ob. 52).

Zaczęli mnie przesłuchiwać. Jednak powiedziałem, że odmawiam jakichkol­wiek in­formacji, zeznań, czegokolwiek do czasu, kiedy nie zostaną mi przedsta­wione jakie­kolwiek powody mojego zatrzymania. Po mniej więcej godzinie wpadło uzbrojone, pię­cioosobowe komando. Gruby i agresywny zomowiec skuł mi ręce kajdankami --- Wzdłuż szpaleru zomowców zeszliśmy z drugiego pietra na dół. Na dole też stał szpaler --- Zawieziono nas do Gębarzewa. Niektórzy nawet mówili, że może chcą nas rozstrze­lać, bo gdzieś po dro­dze zatrzymaliśmy się i wtedy je­den z milicjantów powiedział, że w przypadku próby ucieczki będą bez ostrzeżenia strzelać --- Potem nastąpiły mozolne dni spędzone w wię­zieniu. Przez trzy tygo­dnie nie wychodziliśmy w ogóle na dwór, nie wypuszczano nas. Je­dzenie było fa­talne (student, 23).

Pamiętam pewne zdarzenie, które dobrze to obrazuje; 13-tego na ranem pewna ko­bieta miała zawał, była moją parafianką, chowałem ją później. Miała za­wał o 4:00, syn we­zwał pomoc dopiero o 6:00 – zmarła (salezjanin, ?).

Było to miejsce, na które przywożono ludzi z całej okolicy. Bałem się bardzo, bo nam nic nie mówiono. Przewieziono mnie z paroma ludźmi do jakiegoś ośrodka, w któ­rym pa­nował wojskowy dryl. Słabe wyżywienie, zimne pomieszczenia, a wszystko to bez słowa wyjaśnień, byliśmy odcięci od świata zewnętrznego. Nic nie widziałem co się dzieje z moją rodziną --- Byłem internowany cztery miesiące. Potem nas zwol­niono i mogliśmy wrócić do domu (działacz Solidarności, ?).

W rodzinie wujek z Wrocławia siedział w więzieniu – był w Solidarności (eme­rytka, 59).

Pamiętam, że około Wigilii z naszego seminarium zostali zabrani nasi ojcowie – przełożeni, nie wiem, co się z nimi stało (salezjanin, ?).

Nauczycielkę, która przyniosła tekst, coś w rodzaju paszkwilu - - - spotkały po­ważne konsekwencje. Rozprawy, przesłuchania, publiczne oskarżenia, utrata pracy, wreszcie więzienie. Ta młoda dziewczyna załamała się kompletnie, wyszła z więzienia z głęboką de­presją psychiczną (nauczycielka, 42).

INNE SZYKANY

Marny był los studentów wydalonych z uczelni i przymusowo wcielonych do ar­mii – żadnych przepustek, wieczne szykany ze strony przełożonych i żołnierzy (robotnik, 22).

Byłam przeciwna --- i nie ukrywałam tego faktu, ale głośno wyrażałam swój sprze­ciw w najbliższym otoczeniu. Przypuszczam, że „życzliwi” sąsiedzi poinfor­mowali o tym --- Dlatego stałam się człowiekiem „drugiej kategorii”, jak to odnoto­wano w po­bliskim komi­sa­riacie MO Zaczęły się częste wizyty funkcjonariuszy mili­cji w moim domu --- miałam wni­kliwe i częste kontrole drogowe, które zawsze kończy­ły się man­datem. Ale ja się nie ugię­łam. Dlatego po jakimś czasie prócz mandatów pojawiły się kolegia, grzywny, a na­wet wy­rok dwa lata więzienia za rze­komy udział w napadzie na pobliski kiosk Ruchu, gdyż po­dobno zgadzał się ryso­pis (inżynier - ogrodnik, ob. 59).

To było dokładnie w niedzielny ranek. Męża nadal nie było --- Dzieci już wstały i pytały, gdzie jest tata --- Około 9 rano do naszych drzwi ktoś głośno zapu­kał. Có­reczka pobiegła, żeby tworzyć, ale zabroniłam jej i sama otworzyłam. Miałam nadzieję, że to mąż, ale w głębi ducha wiedziałam, że pewnie przyszli po niego. Kiedy otworzy­łam, zobaczyłam jakiegoś oficera, bo miał kilka gwiazdek i trzech żołnierzy z karabi­nami. Zapytał, czy jest mąż, a gdy odpowiedziałam że nie ma go, brutalnie mnie ode­pchnął i wszedł do środka. Dzieci natychmiast upadły na pod­łogę i próbowały się wczołgać pod stół. Tak zawsze mó­wił im mąż, że w razie kiedy by strzelano mają po­łożyć się na podłodze pod stołem. Żołnie­rze byli trochę tym zaskoczeni i widziałam w ich oczach zakłopotanie --- Oficer był za to brutalny. Przeszukiwał mieszkanie i cały czas obrzucał nas wyzwiskami. Nic jednak nie znalazł. Po kilku dniach mąż wrócił. Nie został internowany (nauczycielka, 33).

Dziesięć minut przed godziną 22:00 zomowiec zatrzymuje studenta i okłada go pałką – Dlaczego go biłeś ? Jeszcze nie ma godziny milicyjnej – pyta drugi zomowiec. Znam tego chłopaka. On mieszka w innej dzielnicy i nie zdąży wrócić do domu przed 22:00 – odpowiada nadgorliwy funkcjonariusz (?, ?).

Mąż stracił pracę, przez pewien czas mieliśmy tylko jedną pensję --- Bezpo­śred­nio nie byłam szykanowana --- ale musiałam poddać się weryfikacji, która miała cha­rakter przesłuchania przez 1-szego sekretarz Podstawowej Organizacji Partyjnej. Zaczęto bardzo często hospitować moje lekcje, co było czasem zabawne, kiedy omawiałam pro­blemy władzy na przykładzie „Balladyny”, co zostało od­czytane przez dyrekcję za aluzje do obecnej sytuacji w Polsce --- Co roku jeździ­łam na OHP, co dawało dodatkowy za­robek i zapewniało dziecku wakacje, w 1982 miałam wyjechać do NRD --- jednak milicja nie wy­raziła zgody na mój wyjazd bez podania przyczyny. Wcześniej nie dostałam zgody dyrek­tora szkoły na wyjazd do Leszna do mamy (nauczycielka, 34).

Stan wojenny dotknął moją rodzinę --- ojca internowano, przesiedział cztery mie­siące. Pamiętam widzenie --- gdy opowiadał, że wszystko będzie dobrze. Oj­ciec był członkiem KOR-u w Bydgoszczy --- Co jakiś była przeprowadzana ob­serwacja naszego domu. Takie zajście, jak np. rewizje na stałe odcisnęły się w mojej psychice (studentka, 8).

Gdy szedłem po 22:00 praktycznie mogli strzelać bez ostrzeżenia. Kiszczak wydał rozkaz, by w każdym zakładzie pracy był wojskowy komisarz --- wyłączone były tele­fony, dzwonić można było poprzez wojskowych, ocenzurowano prasę, kon­trolowano przesyłki. Słynne przepustki, sprawdzanie ustawiczne w ciągu dnia, na ulicy. Podej­rzany był każdy (emeryt, ?).

Bardzo niemiłe wspomnienie z okresu stanu wojennego to rewizja mieszka­nia --- koleżanka z pracy przyniosła tekst, coś w rodzaju paszkwilu, w którym było kilka uszczy­pliwych uwag pod adresem ówczesnych władz. Odczytaliśmy ten tekst na któ­rejś z przerw. Było trochę śmiechu, wymiana zdań i nie więcej. Wkrótce oka­zało się, że o tyle właśnie za dużo. Zaczęły się rewizje w mieszkaniach, przesłu­chania, docho­dzenia --- Do naszego mieszkania weszło dwóch mundurowych, je­den cywil wzrostu gdzieś blisko dwóch metrów. Byłam w domu z sześcioletnim sy­nem i przeraziłam się strasznie. Nie je­stem w stanie opi­sać, jak wyglądało miesz­kanie po około półgodzin­nej penetracji. Wspomnę może tylko, że wysypano proszki z pudełek, przekrojono mydło, ser żółty, przeszukano tornister syna. W po­koju męża stała maszyna do pisa­nia --- pisał jakąś prace z metodyki. Ten cywil rzucił się na te materiały, zaczął je wywracać, czytać, ale ku jego wściekłości nic podejrzanego nie znalazł. Męża zatrzy­mano na 48 godzin, po prze­słuchaniu zwol­niono go (nauczy­cielka, 42).

Podczas pielgrzymki Sierpień ‘82 szliśmy z Wrocławia do Częstochowy, były utrud­nienia, organizacyjne utrudnienia, utrudniano zakup benzyny. W pielgrzymce tej uczestni­czyli esbecy, ujawniali się podczas wystąpień - polemik o charakterze pa­trio­tyczno-naro­dowym. Próbowali je „rozbijać”. Psuto nagłośnienie, nagminnie przery­wano przewody elek­tryczne --- niejednokrotnie przebijano opony --- często poja­wiały się przy drodze samo­chody z wódą na sprzedaż (salezjanin, ?).

Mój sąsiad wracał po dwudziestej drugiej do domu. Kiedy przejeżdżała obok mi­licja zaczął uciekać, ale wolno, bo kulał. Milicja go dogoniła i bardzo pobiła, po czym zawiozła na komisariat. Potem miał sprawę w sądzie i musiał zapłacić duże kolegium (robotnik, ob. 67).

Wiedzieliśmy, że jest u nas podsłuch, sam to kiedyś wyczułem, robili to w spo­sób – delikatnie mówiąc – nieprofesjonalny, to była dziecinada (salezjanin, ?).

Późnym wieczorem zadzwoniła do naszych drzwi sąsiadka, której mężowi naj­praw­dopodobniej pękł wrzód na dwunastnicy --- wybiegłem więc na ulice i za­cząłem ła­pać przejeżdżające samochody. Nikt nie chciał się zatrzymać, sytuację uratowała --- są­siadka --- była co prawda pediatrą, ale przez to posiadała po­zwolenie na jazdę samo­chodem i ona odwiozła cierpiącego sąsiada w porę do szpitala (profesor in­stytutu fi­zyki ją­drowej, ?).

W pracy prawie mnie skreślono, tak ogólnie, za światopogląd (pracownica KAW, ?).

OSOBISTA TRAGEDIA

Ja jako mężczyzna w wieku poborowym obawiałem się jednego, żeby nie otrzymać karty powołania (prywatny przedsiębiorca, ob. 41).

Po kilku dniach wzięli mnie do wojska. Po południu przyszło do mnie do domu trzech wojskowych. Nie zdążyłem nawet skończyć golenia. Ledwie pozwolili mi się ubrać --- po kilkunastu dniach zwolnili mnie i wróciłem do domu. Skierowali mnie do innej służby – mieli­śmy pilnować dostępu do głównego ujęcia wody w mie­ście, żeby ktoś go nie zatruł (ma­larz, ob. 43).

Planowałem wyjazd za granicę i w tym celu przerwałem studia (?, 23).

Postanowiłem wycofać się z pracy naukowej, jako bezsensownej w narzuco­nym ter­rorze (ekonomista, 22).

W przedszkolu wezwano rodziców na dywanik z powodu rysunku pt. Pochód pierw­szomajowy, na którym było 2 milicjantów przed kościołem (miał być klasztor domi­nika­nów). Chyba wpłynął na całą postawę – antykomunistyczną (student, 5).

Wkrótce otrzymałem wiadomość, że nie mam pracy (elektronik, ob. 52).

Najgorszy w stanie wojennym był strach o brata, który był w wojsku. Na po­czątku żadnych wiadomości. Później opowiadał, że stali na granicy radzieckiej w peł­nej gotowo­ści. Byli bardzo dobrze karmieni, ale zawsze w stanie gotowości --- o dziwo nie pamię­tam końca stanu wojennego. Każdy był zaprzątnięty swoimi spra­wami, że nie zrobiło to na nas większego wrażenia (księgowa, 41).

MIEJSCE KOŚCIOŁA

Myślę, że próbowano powstrzymać wzrastająca rolę kościoła katolickiego. Prze­cież „Solidarność” była sterowana przez kościół (właścicielka sklepu odzie­żo­wego,?).

Kościół pod stanem wojennym robił wszystko, by nie dopuścić do tragedii – wojny domowej. Kościół był i jest czynnikiem stabilizującym napięcie --- Pamię­tam, opowiadał nam to taksówkarz, iż bodaj 15 VIII 1980 władze wyemitowały w TV kazanie księdza pry­masa, kazanie docięte, ale było to wielkie uspokojenie dla na­rodu --- stan wojenny ko­ściół jakby „wyeliminował (salezjanin, ?).

Kościół był zawsze ostoją polskości i zawsze stanowił on schronienie dla wszyst­kich, którzy mieli jakiekolwiek kłopoty --- Myśmy sami – to znaczy moja ro­dzina v do­świad­czały pomocy ze strony kościoła w formie rozdawnictwa darów (pracownik polsko-amerykańskiego szpitala pediatrycznego, ?).

GENERAŁ JARUZELSKI

Generał Jaruzelski to nie żaden bohater narodowy --- ale człowiek, który od­po­wiada za całą zaistniałą sytuację (proboszcz, ob. 67).

Opinia o decyzji gen. Jaruzelskiego jest wyłącznie negatywna i potępiająca stan wo­jenny (lekarz internista, 32).

Mogę się przyznać, że ja nie oceniałem Jaruzelskiego całkowicie negatywnie. Wy­dawało mnie się, że może należało sięgnąć po takie rozwiązanie – by móc wresz­cie opa­no­wać sytuację w kraju --- W sumie oceniam Jaruzelskiego bardzo negatyw­nie, acz­kolwiek nie za samo wprowadzenie --- ale za to co nastąpiło póź­niej (profesor insty­tutu fizyki jądrowej, ?).

Gdyby nie to co zrobił Jaruzelski, do Polski wkroczyły by wojska radzieckie i powtó­rzył by się scenariusz z praskiej wiosny (?, ob. 38).

Dziś po latach oceniam go tak jak oceniałam jego postępowanie wówczas – albo jeszcze gorzej. Mąż i ja nigdy nie wierzyliśmy, że ten człowiek może mieć do­bre in­tencje --- Żal mi, że nie został osądzony i skazany (pracownica polsko- amery­kańskiego szpitala pediatrycznego,?).

NA ŻYCZENIE ZSRR

Jako członek PZPR i kierownik Państwowej Spółdzielni Produkcyjnej --- uczestni­czyłem w posiedzeniach partii na których --- podkreślano możliwość inter­wencji wojsk czechosłowackich i radzieckich i niemieckich. Wojska te miały wkroczyć, gdyby Solidar­ność zagroziła panującemu porządkowi (kierownik spół­dzielni pro­dukcyjnej, ?).

Dopiero w latach dziewięćdziesiątych przekonano się jednoznacznie, że system so­cjalistyczny jest niereformowalny, a ludzie stanowiący elitę tamtejszej władzy byli na usłu­gach ZSRR (inżynier, ob. 48).

Za stan wojenny odpowiedzialność ponosi ZSRR i Układ Warszawski (stu­dent, 8).

Wydaje mi się, że istniała możliwość interwencji ZSRR w 1981 roku (kierownik hotelu, 30).

Odpowiedzialność za wprowadzenie stanu wojennego ponoszą władze PRL, ZSRR i Układ Warszawski (ekonomista, 22).

STOSUNKI MIĘDZYLUDZKIE

Parę dni przed Bożym Narodzeniem 1981 roku odwiedził mnie jakiś komen­dant woj­skowy i przestrzegał przed „nielojalnymi” względem władzy kazaniami. To były je­dyne tego typu odwiedziny (proboszcz, ob. 67).

Jechałem na święta do domu --- We Wrocławiu widziałem mnóstwo wojska i mili­cji. Miałem ogromne problemy z dostaniem się do domu --- groziła mi piesza wę­drówka 17 km z Siedlec do Dzierżoniowa. Ostatecznie przewiozła mnie milicja, za­wieźli mnie do domu n Święta (salezjanin, ?)

Przez cały czas przez nasz dom przewijało się dużo ludzi, szczególnie gdy bra­ko­wało ojca byli nam bardzo pomocni (studentka, 8).

Pani F. wynosiła w termosie kawę, by poczęstować nią stojących przed jej blo­kiem żołnierzy, grzejących się przy koksowniku, ale mimo to marznących. „Cóż oni winni. Wy­konują rozkazy” (?,?).

NORMALNE CZYNNOŚCI ZAWODOWE

Pierwsze zadaniem które wtedy wykonywałem był patrol na osiedlu zamiesz­ka­łym przez rodziny żołnierzy zawodowych. Podczas tego patrolu zobaczyłem przejeż­dżającą kolumnę czołgów --- poinformowano mnie o wstrzymaniu przepu­stek i o ograniczeniach w kontaktach pozasłużbowych --- Miejscowa ludność nie była do nas wrogo nastawiona i przez cały czas nie miałem żadnych nieprzyjem­nych sytuacji, zmuszających mnie do użycia siły (żołnierz, ?).

Padł rozkaz wymarszu o godz. 7:00 z koszar w kierunku Poznania. Mój plu­ton od­po­wiedzialny był za utrzymanie łączności pułku ze sztabem dywizji, a mnie osobi­ście podle­gała radiostacja --- Pamiętam, że przy mnie siedział nasz szef kontrwy­wiadu, ale nie żeby mnie kontrolować, ale dlatego że w moim samochodzie był piecyk i było bardzo ciepło --- następny rozkaz przewidywał marsz w kierunku Warszawy --- była to miej­scowość której nazwy nie pamiętam, ale znajdował się tam maszt telewi­zyjny i dzielnica prominentów --- otrzymaliśmy zadanie, aby wraz z reszta dywizji wziąć udział w akcji propagandowej, która polegała na hałaśliwym przejechaniu się wokół Warszawy tak, abyśmy byli dobrze wi­doczni --- w miejsco­wości tej stacjonowaliśmy około miesiąca i w połowie stycznia dywizja zaczęła wra­cać do macierzystych koszar --- Po powrocie --- otrzymaliśmy nowe roz­kazy zmieniające charakter naszej służby --- Ja zostałem odde­legowany do służby war­towniczej przy ważniejszych przedsiębiorstw i instytucji --- Przez cały okres służby w sta­nie wojennym nie miałem żadnych incydentów o charakterze po­litycz­nym, a stosunek lud­ności cywilnej do mnie jako żołnierza Ludowego Wojska Pol­skiego był na ogół pozytywny (dowódca plutonu, ?).

Stan wojenny --- całkowicie sparaliżował moją pracę zawodową –porusza­nie się w terenie, kontaktowanie się w sprawach zawodowych (lekarz internista, 32).

Pracowałem więc znowu na estradach w Polsce. W pracy nie mieliśmy żad­nych problemów, a w 1982 mogliśmy wyjechać do Jugosławii --- W czasie stanu wojen­nego założyłem też z żoną gabinet kosmetyczny (pozwolenie mieliśmy już wcześniej), który dość szybko zaczął przynosić dochód (muzyk, 43).

Następnego dnia dowiedziałem się, że jako pracownik rozwiązanej Solidar­ności zo­stanę oddelegowany przez urząd wojewódzki do innej pracy, więc aby tego unik­nąć w ciągu najbliższych paru dni szukałem zatrudnienia, rozmawiając z działaczami komisji za­kładowych --- zaproponowano mi posadę kuratora wydziału dla nieletnich, co niestety było związane z niższym uposażeniem niż w pracy w So­lidarności. Przyję­cie do pracy było czę­ściowo nieformalne, gdyż teoretycznie nadal pracowałem w >regionie<. Dopiero po otrzy­maniu wezwania do urzędu, zostałem >zwolniony< i >przyjęty< na nowe miejsce pracy (prawnik, 34).

W pracy dało się odczuć pewne zdenerwowanie --- z samego ran przyjechali do za­kładu żołnierze rozpoczynając służbę wartowniczą przy głównym wejściu --- za­sto­sowano u nas system przepustek (konserwator urządzeń mechanicznych, ?).

W poniedziałek pojechałem do pracy, dowiedziałem się tam, że jeden z mo­ich ko­le­gów został internowany, a kilku wysłano na urlop (nie dostali przepustek na wej­ście do bu­dynku), ja taką przepustkę dostałem i pracowałem normalnie, po pewnym czasie nie sprawdzano nawet mnie przy wejściu. Nie miałem żadnej styczności z oso­bami kontro­lują­cymi rozmowy telefoniczne. W pracy mieliśmy sporo roboty, gdyż w nocy z soboty na nie­dzielę oddział wojska - - - powyrywał wszystkie kable z centrali (pracownik teleko­muni­kacji, 32).

W dwa dni po wprowadzeniu stanu wojennego mieliśmy, zwołane w trybie na­tych­mia­stowym, posiedzenie rady naukowej, na którym zaprotestowaliśmy uchwałą skiero­waną do władz --- zdawaliśmy sobie sprawę, że wprowadzenie Stanu Wojen­nego rów­nież odbije się negatywnie na polskiej nauce --- później po raz drugi za­protestowaliśmy podobną uchwałą --- w związku z tymi uchwałami byłem przesłu­chiwany przez służby specjalne (profesor instytutu fizyki jądro­wej, ?).

Kierownik zmiany poinformował nas o wprowadzonych zmianach i o wprowa­dzeniu systemu przepustek --- zostały zaplombowane ksero i wszystkie maszyny do pisania --- Do zakładu w poniedziałek rano przyjechali też żołnierze, którzy --- pro­wadzili --- służbę wartowniczą (?, ?).

Do Spółdzielni przysłany został oficer wojskowy z Komitetu Powiatowego z sze­ro­kimi kompetencjami --- okazał się być moim znajomym i porządnym człowie­kiem, miało wpływ to, iż --- współpraca nasza układała się bardzo dobrze (kie­rownik spółdzielni produkcyjnej, ?).

Nie wiedzieliśmy, co będzie w tej pracy --- Byłem kierownikiem działu organi­za­cyj­nego, a zatem wszystkie sprawy --- musiałem na podstawie poleceń Zarządu Spół­dzielni ubrać w jakieś prawne formy --- właściwie nie wiedzieli, co maja ze sobą robić! Produkcja - nie ma tutaj o czym mówić (pracownik firmy remontowo-bu­dowlanej,?).

Następnego dnia jednak poszłam do szkoły, gdzie rozpisano nam dyżury w se­kreta­riacie --- Na kontrolę rozmów telefonicznych i korespondencji zupełnie nie zwraca­liśmy uwagi. W czasie stanu wojennego zorganizowałam najdłuższą wy­cieczkę szkolną w mojej karierze: Kraków – Częstochowa – Wadowice – Oświęcim – Zakopane, która od­była się bez żadnych problemów. Dopiero wtedy widziałam żoł­nierzy na ro­gatkach miast. Wakacje spędziliśmy w Tatrach, gdzie musieliśmy wy­kupić przepustki na poruszanie się w strefie nadgranicznej, kosztowały drogo, 50 złotych każda (pracownica szkolna, 36).

Zwykły dzień po 13-tym niczym się generalnie nie różnił. Dostaliśmy nakaz noc­nych dyżurów - całodobowych. Tak to trwało, aż do Sylwestra --- Na dyżurach ogląda­ły­śmy we dwie telewizję, nie było żadnych kontroli (higienistka szkolna, ?).

Zastanawiałem się co ludziom powiedzieć na kazaniu --- Pomagaliśmy ukry­wają­cym się, ja związany byłem ze studentami --- byli mocno zaangażowani. Była dziew­czyna-Małgosia, która przekazywała mi opis wszystkich demonstracji w Nowej Hucie (salezjanin, ?).

Żołnierze musieli wykonywać rozkazy. My nie musieliśmy używać broni, sta­wać przeciwko strajkującym robotnikom. Po wprowadzeniu stanu wojennego ochraniali­śmy wiele obiektów, newralgiczne punkty miasta (oficer WP, ob. 44).

Następnego dnia --- w fabryce kierownik poinformował nas o wprowadzo­nych zmia­nach i wprowadzeniu systemu przepustek. Na terenie zakładu pracy za­plombo­wano ksero i wszystkie maszyny do pisania (pracownik fabryki, ?).

SILVA RERUM INTER ARMA

Siedmioletnia córka, widząc przez okno czołgi i żołnierzy zakrzyknęła: „Patrz tato, Niemcy!” i wybiegła na ulicę. Niedługo potem wróciła zapłakana. „To Po­lacy” – powie­działa (?, ?).

Stan wojenny skrystalizował moje późniejsze poglądy polityczne (student, 5).

Aresztowano córkę, studentkę Uniwersytetu Jagiellońskiego, aktywistę NZS. Parę godzin później spotkałam na ulicy starego profesora UJ --- uczony powie­dział: „Trudno. Dziś wszyscy uczciwi ludzie powinni znajdować się w więzieniu”. (?,?).

Sylwester 1981/1982 – nie można się było wspólnie bawić, ponieważ imprezy były za­ka­zane. Ale o północy – u nas na osiedlu – ludzie wyszli na balkony i śpie­wali „Żeby Pol­ska była Polską” autorstwa Pietrzaka oraz „Boże coś Polskę”. Było to niesamo­wicie podnio­słe, no i było to drwienie sobie z władz, że myśmy na własnych balkonach mogli – mimo godziny policyjnej – śpiewać --- Bałem się, że mógłbym mieć nieprzy­jemności --- scho­wałem to jednak, to był moment. Scho­wałem to w tajnej kancelarii wojskowej, bo tam by nie szukali, w kasie pancernej w szafie pancernej była po­dwójna podłoga i tam schowałem (pracownik firmy re­montowo - budowlanej, ?).

Na ławkach pojawiły się ostre napisy przeciwko Jaruzelskiemu i jego bandzie i ZOMO --- Oporniki, gdy ktoś nosił na wierzchu to zdejmowano. Wszyscy więc nosili je sprytnie ukryte (uczeń, 14).

W czasie stanu wojennego miała miejsce ogromna powódź. W tej chwili nie bar­dzo pamiętam, czy było to koło Włocławka czy koło Płocka. Jestem jednak cał­kowicie prze­ko­nany, że była ona spowodowana wprowadzeniem Stanu Wojen­nego, a kon­kretnie brakiem połączeń telefonicznych --- władze starały się wyko­rzystać to propa­gandowo --- Każdy rozsądnie myślący Polak wiedział jednak, kto ponosi za to odpo­wiedzialność (profesor instytutu fizyki jądrowej, ?).

Na kinie „Bałtyk” w Poznaniu, elektrycy zawiesili dźwigami transparent: „Pogrom Partii Programem Narodu” --- całe mury oblepione były tymi hasłami (gospodyni do­mowa, ?).

Znam dwie ciekawe historie dotyczące pomnika Lenina --- Studenci oblali go wa­le­rianą, momentalnie pod pomnik ściągnęły wszystkie koty z całej Nowej Huty. Pomnik ob­stawiono śmietnikami, zapalono je, były też próby wysadzenia pomnika – nieudane, urwało tylko jedną nogę --- Nie oglądało się TV, a w porach nadawania DTV palono świece w oknach, odbywały się msze św. za naród i 13-tego każdego miesiąca, społe­czeństwo po­magało rodzinom internowanych, kupu­jąc znaczki wydane z tej okazji, nosili­śmy oporniki, studenci roznosili bibułę w ple­cakach, później, gdy mi­licja się zorientowała wszyscy nosili plecaki – dla zmylenia (salezjanin, ?).

W czasie stanu wojennego nie oglądało się telewizji, a w porach DTV palono świece w oknach --- 13-tego każdego miesiąca społeczeństwo pomagało rodzi­nom interno­wa­nych, kupując znaczki wydane z tej okazji. Nosiliśmy oporniki, stu­denci roz­nosil­i bibułę w plecakach, później, gdy milicja zorientowała się - wszyscy nosili plecaki dla zmylenia (ksiądz, ?).

Pamiętam też o określonej godzinie ludzie gasili światła, ponieważ słuchali tych dzi­kich audycji, jakie były nadawane przez dzikie radiostacje Solidarności. W Teletrze była taka radiostacja, która nadawała sygnał i powodowała zakłócenia w telewizji - głos się ra­diowy pojawiał w odbiornikach i pytano się: „Jeśli dobrze mnie słyszycie to mignij­cie raz światłem, jeśli średnio – to dwa razy, a jeżeli nic prawie nie słychać, to zgaście światło”. Widać było jak ludzie reagowali (pracownik firmy remontowo-budowla­nej,?).

Nie oglądaliśmy telewizji --- Śpiewaliśmy piosenki, mieliśmy przepiękne na­gra­nia – teksty Jacka Wójcickiego --- nie wywieszano flag na święta państwowe --- pa­pier co ukradliśmy w drukarni --- tona papieru w Syrence. To było coś. Wszystko dało się wów­czas załatwić, by oszukać i zaszkodzić systemowi (pra­cownik KAW, ?).

Niepewność, zamieszanie głód. Wiadomości uzupełniane były relacjami ojca, który był wojskowym. Często nie było go w domu --- o aresztowaniach działaczy So­lidarności dowiadywaliśmy się od ojca, który miał wiadomości chyba drogą służ­bową --- pamiętam godzinę milicyjną oraz protesty i strajki (?, ob. 38).

Wraz kolegami po spożyciu większej ilości alkoholu zakładaliśmy się, który prze­bie­gnie jakiś odcinek drogi w trakcie trwania godziny policyjnej i nie zostanie za­trzymany przez patrol (?, ob.50).

Pamiętam szczególnie kolędę ‘82 roku, dokładniej u jednej rodziny. Właści­ciel domu był we władzach wojewódzkich partii. Doszło między nami do polemiki dotyczą­cej ówcze­snych wydarzeń --- ich córka wychodziła za mąż, chcieli mieć ślub ko­ścielny, pytali, jak to zrobić w takiej sytuacji (salezjanin, ?).

W seminarium 13-14.XII. zomowiec zaprosił nas na obiad, czy coś gorącego – powiedział „Przecież to też są ludzie”. Czyli my, seminarzyści (salezja­nin, ?).

WSPOMNIENIA 5-CIO LATKA

Moje wspomnienia to wspomnienia dziecka --- 5 letniego chłopca --- rozu­miałem tylko tyle, że pewnych rzeczy mi nie wolno: wychodzić z domu po 23-ciej, przemieszczać się swobodnie po kraju (student, ob. 23).

W pamięci utkwił mi brak programu telewizyjnego --- wprowadzenie godziny mili­cyj­nej (student, ob. 23).

W pamięci najbardziej utkwił mi obraz pewnego zdarzenia. Przez miejsco­wość, w któ­rej uczęszczałem do szkoły, przejeżdżało wojsko (kolumna samochodów opance­rzo­nych), która kierowała się do Poznania. Jeden pojazd zatrzymał się przed skle­pem, ktoś z załogi wyszedł coś kupić, wokół zebrała się spora grupa lu­dzi. Kilku z moich kolegów wsiadło do pojazdu. Osobiście nie brałem w tym udziału i byłem z tego powodu bardzo rozgoryczony (student, 7).

OSOBISTA OCENA

Negatywna:

Ocena --- jest nie tyle trudna, co niemożliwa. Wiem i jestem przekonany, że było to zło wyrządzone narodowi polskiemu. Należy jednak postawić sobie pytanie; czy może było to zło konieczne, którego nie można było uniknąć? Może decyzja o wprowadzeniu stanu wojennego była podyktowana dobrem ogólnym, a więc nie była w sobie do końca zła. Dziś po tylu latach możemy nadal stawiać pytania bez odpowie­dzi. Nie wiem bardzo wielu rze­czy dotyczących tego okresu, a nie można czegoś oceniać, nie znając do końca całej prawdy (fotograf, 31).

Uważam, że stan wojenny był zupełnie niepotrzebny. Oceniam go jako zamach stanu komunistów w celu utrzymania władzy --- najbardziej kojarzy mi się z ego­izmem rządzących, którzy nie zawahali się w obronie własnych interesów po­święcić życie i zdrowie wielu niewinnych Polaków (proboszcz, ob. 67).

Zdecydowanie potępiam wprowadzenie stanu wojennego (pracownik akade­mii medycznej, ?).

Jestem całkowicie pewien, że stan wojenny był wyłącznie formą obronną zde­for­mo­wanego sytemu oraz ludzi związanych z PZPR, którzy chcieli wszelkimi sposo­bami utrzy­mać się u władzy (inżynier, ob. 48).

Traktowałem to jako zwykły zamach bez uzasadnienia, jedynym uzasadnie­niem była groźba interwencji wojsk Układu Warszawskiego (salezjanin, ?).

Podstawowe pytanie, za co zostałem osadzony i szykanowany – pozostało bez od­po­wiedzi (elektronik, ob. 52).

Stan wojenny wpłynął na rzeczywistość lat 80-tych, ta rzeczywistość to stan sta­gna­cji politycznej i gospodarczej. Stan wojenny przede wszystkim trzeba wi­dzieć jako wystą­pienie nie tylko przeciwko Solidarności, ale całemu narodowi (emeryci, ?).

Stan wojenny był obroną władzy, komuniści bali się oddać władzę, nie byli do tego jeszcze przygotowani (salezjanin, ?).

Wprowadzenie stanu wojennego z punktu widzenia politycznego i gospodarczego uważam za chybione --- Ogólny bilans --- wypada według mnie na nie­ko­rzyść rządu, czego dowodem jest rok 1989, kiedy partia i reprezentowany przez nią rząd zostały oba­lone (kierownik spółdzielni produkcyjnej, ?).

Aprobująca:

Decyzja --- z mojego punktu widzenia była słuszna. To było konieczne, aby z ze­wnątrz nas nie zaatakowali i aby nie było drugiej Czechosłowacji 1968 roku (emeryt, ob. 72).

Ogólnie źle wspominam stan wojenny, jako okres ciągłej niepewności o jutro, czas ograniczenia swobód obywatelskich. Choć muszę przyznać, że sytuacja w kraju się po­lep­szyła, jeśli chodzi o zaopatrzenie w produkty spożywcze, mimo wprowadze­nia kartek (kie­rownik hotelu, 30).

Stan wojenny to były czasy, spokój na ulicach, kur nie kradli. Człowiek mógł spo­koj­nie spać i chodzić po świecie. A z polityki to ja nic nie rozumiem (eme­rytka, ?).

Stan wojenny uchronił Polskę przed interwencją ZSRR i innych państw tzw. bloku wschodniego. Istniało zagrożenie państwa, więc wszystko, co wówczas zro­biono, by unik­nąć przelewu krwi, powinno być docenione. Trudno mi dziś ocenić, kto miał faktycz­nie ra­cje – władze ówczesne, czy Solidarność (pielęgniar­ka, ob. 41).

Zdecydowanie popieram wprowadzenie stanu wojennego. Przede wszystkim oba­wia­łam się interwencji obcych wojsk, przelewu krwi i zamieszek społecznych (pracownik naukowy, ?).

Wprowadzenie stanu wojennego uchroniło Polskę od chaosu i ingerencji państw układu warszawskiego (ówczesny emeryt, ?).

Po tylu latach uważam, że dobrze się stało. Nie było wojny domowej, gdzie brat strzelałby do brata (gospodyni domowa, ob. 40).

Osobiście uważam, że stan wojenny był jedną z opcji wyjścia z kryzysu --- my­ślę, że stan wojenny zapobiegł rozlewowi krwi (student, ob. 22).

Była to jedna z dwóch ewentualności. Druga to mianowicie wkroczenie wojsk ra­dzieckich na nasze terytorium. W obliczu tego, wprowadzenie stanu wojennego było de­cy­zją konieczną (student, ob. 23).

Żeby nie stan wojenny, na pewno doszłoby do rozlewu krwi. W każdej chwili mogły wkroczyć wojska (zaprzyjaźnione). Ogólnie cały ten okres minął bardzo spo­kojnie. Stan wojenny był mniejszym złem. Myślę, że nie należy potępiać stanu wo­jen­nego (robotnik, ob. 68).

Uważam, że stan wojenny był smutną koniecznością. Uważam, że była realne za­grożenie wkroczenia wojsk ZSRR do Polski. Była to jedyna możliwość za­pobieże­nia temu (oficer WP, ob. 44).

Gdy w mieście pojawiły się zagęszczone patrole wojska i milicji, a w mieście za­pa­nował spokój poczułam ulgę --- Uważam, że wprowadzenie stanu wojennego było de­cyzją słuszną. Zapobiegło przelewowi krwi i dalszej eskalacji konfliktu (in­spektor ds. budow­nictwa, ?).

Stan wojenny był tzw. mniejszym złem pozwalającym uniknąć rozlewu krwi (stu­dentka, 7).

Wprowadzenie stanu wojennego było konieczne. Uniknęło to interwencji [sic!] wojsk Układu Warszawskiego w naszym kraju (student, ob. 23),

Bez zdania:

Ja jakoś specjalnie nie odczułem stanu wojennego (kelner, ob. 47).

Uważam, że nie było konieczne (gospodyni domowa, ob. 47).

Dziś wolę się nie wypowiadać na temat tego okresu (robotnik, ob. 32).

Patrząc na to wszystko z perspektywy czasu, uważam, że stan wojenny wśród ludzi traktowany był jako zło konieczne --- Żyliśmy obok tego, co się dzieje, dużo lu­dzi starało się tego nie zauważać i po prostu żyć dalej (?, ?).

Stan wojenny jest dla mnie obecnie procesem dziejowym, który miał miejsce i stał się brakującym ogniwem pomiędzy komunizmem, epoką Gierka a stanem obec­nym. Był on „zły” w znaczeniu negatywności walki władzy [sic!] z opozycją (ofiary śmiertelne) (student, 7).

Jak tak sobie myślę, to nie wiem, czy stan wojenny wpłynął na moje życie. Chyba przez to, że miałem dużo wolnego czasu i skończyłem altankę na działce (robotnik, ?).

Jestem przekonana, że gdyby stan wojenny nie został wprowadzony polałaby się krew, a stojące na granicy wojska NRD i czeskie by wkroczyły (gospodyni do­mowa, ob. 55).

Stan wojenny był obroną władzy, komuniści bali się oddać władzę, nie byli do tego jeszcze przygotowani (ksiądz, ?).

Jedynym przyjemnym następstwem stanu wojennego był rozwój życia towa­rzy­skiego, gdyż spotkania ze względu na godzinę policyjną przeciągały się do rana (nauczy­cielka, 34).

W tej chwili bardzo trudno mi mówić o stanie wojennym w kategoriach oceny. Może był on środkiem zaradczym. Ponieśliśmy duże straty, ale mogło być gorzej” (instruktor LOK, 25).

Nie mam jednoznacznej oceny faktu wprowadzenia stanu wojennego, nie umiem po­wiedzieć, czy była to decyzja zgodna z prawem, czy raczej nie. Raczej skłonny jestem oce­nić stan wojenny negatywnie (pracownik naukowy, ?).

Stan wojenny był koniecznością powstałą w wyniku kryzysu natury gospodarczo-społecznej --- efektem było osłabienie socjalizmu, tzw. realnego socjali­zmu (adwokat, 28).

PODSUMOWANIE

Wobec przyjętego celu niniejszego opracowania, posumowanie wynika z ko­lej­nych przesłanek. Elementarnym założeniem jest akceptacja autentyczności dostęp­nych nam wypowiedzi – domniemanie, że otrzymane teksty oddają rzeczywiste głosy realnych osób. Z kolei brzmienie niniejszego wynika z naszej (redakcyjnej) dociekliwości, kompetencji i... skrupulatności. Właśnie w odczytywaniu wykorzystanego materiału. Zaledwie oparcie się na tych dwóch prze­słankach upoważ­nia do naszego uogólnienia na temat „stanu wojennego w oczach współczesnych”.

Już przypadkowość doboru respondentów, swoboda (ogólnikowość) kwestii, w ja­kich mieli się wypowiadać, pozwalają na nasze domniemywanie. Jest to wizja stanu rzeczy zakodowana w społeczności, choć nie wiadomo na ile wynikająca z osobi­stego do­świad­czenia. Bowiem wizerunek ten może być modelowany dzisiej­szym obra­zem docie­rającym skądinąd, głównie z kształtujących opinię środków masowego prze­kazu. Świa­domi, że powyższy materiał nie spełnia naukowych walo­rów socjologicznej reprezentacji – widzimy w nim signum temporis.

Nie tylko bezceremonialna manipulacja dzisiejszego polityka (politykiera), ale i me­toda beznamiętnego postmodernisty pozwalała by na dowolne wykorzystywa­nie tego tworzywa - ad libitum. Wszakże wyszydzana na wyrost „metodą nożyczek i kleju” właśnie tutaj kreuje Polaka stanu wojennego. Jako że ten – w tym miejscu – budzi się rano włą­czając telewizor, a chodząc po ulicach z plecakiem, nosi opornik w klapie marynarki, by 13-tego każdego miesiąca opodatkować się na internowa­nych. I sam stan wojenny ocenia wcale pozytywnie, jakkolwiek pięciolatkowi do­skwierały trudności z opuszczaniem domu po 23:00, choć jego domniemany brat bawił się wówczas z zomowcami w cho­wanego: itd., itp., etc.

Ironizowanie nie będzie łatwe, jeśli przeczytamy i wysłuchamy wielość relacji właśnie dziś – AD 2000 – z powagą zdawanych. Nie tylko w biesiadach prywat­nych, a więc niezobowiązujących. Także w podniośle podawanych informa­cjach ex katedra – o karaniu śmiercią posiadaczy radioodbiornika w mrocznych czasach peerelowskiej ko­muny. Rewelacja głośnego i uznanego „autorytetu na­ukowego” z największą powagą jest drukowana w roku Dwutysięcznym ! A niewzru­szonej pewno­ści temuż badaczowi nie mącą listy czytelników donoszących, iż do dzisiaj jakoś żyją, choć w 1947 roku posiadali sprawne radio, stojące na ekspono­wanym miejscu ich po­znańskiego mieszkania. A nawet niektórzy prowadzili legalne warsztaty naprawy pry­watnych radioodbiorników⁸⁰⁹. Wypada tylko czekać, by kolejny nieskażony odkrywacz białych plam autorytatywnie zaliczył tychże czytelników do grona – bądź kłamców, bądź etatowych pracowników UB, KBW nawet „Smierszcza”, achoćby i sam Poznań – za jądro komunistycznej zarazy !

Czy wobec tego – przy naszym materiale – może zadziwiać postawa dzisiej­szego dwudziestolatka – zaledwie adepta głoszącej chwałę i noszącej zwoje per­gaminu Klio?

ANEKS I

ANKIETA (proszę o szczere odpowiedzi w poniższej ankiecie, która dotyczy pani / pana wspomnień ze stanu wojennego oraz opinii na temat tego okresu. Gwa­rantuję dys­krecję)

1) Zawód:

2) Miejscowość, w jakiej przebywałeś podczas stanu wojennego: Poznań, Ostrów

3) Ile miałeś lat w momencie wprowadzenia stanu wojennego: 7

4) Czy wprowadzenie stanu wojennego było dla Ciebie zaskoczeniem: Nie wiedziałem co to znaczy.

5) Co pamiętasz z dnia 13 grudnia 1981?: nie było rano teleranka, ha­łas odgłosów wozów pancernych i czołgów jadących nocą trasą A-2 (przy której mieszkałem) prawie co noc ! – problemy z wyjazdem na wakacje do cioci do Ostrowa (do której jeździliśmy co roku, - brak wszystkiego w skle­pach.

6) Czy stan wojenny wpłynął na Twoje życie prywatne i zawodowe?: W zasadzie nie dotknął mnie w zasadniczy sposób.

7) Czy stan wojenny dotknął osobiście kogoś z Twojej rodziny lub bliskich?: Nie wiem nic o takich przypadkach.

8) Czy Twoja rodzina rozmawia jeszcze o wydarzeniach tamtego czasu?: Tak

9) Jeśli tak, które opinie na temat decyzji gen. Jaruzelskiego przeważają?:

a) stan wojenny jako tzw. mniejsze zło pozwalające uniknąć rozlewu krwi

b) próba przywrócenia dyktatury monopartii⁸¹⁰.

10. Czy Twoim zdaniem wprowadzenie stanu wojennego było samodzielną polską decyzją ?:

a) Tak

b) Nie

c) Nie wiem, nie mam zdania.

11) Kto ponosi odpowiedzialność za wprowadzenie stanu wojennego?:

a) władze PRL

b) ZSRR i Układ Warszawski

c) Solidarność

d) Kościół

e) Stany Zjednoczone i NATO

12. Czy decyzja gen. Jaruzleskiego przyniosła Polsce

a) więcej szkód ?

b) więcej korzyści ?

13. Jaką wersję wydarzeń kreuję Twoim zdaniem media?: nie mam zdania.

14. Swoje poglądy polityczne określasz jako:

a) lewicowe

b) centrolewicowe

c) centrowe

d) centroprawicowe

e) prawicowe

f) nie mam sprecyzowanych poglądów politycznych.

Dziękuję za wypełnienie ankiety

ANEKS II

W 1981 roku miałem 7 lat, ale w przeciwieństwie do moich rówieśników wiele pa­mię­tam. Mieszkaliśmy wtedy z dużej kamienicy razem z rodziną mojego ojca. Nie­mal zawsze bawiłem się z moim kuzynem Witkiem – był w moim wieku. Wstali­śmy do­syć wcześnie, żeby móc się bawić zaraz po śniadaniu. Nie upłynęło dużo czasu, gdy w domu zrobiło się straszne zamieszanie – pamiętam trzaskanie drzwiami, nasze zde­nerwowane mamy bie­gające z pokoju do kuchni, gdzie się ba­wiliśmy. Potem wszystko ucichło. Wy­szliśmy na korytarz i zobaczyliśmy dwóch żoł­nierzy z karabinami na ra­mionach. Bardzo nas to zainte­resowało – podeszliśmy do nich i kucnęliśmy naprzeciw nich. Wpatrywali­śmy się w nich, a właściwie w ich broń nie mogąc oczu oderwać. Po raz pierwszy widząc z bliska prawdziwe kara­biny. Przez długi czas nikt się nami nie interesował. W pokoju ojca Witka byli jacyś lu­dzie i głośno z nim rozmawiali. Rozmowę przerywały jakieś ha­łasy. Wcale nie czuliśmy strachu, wręcz przeciwnie byliśmy bar­dzo podekscytowani. Po jakimś czasie zaczęliśmy śpiewać piosenkę, myśląc, że spodoba się żołnierzom. Na­uczy­liśmy się jej na przyję­ciach, które od czasu do czasu organizowali dla przyjaciół nasi ojcowie u nas w domu. Nie pamiętam tekstu, ale po­czątek był taki: „Nasze małe żołnierzyki na placówkach stoją i śpiewają bolszewikom że się ich nie boją” [śmiech – dop. M.B.]. Żołnierze się ożywili, ale wcale im się to nie spodobało. Bar­dzo szybko pojawiły się nasze mamy i zagnały nas do pokoju. Nie wiedzieliśmy co się stało – zawsze, gdy śpie­waliśmy to w domu wybuchał śmiech do­rosłych. Bardzo długo musieliśmy przebywać w pokoju z zakazem jego opusz­czania. Mogliśmy wyjść dopiero wtedy, gdy wszyscy obcy opuścili dom. Zaraz pobiegli­śmy do pokoju ojca Witka i zobaczyliśmy straszny bałagan i nasze płaczące mamy. Wszędzie le­żały książki i jakieś papiery porozrzucane po całym pokoju. Dopiero wtedy zaczęli­śmy się bać, ale bardziej tego, że to nasza piosenka była przyczyną bałaganu i pła­czu mam. Dowiedzieliśmy się, że ojców zabrano – słowo aresz­towanie pojawiło się później. Nie było obiadu, a wieczorem nie można było obejrzeć bajki – później dowie­dzieliśmy się dlaczego. Wieczorem, gdy już spaliśmy, obudziły nas świa­tła w naszym pokoju – weszli ja­cyś panowie, a za nimi nasze mamy. Zaglądali do na­szych tornistrów i po jakimś czasie wyszli. Zasnąłem niczego nie rozumiejąc.

1 Jest to przeredagowany fragment pracy magisterskiej, napisanej w latach 1967-1968 pod kierun­kiem profesora Henryka Łowmiańskiego, w ówczesnej Katedrze Historii Narodów ZSRR UAM. Obecne dopasowanie dotyczy tylko skrótu redakcyjnego i stylistyki o wiele obszerniejszego tekstu pierwotnego. Nie zmieniono argumentacji ani konkluzji. W okresie pisania wypracowania magister­skiego, nie znano części literatury. Mimo rekomendacji Promotora, studentowi nie udostępniono pamiętników Wacława Lednickiego - których istnienia był świadom - i pierwszych numerów pary­skich „Zeszytów Historycznych”, jakich zawartości nie znał w ogóle. Późniejsze spenetrowanie wcześniej­szych prohibitów nie zmienia jednak poglądu wyłożonego przed z górą trzydziestu laty; przynajmniej w tu omawianej kwestii. Najnowsza literatura - może nie do końca rozpoznana - także tejże dufności nie podważyła. Przed laty przy pracy nad obcojęzycznymi tekstami, doraźnie tłuma­czono je na język polski. Obecnie trudno byłoby sięgać po wykorzystywane wówczas publikacje, dla­tego pozostawiono tu nasze dokonania translatorskie. Zresztą one bardziej korespondują z tytułem niniejszego zbioru. W uwagach konsekwentnie operujemy nową datacją, która o 13 dni (in plus) różniła od obowiązującego wówczas w Rosji, tzw. starego stylu.

2 Tezę taką postawił już w roku 1918 angielski dziennikarz E. J. Dillon, Konferencja pokojowa w Paryżu, tłum. M. L., Warszawa 1921. Powrócono do niej w latach sześćdziesiątych, na łamach emi­gracyjnych „Zeszytów Historycznych”, por. przyp. 12-13.

3 Najwcześniej pełne zestawienie tych poglądów dał L. Kozłowski, Rewolucja rosyjska i niepodległość Polski. Geneza aktu 30 marca, Warszawa 1922. Autor najwyraźniej pisał „z tezą”, zde­cydowanie odrzucając inspirację endeckiego Koła Polskiego w Dumie, a akcentując doniosłość po­czynań Aleksandra Lednickiego. Zaznaczmy tutaj, że odkryte i opublikowane niedawno pamiętniki tego ostatniego niemal zupełnie pomijają interesujące nas wydarzenia, por. A. Lednicki, Pa­miętnik 1915-1918, „Bibliotheca Iagellonica. Fontes et Studia”, t. 1, Kraków 1994. W okresie mię­dzy­wojennym trwała swoista licytacja w sporach, jakie stronnictwo polskie miało największy udział w procesie odbudowy państwa. Nie przebierano w środkach posuwając się do insynuacji. Typowym przykładem tej „polemiki” była endecka nagonka na Aleksandra Lednickiego, zwieńczona procesem sądowym, gdzie wyrok nie był przyjęty przez stronę pozwaną, a materiały - choć tendencyjnie zreda­gowane - opublikowano, chcąc przekonać o racjach stronnictwa, które za wszelką cenę kreowało się na twórcę niepodległości - zob. Proces Lednickiego. Fragment z dziejów odbudowy Polski 1915-1924. Wg stenogramów opracował, wstępem i przypisami opatrzył Z. Wasilewski, Warszawa 1924.

4 Teza taka, zresztą z gruntu fałszywa w jednym z elementów jej wywodzenia (zob. niżej), obowią­zywała w historiografii PRL lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Kunktatorsko była jednak pod­trzymywana później, w postaci kategorycznej: Burżuazyjny Rząd Tymczasowy podjął tę inicjatywę, chcąc najwyraźniej zneutralizować stopień oddziaływania propagandy bolszewickiej (W. T. Kowalski, Rok 1918, Warszawa , „KAW”, 1978, s. 42), lub bardziej oględnie: Rząd Tymczasowy wy­dał ją niewątpliwie na skutek ogłoszonego uprzednio orędzia Rady - - - Próżny i jałowy byłby spór, która deklaracja - - - miała poważniejsze znaczenie. Sprawa jest jasna. Deklaracja Rady Delega­tów Robot­niczych i Żołnierskich, wcześniejsza chronologicznie, poważniejsza i rzetelniejsza w tre­ści, była pro­gramem tej siły, która w kilka miesięcy później ujęła w ręce władzę w Rosji i dzierży ją do dziś dnia. (J. Pajewski, Odbudowa Państwa Polskiego 1914-1918, Warszawa, „PWN”, 1978, s. 154-155). Jednak cała ta twórczość zgodnie bagatelizowała - postponowała wręcz - dekla­rację Rządu Tym­czasowego, zob. niżej.

5 Zob. S. Filasiewicz, La question polonaise pendant la guerre mondiale, Paris 1920, s. 138 nn; F. Stieve, Izvolski im Weltkrieg. Der diplomatische Schriftwechsel Iswolskis aus den Jahre 1914-1917, Berlin 1925, s. 211 nn.; Й. В. Ключников, Международная политика новейщего врмеии в договорах и деларациях, t. 2: От имперялистической войны до снятия блокды с Советской России, Москва 1926, s. 68 nn; Сборник дооворов России с друми госуарстами 1856-1917, Москва 1952, s. 455 nn.

6 Atmosferę pierwszych dni rewolucji lutowej i warunki, w jakich przyszło działać tworzącym się or­ga­nom władzy, sugestywnie przedstawił w polskiej literaturze L. Bazylow, Obalenie caratu, Warszawa, PWN, 1976, s. 372 nn.

7 P. N. Milukow, Aleksander Lednicki jako rzecznik polsko-rosyjskiego porozumienia, Przegląd Współczesny, nr 3 (203) z 1939 r., s. 62, 67. Jest to tłumaczony fragment wspomnień, wydanych w 1937 r.

8 List T. Rodiczewa do prof. Askenazego, Tydzień Polski, nr 20 z 1920 r.

9 A. Kerenski, La Russie au tournant de l’histoire, Paris 1967, s. 324.

10 Por. A. Kerenski, Erinnerungen. Von Sturz des Zarentums bis zum Lenins Staatsstreich, Dresden 1928; tenże, La revolution Russie 1917, Paris 1918.

11 Zob. Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 2, Warszawa, Książka i Wiedza, 1961, s. 574, przyp. 1.

12 Zupełnie przemilcza poruszaną kwestię autorka na nowo broniąca tezy o brytyjskich naciskach na Rząd Tymczasowy - właśnie w sprawie polskiej, por. A. Cienciała, Polityka brytyjska wobec od­rodzenia Polski 1914-1918, Zeszyty Historyczne, t. 16 (1969), s. 67 nn. Wcześniej, świadomi po­rozumienia francusko-rosyjskiego historycy mówili o całkowitym wręcz pominięciu delegacji bry­tyj­skiej w przygotowaniu układu - por. C. Berezowski, Powstanie Państwa Polskiego w świetle prawa narodów, Warszawa 1934, s. 187; J. Dąbrowski, Wielka wojna 1914-1918, w: Wielka Historia Powszechna, t. 7, Warszawa 1937, s. 698; А. В. Игнатевь, Русско- английские отно шения накануне Октябрьской Революции, Москва 1966, s. 115. Sprawa ma posmak sen­sa­cyjny i wykracza poza ramy niniejszych uwag. Zauważmy jednak, że w zachowanym materiale, znajduje się niedatowana notka dotyczącą układu między Rosją, Francją i Anglią, odnosząca się do Alzacji, Lotaryngii, lewobrzeżnych względem Renu terenów i zachodnich granic Rosji (F. Stieve, Izvolski im Weltkrieg, s. 215). Na depeszy ministerialnej do ambasadora rosyjskiego w Paryżu widnieje adnotacja „kopia do Londynu” (ibidem, s. 213). Dość szczegółowo relacjonowano tam pertraktacje francusko-ro­syjskie, o jakich rosyjski ambasador skądinąd powinien wiedzieć, przebywał, bowiem wówczas w Piotrogrodzie i uczestniczył w konferencji (A. В. Игнатевь, Русско-английские отношения..., s. 90). Utajnienie przed sojusznikiem było o tyle szczególne, że Wielka Brytania już w stycz­niu 1917 roku dopuszczała możliwość, by powojenna Rosja dowolnie wyznaczyła swe zachodnie rubieże - pod warunkiem nadania Królestwu Polskiemu autonomii (ibidem, s. 33-34, por. Н. Н. Карлинер, Англия и петроградьская конференция Антанты 1917 года, w: Международные отнощения. Политика и дипломатия XVI-XX века, Москва 1964.

13 Zob. P. Wandycz, Odezwa Rządu Tymczasowego z marca 1917 r. a interwencja angielska, Zeszyty Historyczne, t. 15 (1969), s. 230-235. W. Sukiennicki, Balfour a Polska, Zeszyty Historyczne, t. 17 (1970), s. 39 nn. Zauważmy, że tych rzekomych zabiegów nie akcentuje sam bry­tyjski ambasador w swoich pamiętnikach, G. Buchanan, Meine Mission in Russland, Berlin 1926, s. 180 nn. Zresztą nie tylko, dlatego, całą tę konstrukcję historiograficzną uznano za „bałamutną, a zatem szkodliwą” - list Wiktora Sukiennickiego do Redakcji; Zeszyty Historyczne, t. 23 (1973), s. 238.

14 Rzeczone porozumienia kompromitowały przecież dyplomację francuską. Nie, dlatego, że ujaw­niały jej rzeczywiste nastawienie do sprawy polskiej. Ukazały wszak kompletną indolencję dyploma­tów podpisujących tak ważną konwencje z rządem, którego rychły upadek był dla wszystkich oczy­wisty. Późną jesienią 1917 roku, po ujawnieniu tych dokumentów, we Francji żądano wręcz zmiany gabi­netu, por. P. Renouvin, Les crises du XXe siècle, t. 1: 1914-1929, Paris 1957, s. @.

15 Zob. A. Błok, Ostatnie dni caratu, tłum. A. Galis, Czytelnik, Warszawa 1968, s. 89. Poeta był członkiem Nadzwyczajnej Komisji i dlatego jego esej wolno traktować jako pełnoprawne źródło, por. L. Bazylow, Obalenie..., s. 29. O swej pracy w Komisji wielokrotnie Błok wspomina w fascy­nują­cych dziennikach, w których niestety nie znajdujemy innych aluzji o intrygującym nas epizodzie, zob. A. Błok, Dzienniki 1901-1921, tłum. M. Leśniewska, Kraków, Wydawnictwo Literackie, s. d. (1975).

16 A. Błok, Ostatnie dni..., s.109.

17Nie miejsce tu, by relacjonować postawę rosyjskich partii politycznych wobec problemu narodo­wo­ściowego, a polskiego w szczególności. Młode, bo kształtujące się dopiero od rewolucji 1905-1907 roku nowoczesne partie, problem ten mniej lub bardziej wyraźnie umieszczały w swych pro­gramach. Z sił, które doszły do władzy w wyniku rewolucji lutowej, najznaczniejszymi były partia ka­detów ( Konstytucyjnych Demokratów) pod przywództwem Pawła N. Milukowa i październikowców (Związek 15 października) pod przywództwem Aleksandra Guczkowa. Obie dopuszczały możliwość jakiejś auto­nomii ziem polskich w ramach Cesarstwa Rosyjskiego. Zdecydowanie zaś sprzeciwiały się jakiej­kolwiek dyskusji o niepodległości dla Polski. Nie zmienił tego nastawienia wybuch wojny (por. I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914-1917, Warszawa, PWN, 1966 i szereg artyku­łów tejże, pomieszczonych choćby w zbiorze pt. Problem polsko-niemiecki w traktacie wersal­skim, Poznań, Instytut Zachodni, 1963, gdzie: Sprawa polska w polityce Rosji w czasie I wojny światowej; Stosunek rosyjskiej opinii publicznej do sprawy polskiej). Partia Kadetów modyfikowała swoją platformę o tyle, że czołowy jej teoretyk - profesor Fiodor Kokoszkin wprowadził do programu stwierdzenie, że Króle­stwo Polskie stanowiąc nieodłączną część państwa rosyjskiego, podlega­jącą - - - prawom i obo­wiązkom ogólnokrajowym, w sprawach wewnętrznych zarządzane będzie odrębnymi prawami na pod­stawie odrębnego ustawodawstwa krajowego, za: M. Figowa, Pol­skie stronnictwa burżuazyjne Galicji, Śląska Cieszyńskiego i Królestwa Polskiego w pierwszej wojnie światowej (sierpień 1914 - sier­pień 1915), Katowice 1962, s. 273-274. Stanowisko takie spo­wodowało, że Aleksander Lednicki je­sienią 1916 roku zrezygnował z członkostwa tej partii.

18 P. N. Milukow w styczniu 1917 r. – П. Н. Милюков, История, s. ?.

19 Zob. K. W. Kumaniecki, Zbiór najważniejszych dokumentów do powstania Państwa Pol­skiego, Warszawa Kraków 1920, s. 66.

20 Великая Октябрьская Соцялистическая Револуция. Хроника событий, t. 1: февраляa - 6 мая 1917 года, Москва 1957(dalej: Хроника событий ), s.103. Bez przywołania źródła. Enuncjacji takiej nie znaleźliśmy w pamiętnikach brytyjskiego ambasadora - G. Buchanan, passim.

21 Zob. Z dokumentów chwili, t. 20; Ojczyzna i Postęp, s.d., s.l., nr 26, s. 49.

22 Zob. Z dokumentów chwili, t. 11: Ojczyzna i Postęp, s.d., s.l., nr 35, s. 65.

23 Zob. A. Kerenski, La revolution, s. 320. O wystąpieniu tym wspominali w latach dwu­dziestych jego polscy słuchacze, por. Proces Lednickiego, s. 188.

24 Zob. Z dokumentów chwili, t. 6: Ojczyzna i Postęp, s.d., s.l., nr 26, s. 63-64.

25 L. Kozłowski, Rewolucja rosyjska i nie­podległość Polski, s. 27.

26 Lakoniczne, ale kompetentne biogramy wszystkich, znajdujemy w oprawie wydawniczej – A. Lednicki, Pamiętniki, sub voce.

27 Proces Lednickiego, s. 195.

28 Sz. Askenazy, Uwagi, Warszawa 1924, s. 457.

29 Proces Lednickiego, s. 179. Jest to późniejsze twierdzenie, sformułowane w specyficz­nych warunkach, gdzie świadek celowo lub mimowolnie mógł kontaminować.

30 A. Lednicki, Z lat wojny. Artykuły listy przemówienia 1915-1918, Warszawa 1921, s. 230.

31 Хроника событий, s. 118.

32 Sam Milukow przyznawał po latach, że inicjatywę utworzenia Komisji ds. Likwidacji Królestwa Polskiego zgłosił A. Lednicki, na co uzyskał natychmiastową zgodę i polecenie przygotowania sta­tutu tego organu, w skład, którego wprowadzono kadeckiego eksperta prawnego, profesora Kokosz­kina. Zadaniem Komisji było lokalizacja i inwentaryzacja majątku instytucji społecznych i państwo­wych byłego Królestwa Polskiego; określenie sposobów jego przechowywania i zarządzania; likwi­dacja rosyjskich instytucji państwowych działających onegdaj w Królestwie Polskim.

33 Szerzej: L. Kozłowski, Rewolucja rosyjska i nie­podległość Polski, s. 41; Proces Lednickiego, s. 185-189; P. Milukow, Aleksander Lednicki, s. 63-65. Tu relacje ex post świadków, zaś kalendarium ówcze­snych poczynań ojca, dawał po latach - w zrozumiale emocjonalnym artykule W. Lednicki, Aleksander Lednicki 1866-1934, Zeszyty Historyczne, t. 1 (1962), s. 44.

34 Por. W. Sukiennicki, Balfour a Polska, s. 45, gdzie szczegółowe przedstawienie okoliczności i własne tłumaczenia – za materiałami archiwalnymi – wystąpień na posiedzeniu gabi­nety. Rzeczona „analiza” Balfoura była wielokroć przytaczana w literaturze, jako że dla historiografii PRL-u doskonale ilustrowała antypolską postawę Wielkiej Brytanii, zob. J. Kowalski, Wielka Październikowa Rewolucja Socjalistyczna a wyzwolenie Polski, Warszawa 1952, s. 53; W. Leczyk, Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone 1917-1919, Warszawa 1966, s. 44; J. Pajewski, Historia powszechna 1871-1918, Warszawa 1967, s. 440. Brzmienie podawano jed­nak ”z drugiej ręki” i tylko w wersji – tego wyimka – spolszczanej przez autorów monografii. Ci nie byli też zgodni w datowaniu wystąpienia Balfoura: „26 marzec”; „21 marzec 1917”; „marzec 1917”. U pi­szącego te słowa, przed laty wzbudzało to rozterki, które rozwiał poznany później artykuł Wiktora Sukiennickiego.

35 P. Renouvin, La crise européene et la première guerre mondiale, Paris 1948, s. 425.

36 Dnia 17 marca w rozesłanych do sojuszników telegramach Paweł N. Milukow zapewniał, że nowy ga­binet będzie respektował zobowiązania między sojusznicze zaciągnięte przez obalony rząd (S. Filasiewicz, La question, s. 143), co powtarzał w depeszach z 21, 22 i 24 marca (Хроника событий, s. 129, 142, 160). Tego ostatniego dnia rosyjski minister spraw zagranicznych ko­lejny raz zapewniał ambasadora brytyjskiego: „Rząd Tymczasowy jest zdecydowany podtrzymać i zrealizować zaciągnięte przez poprzedników zobowiązania i kontynuować wojnę do zwycięskiego końca” (G. Buchanan, Meine Mission in Russland, s. 183). Począwszy od 21 marca sojusznicy poczęli uznawać Rząd Tymczasowy, dopiero (?) 25 marca uczyniła to Francja, 30 zaś Anglia (J. Knebel, Rząd pruski wobec prawy polskiej w latach 1914-1918, Poznań 1963, s. 184), szerzej П. Н. Милюков, История второй русской революции, t. 1, София 1921, s. 62 nn.; por. A. В. Игнатевь, Русско английские отношени, s. 122 nn.

37 Por. L. Bazylow, Obalenie caratu, s. 406-407.

38 П. Н. Милюков, История, s. @.

39 O liczebności Polonii rosyjskiej i jej orientacjach politycznych w latach wojny zob. I. Spustek, Polacy, s. 16 nn.

40 Хроника событий..., s. 190.

41 Dokumenty i materiały, t. 1, s. 9.

42 Teza nie nowa i nie wchodzimy tu w dysputę o prawomocności tego organu w wydaniu takiego dokumentu. Także nie wnikamy w jego „moc sprawczą” procesu odbudowy Państwa Polskiego. Aspekty te były nadużywane w polityce, publicystyce, a w konsekwencji i w historiografii. Wykła­damy tu jedynie chronologię wydarzeń, bez wskazywania „doniosłości”, zob. niżej.

43 Znajomość obu datowała się od roku 1905, kiedy wspólnie rozpoczynali działalność polityczną, co kilkakroć wspominano, zob. A. Kerenski, La Russie, s. 110 nn. W wcześniejszej wersji, Sokołow jest jedyną przez nas odszukaną w tekście osobą nazywaną „przyjacielem” - „lie­bens würdig Freund” (!) autora, A. Kerenski, Erinnerungen, s. 460, por. W. Trzciński, Uznanie niepodległości Polski przez Rosję, Niepodległość, t. 8 (1933), s. 301. Wkład So­kołowa w prace nad „Orędziem” podkreślał w później spisanych wspomnieniach Hipolit Korwin-Milewski, Siedemdziesiąt lat wspomnień 1885-1925, Poznań 1930, s. 361-362, nie będąc jednak najbar­dziej kompetentnym w tej materii. Autorstwo Sokołowa podniósł wcześniej Szymon Aske­nazy, w pi­sanych na gorąco, ale opublikowanych zbiorowo dopiero w 1924 r. notatkach-felieto­nach, gdzie powoływał się na świadectwo generała Więckowskiego, zob. Sz. Askenazy, Uwagi, Warszawa 1924, s. 458 -459.One dały asumpt twierdzeniu, że to właśnie Askenazy „stworzył mit Sokołowa” (P. N. Milukow, Aleksander Lednicki, s. 40), co niegdysiejszemu ministrowi ro­syjskiemu było potrzebne w wyłożeniu własnych racji. O udziale Mikołaja Sokołowa – postaci skądi­nąd tragicznie zapomnianej – w redagowaniu „Orędzia do Polaków” informowano polską opinie pu­bliczną już w roku 1917, zob. Z dokumentów chwili, nr XXXIII, Ojczyzna i Postęp, s.l. s.d., nr 37, s. 61.

44 Tak P. N. Milukow, Aleksander Lednicki, s. 61-63, gdzie kategorycznie: muszę oświadczyć (w 1936 roku ! – Z.W.), że żadnych informacji od wymienionych osób nie otrzymywałem i w stosunkach z nimi się nie znajdowałem (Kiereński, Więckowski, Sokołow - podkr. Z.W.). Jeszcze dalej posunął się były premier Grigorij Lwow, który dopiero latem 1920 roku dowiadywał się o wyda­niu przez Piotrogrodzką Radę „Orędzia do Polaków”, zob. List T. Rodiczewa... W innym miejscu Milukow dowodził, że w owych dniach dualizmu władzy jeszcze nie było; П. Н. Милюков, История, s. 80. Znamienne dla nas, że niezmiernie nieprzychylny Kiereń­skiemu, były członek byłej Rady Państwa, właśnie jemu przypisywał podsunięcie „Orędzia” - gabi­netowi księcia Lwowa, zob. H. Korwin-Milewski, Siedemdziesiąt lat, s. 451.

45 Choćby: J. Kowalski, Wielka październikowa rewolucja, s. 57; W XXXV rocznicę Wielkiej Październikowej Rewolucji Socjalistycznej. Materiały i dokumenty, Warszawa 1952, s. 134.

46 Choćby: J. Holzer, J. Molenda, Polska w pierwszej wojnie światowej, Warszawa 1963, s. 202; T. Cieślak, Geneza sojuszu polsko-radzieckiego, w: Z dziejów stosunków polsko-radzieckich, t. 2 (1966), s. 8; J. Pajewski, Historia powszechna, s. 420.

47 W. I. Lenin, Dzieła, t. 24 (1952), s. 5.

48 Tak: Хроника событий, s. 139. Ówcześnie nie było jeszcze precyzyjnych kryteriów samego członkostwa w Radzie, jaka była bodaj najbardziej demokratycznym organem. W pierw­szych dniach po przewrocie jej liczebność wahała się miedzy 1000 a 1200 delegatami (!), zob. Революционное движение в России после свержения самодержавия а Великая Октябрьская Социалистическая Революция, t. 2, Москва 1957, s. 72. Barwnie o tym gremium nie mającym skrystalizowanej struktury pisze obserwujący je Stanisław Wojciechowski, Moje wspomnie­nia, t. 1, Warszawa – Lwów 1938, s. 262 n; por. П. Н. Милюков, История, s. 71 nn. Podkreślmy. W oparciu o niepewne dane, takie właśnie szacunki podawała literatura radziecka: Г. И. Злоказов, Создание Петроградского Совета, w: История СССР, nr 5 (1964), s. 106-111; С. А. Артемов, Состав Петроградского Совета в марте 1917г., w: ibidem, s. 112 nn; Ю. С.Tokarev, Протоколы общих собраний заседаний секции Исполни тепьного Комитета и бюро Исполкома Петроградского Совета рабочих и солдатских депутатов (март-апрель 1917 г.), w: Вспомагательные Истори ческие Дисциплины, t. 1 (1968), s. 139-158. W burzliwych godzinach formowania się Rady, przyjęto pary­tet partyjny w kierowniczym Komitecie i z bolszewików wszedł doń Wiaczesław Mołotow, jednak do­piero 23 marca do nowo utworzonego już formalnego Komitetu Wykonawczego Rady weszło trzech przedstawicieli frakcji bolszewickiej z Lwem Kamieniewem. Ten zaś – co znamienne – dla Milukowa nie był wówczas „wrogiem”, a tylko „opozycjonistą”, zob. П. Н. Милюков, История, s. 71, por. L. Bazylow, Obalenie caratu, s. 400.

49 Oficjalny dokument w języku polskim, sygnowany przez ministrów Rządu Tymczasowego 29 marca 1917 i opublikowanym w dniu następnym, równolegle z tekstem rosyjskim, zob. Materiały ar­chiwalne do stosunków polsko-radzieckich, t. 1 (marzec 1917- listopad 1918), Warszawa 1962, s. 416-417.

50 Bliżej o tych perturbacjach J. Pajewski, Odbudowa Państwa Polskiego, s. 161 nn.; tenże, Między Lozanną a Londynem Sprawa polska w I wojnie światowej, Poznań 1976.

51 Traktat pokoju miedzy mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi a Niemcami podpi­sany w Wersalu 28 czerwca 1919 roku. Wydanie tymczasowe, Warszawa 1919, s. 47, 203.

52 W. I. Lenin, Dzieła, t. 24, Warszawa 1952, s. 262.

53 Z. Barański, Obraz Polski i Polaków w rosyjskiej literaturze radzieckiej (1917-1939), w: Po obu stronach granicy. Z powiązań kulturalnych polsko-radzieckich w XX-leciu międzywojennym, Wrocław 1972, s. 49.

54 Wszystkie cytaty polskie za N. Ostrowski, Jak hartowała się stal, w: tegoż, Pisma ze­brane, tłum. E. Słobodnikowa, Warszawa 1952.

55 Tę „rewolucyjną czystość” widać szczególnie na przykładzie głównego bohatera, który dał sobie słowo nie zbliżać się do dziewcząt, zanim na całym świecie nie zrobimy końca z burżujami (N. Ostrowski, Jak hartowała się stal, s. 299).

56 N. Ostrowski, Jak hartowała się stal, Warszawa 1984, t. II, s. 151. Tego fragmentu brak w tłumaczeniu z roku 1952.

57 H. Островский, Как закалялась сталь. Роман, Москва 1949, s. 211. Tego fragmentu z kolei brak w obydwu polskich tłumaczeniach.

58 W wersji oryginalnej panowie dziedzice to „польская шляхта”(por. H. Островский, Как закал­ялась сталь, s. 211).

59 W pozbawionym tak silnego ładunku emocjonalnego i kontekstu ideologicznego obrazie rewizji u szynkarza uczestniczy już tylko obojętny tłum gapiów (s. 174).

60 Pojęcie typowości, antycypujące w tej powieści jeden z kanonów realizmu socjalistycznego, miało odnosić się do „zjawisk uznanych za reprezentatywne dla określonego środowiska społecz­nego, czasu i miejsca”; por. Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 547.

61 W rosyjskim oryginale ten fragment różni się zasadniczo: „Польская советская социялис тич­еская республика” (H. Островский, Как закалялась сталь, s. 127).

62 Anachronizm, gdyż do roku 1925 w Polsce istniała organizacja o nazwie: Komunistyczna Partia Robotniczej Polski.

63 Na marginesie tej porywającej mowy dodajmy tylko, iż hasło walki o własne państwo proletariac­kie, o Polską Republikę Rad, w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski długo było uważane przez część kierownictwa partyjnego za „ zatrącające nacjonalizmem”. Zaczęto się nim posługiwać do­piero od kwietnia roku 1920 (sam proces kaprala Śniegurki odbywa się zimą 1919/1920, co stanowi kolejny anachronizm w powieści), choć nadal wielu polskich komunistów wierzyło w utworzenie Mię­dzynaro­dowej Republiki Rad (zob. H. Cimek, Komuniści Polska. Stalin 1918-1938, Białystok 1990, s. 20; K. Trembicka, Między apologią a negacją. Studium myśli KPP w latach 1918-1932, Lublin 1995, s. 136-138). Także Ostrowski w pewnym miejscu swej powieści – wymownie po­miniętym w wydaniu polskim z 1984 roku – wprost wyraża odautorskie „мечты o Польскoй сове­тскoй социялистическoй республикe” (H. Островский, Как закалялась сталь, s. 139).

64 Zob. wyżej: „Rodzina Leszczyńskich”. Ten motyw znalazł się nawet w polskich podręcznikach szkolnych lat pięćdziesiątych, gdzie uczniowie nie do końca zdawali sobie sprawę z literackich ko­rzeni tej anegdoty - Redakcja

65 F. Nieuważny (red.), Słownik pisarzy rosyjskich, Warszawa 1994, s. 286-287.

66 G. Porębina, S. Poręba, Historia literatury rosyjskiej 1917-1991, Wrocław 1994, s. 188 nn.

67 A. Drawicz, Literatura radziecka1917-1967, Warszawa 1968, s. 154; por. G. Porębina, Od proletkultu do realizmu socjalistycznego. Węzłowe problemy literatury radzieckiej okresu mię­dzywojennego, Katowice 1989, s. 266, 276.

68 Zob. Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 1988, s. 423-424.

69 N. Ostrowski, Jak hartowała się stal, s. 299.

70 G. Porębina, Od proletkultu, s. 321.

71 N. Ostrowski, Listy, w: Pisma zebrane, s. 762.

72 Por. Z. Barański, Obraz Polski i Polaków w rosyjskiej literaturze radzieckiej, s. 48-51.

73 S. M. Falkowicz, Polski charakter narodowy w oczach Rosjan. Kształtowanie się narodo­wego stereotypu Polaka, Dzieje Najnowsze, R. 27 (1995), z. 2, s. 55; zob. także J. Orłowski, Z dziejów antypolskich obsesji w literaturze rosyjskiej, Warszawa 1992.

74 N. Ostrowski, Listy, s. 791.

75 Por. wyżej: „Rodzina Leszczyńskich”.

76 N. Ostrowski, Listy, s. 777.

77 Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie negatywnego bohatera zbiorowego, jakim jest pol­ski żandarm. To on zasługuje na pełną wzgardę, nie tylko jako obrońca nienawistnego porządku, lecz też dlatego, że jest uosobieniem wszelkiego zła. Polscy żandarmi to z reguły typy sadystów, prze­pełnionych chorobliwą nienawiścią do rewolucji i jej zwolenników (por. wyżej: „Zbrojne ramię”).

78 Z. Barański, Obraz Polski i Polaków w rosyjskiej literaturze radzieckiej (1917-1939), s. 50.

79 Por. G. Porębina, Od proletkultu, s. 322.

80 Stereotyp, kategoria wprowadzona w 1922 r. przez W. Lippmanna, jest przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych: socjologii, psychologii społecznej, teorii komunikacji, historii, lingwistyki, hi­sto­rii literatury i kultury, filozofii języka; por. J. Bartmiński, Stereotyp jako przedmiot lingwi­styki, w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 3, Wrocław 1985, s. 25-53. Istnieje tym sa­mym wiele definicji stereotypu; por. Z. Bokszański, Stereotypy a kultura, Wrocław 1997, s. 5-27.

81 Z. Bauman, Socjologia, Poznań 1996, s. 47-49, 53-54.

82 Z. Mitosek, Literatura i stereotypy. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, 1974, s. 17.

83 A. Guriewicz, Historia i antropologia historyczna, Konteksty, nr 1/2-1997, s. 16.

84 Z. Benedyktowicz, Stereotyp - obraz - symbol - o możliwościach nowego spojrzenia na stereotyp, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace etnograficzne, z. 24. Kraków 1988, s.10. Podobnie ujmuje to L. Kołakowski, Mini wykłady o maxi sprawach. Seria druga, Kraków 1999, s. 102: stereotypy uczą nas nie mniej o tych, co w nie wierzą, niż o tych, do których się odnoszą.

85 E. Domańska, Mikrohistorie, Poznań 1999, s 243. Zdaniem Clifforda Geertza kultura jest miejscem tworzenia znaczeń, za pośrednictwem których jednostki interpretują swoje doświadczenie i ukierunkowują swoje działania; zob. A. Tyszka, Widownia i specta­culum. Próba hermeneutycznej socjologii publiczności, w: Powroty i kontynuacje. Zygmun­towi Baumanowi w darze, zebrała E. Tarkowska, Warszawa 1995, s. 275.

86 B. Geremek, Przedmowa, w: Kultura elitarna - kultura masowa w Polsce późnego śre­dnio­wiecza. Praca zbiorowa, pod red. B. Geremka , Wrocław (etc.) 1978, s. 5.

87 Zob. W. Wrzosek, Historia - kultura - metafora. Powstanie nieklasycznej historiografii, Wro­cław 1995, s. 131. Pojęcie obrazu można tu ujmować w nawiązaniu do sformułowanej przez W. Lippmanna definicji mówiącej, że stereotypy to obrazy w naszych głowach (por. Z. Benedyktowicz, Stereotyp - obraz - symbol, s. 10).

88 A. Guriewicz, Historia i antropologia historyczna, s. 13.

89 Ibidem, s. 15

90 Wśród opinii, które Ostrowski wyraża pod adresem swojej książki, znajdują się m.in. następujące: Postarałem się ubrać w formę literacką fakty rzeczywiste, czy też to próba przekazania w ję­zyku literackim tego, co było. Na dwa miesiące przed śmiercią miał wyznać pewnemu angiel­skiemu dziennikarzowi, że w książce (jest) dana prawda bez jakichkolwiek odchyleń --- Ja do tego nie dopi­sałem ani jednego wiersza. (Л. A. Аннинский, E. Л. Цейтлин, Вехи памяти о книгах Н. А. Островского, Москва 1987, s. 29). Szczerość tych wypowiedzi nie powinna nawet dziś ulegać wątpli­wości. Zamierzeniem autora było wszak zebranie dla historyków całego rzędu faktów, zostawienie wspomnienia swej drogi życiowej, a także przedstawienie prawdziwych, żyjących jesz­cze bohaterów, ukazując ich wszystkie braki i strony dodatnie (N. Ostrowski, Listy, s. 736; Л. A. Анинский, E. Л. Цейтлин, Вехи памяти, s. 27-28).

91* W uwagach niniejszych, dla jasności konstrukcji, przypisy umieszczono przy odpowiednich partiach tekstu – Redakcja.

Wykorzystujemy tu edycję: Martin Gray, Wszystkim których kochałem, tłum. Julia Matuszewska, Warszawa, wyd. „Prószyński i Ska”, 1995, ss. 415.

92 M. Gray, Wszystkim, których kochałem, s. 13. By zwiększyć czytelność niniejszego wykładu, przywoływane źródła sy­gna­lizo­wane będą odsyłaczami - w samym tekście wywodu. Spis stosowanych skrótów w załą­czeniu.

93 M. Gallo, Przedmowa, w: M. Gray, Wszystkim których kochałem, s 5-6.

94 Z nielicznej literatury przedmiotu uwzględniamy: K. Kersten, Relacja jako typ źródła historycz­nego, (w:) Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. II, Warszawa 1968, s. 316-328; J. Trzynadlowski, Struktura relacji pamiętnikarskiej (w:) Księga Pamiątkowa ku czci Stanisława Pigonia, Kraków 1961, s. 578 - 583; Z. Wojtkowiak, O klasyfikacji i inter­pretacji pamiętników. Uwagi i propozycje, Studia Źródłoznawcze, t. XXV (1980), s. 163-177.

95 E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego wrzesień 1939 - styczeń 1943, tłum. Adam Rutkowski, wyd. Artur Eisenbach, „Czytelnik”, Warszawa 1988, ss. 641.

96 A. Eisenbach, Wstęp, (w:) E. Ringelblum, Kronika, s. 6-11, 24-26.

97 Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie lipiec 1942 - styczeń 1943, wyd. Ruta Sakowska, PWN, Warszawa 1980, ss. 411.

98 E. Ringelblum, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia. wyd. Artur Eisenbach, „Czytelnik”, Warszawa 1988, ss. 193.

99 Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego6.IX.1939 - 23.VII.1942, wyd. Marian Fuks, PWN, Warszawa 1983, ss. 411.

100 M. Fuks, Adam Czerniaków i jego dziennik, (w:) Adama Czerniakowa dziennik ..., s. 16-19.

101 Por: A. M. Groński, Prezes Adam Czerniaków, (w:) Polityka, nr 14 z 2.IV.1983, oraz listy, na­de­słane do re­dakcji, w odpowiedzi na tenże artykuł, Polityka, nr 23 z 4.VI.1983.

102 Por: A. Eisenbach, Wstęp, (w:) E. Ringelblum, Stosunki ..., s. 5-25.

103 H. Makower, Pamiętnik z getta warszawskiego październik 1940-styczeń 1943, opracowała i uzu­pełniła Noemi Makowerowa, „Ossolineum” 1987, ss. 213.

104 Ibidem, s. 5.

105 M. Berg, Dziennik z getta warszawskiego, tłum. Maria Salapska, „Czytelnik”, Warszawa 1983, ss. 270.

106 J. Bauman, Zima o poranku. Opowieść dziewczynki z warszawskiego getta, tłum Janina Bauman, "Znak", Kraków 1989, ss. 247.

107 Ibidem, s. 5. Na karcie kontr tytułowej autorka informuje: „imiona i nazwiska niektórych osób wy­stę­pu­jących w tej książce zostały zmienione”, dalej dziękując niejakiej Marii Hirszowicz „która przez wiele lat nama­wiała mnie do spisania moich wojennych wspomnień”. Lista osób, jakim autorka winna jest wdzięczność za inspiracje, obejmuje tamże kilkanaście osób.

108 Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty, opracował Michał Grynberg, PWN, War­szawa 1988, ss. 452.

109 Przykładowo: A. i B. Bermanowie, Zagłada getta w Warszawie. Szkic kronikarski Biul. ŻIH, nr 45-46 z 1963; Ch. Kapłan, Księga życia, Biul. ŻIH, nr 45-46 z 1963, nr 50 z 1964; H. Bryskier, Żydzi pod swastyką czyli getto w Warszawie, Biul. ŻIH, nr 62 z 1967; J. Mawlet, Wszy­scy równi, Biul. ŻIH, nr 62 z 1967; A. Lewin, Dziennik z war­szawskiego getta, Biul. ŻIH, nr 19-20 z 1956, nr 21-22 z 1957, nr 25 z 1958.

110 H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, „Gamma”, Warszawa 1992, ss. 111.

111 Zob. R. Sakowska, Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów w oczach ofiar. Szkic histo­ryczny i dokumenty, „Ossolineum” 1986, s. 37.

112 Przykładowo: J. Barski, O nowe życie czy sposób umierania, (w:) tegoż, Przeżycia i wspomnienia z lat okupacji, „Ossolineum” 1986, s. 64-68.

113 W. B. Pawlak, Urodzeni w Warszawie. Opowieść, „Iskry”, Warszawa 1986, ss. 160.

114 Ibidem, s. 7.

115 I. Kacenelson, Pieśń o zamordowanym żydowskim narodzie, przekład wstęp i przypisy Je­rzy Ficowski, „Czytelnik”, Warszawa 1986, W. Szlengl, Co czytałem umarłym, PIW, Warszawa 1979, ss. 172.

116 H. Bryskier, Żydzi pod swastyką, czyli getto w Warszawie, Biul. ŻIH, 1967, nr 62, s. 81.

117 A. Brycht, Raport z Monachium, Warszawa, „PAX”, 1967, s. 10-12.

118 Zob.: A. Czerniaków, Dziennik .., s. 65, przyp. 85.

119 Raport Oneg Szabat pt. Gehenna Żydów polskich pod okupacją hitlerowską opr. przez E. Rin­gel­bluma, H. Wassera i E. Gutkowskiego, w: R. Sakowska, Dwa etapy, s. 153-154.

120 E. Ringelblum, Kronika, s. 386, przyp.

121 Ch. A. Kapłan, Księga życia, Biul. ŻIH, 1963, nr 45, s. 211.

122 Ibidem, s. 195.

123 L. Hirszfeld, Historia jednego życia, Warszawa, PAX, 1957, s. 242.

124 S. Wygodzki, W deszczu, Warszawa, PIW, 1962, s. 22-25.

125 Z Pamiętnika Marka Stoka, w: Pamiętniki z getta, s. 29.

126 J. Mawult, Wszyscy równi, Biul. ŻIH, r. 1967, nr 62, s. 102.

127 L. Hirszfeld, Historia jednego życia, s. 242-243.

128 Tak: Kronika getta, przyp. nr 2, s. 343. W zbiorze zachowanych polskich tłumaczeń jego utwo­rów znajdu­jemy tylko „Pamiętasz”, I. Kacenelson, Pieśń o zamordowanym żydowskim narodzie, s. 62-66.

129 J. Mawult, Wszyscy równi, s. 102. Szerzej o tej instytucji: A. Rutkowski, O agenturze gestapow­skiej w getcie warszawskim, Biul. ŻIH, 1956, nr 19-20, s. 38-59. T. Brustin-Berenstein, O hitlerowskich metodach eksploatacji gospodarczej getta warszawskiego, Biul. ŻIH, 1953, nr 4, s. 3-52.

130 Z pamiętnika Chaima Hasenfusa, nr 157, w: Pamiętniki, s. 10-19.

131 Z pamiętnika Samuela Putermana, nr 27, w: Pamiętniki, s. 37.

132 J. Mawult, Wszyscy równi, s. 103.

133 Z pamiętnika Chaima Hasenfusa, w: Pamiętniki, s. 37.

134 J. Mawult, Wszyscy równi, s. 103.

135 J. Zaruba, Z pamiętników bywalca, Warszawa, „Iskry”, 1968, s. 137.

136 M. Passenstein, Szmugiel w getcie warszawskim, Biul. ŻIH, 1958, nr 26, s. 43-45.

137 Ibidem, s. 52.

138 Ibidem, s. 50.

139 H. Bryskier, Żydzi pod swastyką, czyli getto warszawskie, Biul. ŻIH, 1968, nr 67, s. 110.

140 Ibidem, s. 113.

141 Z pamiętnika nieznanej autorki, w: Pamiętniki, s. 43-44.

142 Zakaz sprzedaży Żydom opublikowany w „Zarządzeniu pełnomocnika szefa dystryktu dla miasta War­szawy” z 13 lutego 1941 r. (wg E. Ring., s. 235, przyp. 1).

143 Z pamiętnika nieznanej autorki, nr 21, w: Pamiętniki z getta, s. 143.

144 Z pamiętnika Marka Stoka, nr 144, w: Pamiętniki z getta, s. 49.

145 J. Mawult, Wszyscy równi, Biul. ŻIH, 1967, nr 62, s. 104.

146 A. Meroz, W murach i za murami getta. Zapiski lekarki warszawskiej z lat 1939-1945, Warszawa, „Czytelnik”, 1988, s. 31-32.

147 Natrafiamy na sygnalizowany już we wstępie problem autentyczności naszego mate­riału po­równawczego; tu pamiętniki Anny Meroz. I w tym niewielkim tekście (ss. 75 in 8). znajdujemy ustępy budzące obiekcje – co do wiarygodności przekazu. Przez to podważają czytelniczą wiarę w jego au­tentyczność. Nie nam jednak tu o tym sądzić – zob. zakończenie.

148 M. Passenstein, Szmugiel, s. 55.

149 R. Sakowska, Ludzie, s. 121.

150 Ibidem, s. 122.

151 S. Helsztyński, Witold Hulewicz, w: Polski Słownik Biograficzny, tom X, s. 96-97.

152 W Babim Jarze (pod Kijowem) w dniach 29 i 30 września 1941 r. hitlerowcy wymordowali około 70 tys. Żydów (E. Ring., przypis 2, s. 397).

153 Tekst rozporządzenia opublikowano w broszurze: W. Bartoszewskiego i M. Edelmana, Getto wal­czy, Żydzi Warszawy 1939-1943, Lublin 1993, dok. nr 4: „Kara śmierci” za pobyt za murami, s. 82.

154 Obwieszczenie komisarza dzielnicy żydowskiej w Warszawie o rozstrzelaniu Żydów za opusz­cze­nie getta opublikowane jest w książce W. Bartoszewski, M. Edelman, Żydzi War­szawy 1939-43, Lublin 1993, dokument nr 5, s. 83.

155 A. i B. Bermanowie, Zagłada Getta warszawskiego, Biul. ŻIH,1963, nr 44, s. 140.

156 J. Korczak, Pamiętnik, Poznań 1984, s. 39.

157 A. i B. Bermanowie, Zagłada Getta warszawskiego, Biul. ŻIH, 1963, nr 44, s. 141.

158 J. Korczak, Pamiętnik, s. 38-39.

159 Z pamiętnika Samuela Putermana, w: Pamiętniki, s. 161.

160 Ibidem, s. 161.

161 Z pamiętnika J. Mawulta, s. 164.

162 W. Szlengel, Co czytałem umarłym, s. 149.

163 A. i B. Bermanowie, Zagłada, s. 141.

164 Z pamiętnika Stefana Ernesta, w: Pamiętniki, s. 51-52.

165 Z pamiętnika Jana Mawulta, , s. 56.

166 Z pamiętnika Marka Toska, s. 93.

167 Z pamiętnika Samuela Putermana, s. 94.

168 Wł. Bartoszewski, 1859 dni, s. 292.

169 ARG, nr 207, s. 273.

170 ARG, nr 208, s. 281.

171 D. Fogelman, Pamiętnik pisany w bunkrze, Biul. ŻIH, 1964, Nr 52, s. 108.

172 A i B. Bermanowie, Zagłada getta w Warszawie, s. 144.

173 Wł. Szlengel, Co czytałem umarłym, s. 77-78.

174 I. Newerly, Żywe wiązanie, Warszawa, „Czytelnik”, 1978, s. 325; w innym miejscy, świadom tej anty­cy­pacji, autor przybliża ówczesną opowieść wychowanków Korczaka, którzy jeszcze na Majdanku przeko­nują, że „Stary Doktor” się uratował; ibidem, s. 295-296.

175 Pamiętniki z getta, s. 116.

176 Ibidem, s 120.

177 Np.: Z pamiętnika nieznanej autorki, nr 21, w: Pamiętniki, s. 120; ARG, nr 70, s. 138; nr 71, s. 140; nr 208, s. 292-295. Oto treść tegoż obwieszczenia za: A RG, nr 14, s. 56-57:

1. Do niedzieli dnia 6 września 1942 r. do godziny 10 rano winni wszyscy bez wyjątku Żydzi, prze­by­wający w obrębie dużego getta, zgromadzić się celem rejestracji w dzielnicy objętej uli­cami : Smoczą, Gęsią, Za­menhofa, Szczęśliwą, placem Parysowskim.

2. Przejście Żydów podczas nocy z 5 na 6 września 1942 r. jest również dozwolone.

3. Należy zabrać ze sobą żywności na dwa dni i naczynia do picia.

4. Mieszkań nie wolno zamykać.

5. Kto nie zastosuje się do tego zarządzenia i pozostanie do niedzieli dnia 6.9.1942 r. od go­dziny 10 rano w getcie (poza wyżej wymienionym obszarem) - zostanie rozstrzelany.

Rada Żydowska w Warszawie

178 R. Sakowska, Ludzie, s. 206-207.

179 T. Berenstein, O podłożu gospodarczym sporów pomiędzy władzami administracyjnymi a po­licyj­nymi w GG, Biul. ŻIH, 1965, nr 53.

180 A. Berman, Z pamiętnika, w: Pamiętniki, s. 122.

181 M. Lewi-Kurowska, Pamięć pozostanie, Warszawa, „Wydawnictwo Myśl”, 1993, s. 55.

182 W tej materii kierujemy się uwagami Z. Wojtkowiak, O klasyfikacji i interpretacji pamiętni­ków. Uwagi i propozycje, Studia Źródłoznawcze, t. 25 (1980), s. 163-177.

183 Wykorzystano „Wiadomości Gospodarcze. Urzędowy Biuletyn Informacyjny Izby Przemy­słowo-Handlowej w Warszawie”, nr 1-24 z okresu 1 listopad 1939 – 1 maja 1940.

184 A. Meroz, Za murami, s. 12.

185 Ibidem, s. 12-13.

186 H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków, „Wydawnictwo Literackie”, 1977, s. @.

187 A. Meroz, Za murami, s. 59-61.

188 L. Hirszfeld, Historia jednego życia, s. 240.

189 M. Lewi-Kurowska, Pamięć pozostanie, Warszawa, „Myśl”, 1993, s. 41.

190 Czarny rok ... czarne lata, opr. W. Śliwowska, Warszawa, „Nakładem Stowarzyszenia Dzieci Holo­caustu”, 1996, s. 141.

191 Ibidem, s. 75.

192 Ibidem, s. 165.

193 Ibidem, s. 56, 88, 40.

194 Ibidem, s. 138.

195 Ibidem, s. 66.

196 O „pamiętniku jako źródle” zob. K. Kersten, Relacja jako typ źródła historycznego, w: Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2, Warszawa 1988, s. 316-329, Z. Wojtkowiak, O klasyfikacji, s. 165n. Już po napisaniu niniejszego, doszły o nas prace wy­ko­rzystująca relacje wspomnieniowe z getta - dla „rekonstrukcji” wydarzeń tam się dziejących, zob. A. Grocholska, Elementy prania mózgu w procesie zagłady Żydów, Warszawa, „Oficyna Adam”, 1996; T. Grosse, Przeżyć ! Obrona życia jako wartość podstawowa społeczności getta warszaw­skiego, Warszawa, „Wydawnictwo Trio”, 1998. Jak się zdaje, autorzy nie do końca uwzględnili zabiegi krytyczne wokół tej kategorii źródłowej. Odwrotnie, jak w niezmiernie interesują­cej, ale już nie wyko­rzystanej tu rozprawie – J. Leociak, Tekst wobec zagłady. O relacjach z getta warszawskiego, Wro­cław, „Monografie Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej - Seria Humanistyczna”, 1997. Tam przepro­wadzono typologię materiału źródłowego, choć w wykładzie nie jest chyba konsekwentnie wykorzy­stana, przy ocenach wiarygodności i właśnie autentyczności wy­zyskanych źródeł - Redakcja.

Całość niniejszego tomiku została złożona w wydawnictwie latem roku 2000. Bardziej niż uwagi powyższego akapitu, istot­niejsze jest przywołanie właśnie opublikowanej, monumentalnej pracy Barbary Engelking i Jacka Le­ociaka pt. Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN, 2002, ss. 825. Frapująca lektura tego dzieła, nie umniejsza wymowy niniejszej rozprawki, a jest znamien­nym, że autorzy w swym klarownym i argumentowanym wywodzie, zupełnie pominęli wynurzenia Martina Graya. Wobec ich niewątpliwej kompetencji, sugerują tedy wątpliwości co do autentyczno­ści tych pamiętników.

197 Problem glajchszaltowania literatury tego okresu podnoszony jest od tzw. przełomu październi­ko­wego po dziś. Zawsze w aktualnym kontekście politycznym (co nie dziwi) i niemal zaw­sze jest próbą zała­twiania doraźnych problemów środowiska (co zastanawia). Zob. J. Błoński, Za pięć dwunasta czyli o warunkach poezji, w: Poeci i inni, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1956; W. Maciąg, Literatura Polski Ludowej 1944-1964, Warszawa, PIW, 1973; A. Jasińska, R. Siemieńska, Wzory oso­bowe socjalizmu, Warszawa, Wiedza Powszechna, 1975; B. Fijałkowska, Polityka i twórcy 1948 -1956, Warszawa, PWN, 1985.

198 Znamiona donosu wręcz ma dla nas wiele artykułów i monografii, wytykających żyjącym jesz­cze li­teratom ich teksty drukowane w latach 1948-1956. A i wcześniejsze, gdy skrupulatnie zesta­wiana jest działalność pisarzy w okupowanym przez ZSRR Lwowie - J. Trznadel, Kolaboranci. Tade­usz Boy-Żeleński i grupa komunistycznych pisarzy we Lwowie 1939-1941, Wydawnictwo Antyk - Marcin Dy­bowski 1998. Autor odchodzi tu od swego bardziej wyważonego wykładu z „Hańby do­mowej”. Jako swoisty pręgierz intelektualny odbieramy - bo tak była zamyślony - wybór fragmen­tów tekstów (!) pt. Polski Socrealizm. Antologia publicystyki spo­łeczno- kulturalnej 1948-1957, opr. L. Lachowiecki, T. Markiewicz, M. Paczkowski, t. 1-3, Warszawa, Studencka Oficyna Wydawni­cza ASP, 1988.

Przewrotnie zwróćmy więc uwagę, że niejednokrotnie dzisiejsi „Katoni”, sami onegdaj brali udział w postponowanym przez siebie procederze. Tropiący te ślady Jacek Trznadel - w roku 1954 bardzo wysoko oceniał hagiograficzną twórczość Władysława Broniewskiego: „>Opowieść o życiu i śmierci Karola Waltera Świerczewskiego< oraz >Słowo o Stalinie< stały się wydarzeniem arty­stycznym przez swoją siłę ideową, partyjność, przez swój głęboki re­alizm --- Ukazuje również Broniewski w poemacie wkład myśli i czynów w zwycięstwo so­cjalizmu na całym świecie --- Weźmy taki cha­rakterystyczny przykład jak utwór >Pokłon Rewolucji Październikowej<, gdzie pierwsza osoba podmiotu lirycznego wyraża szeroki sym­bol, jest wielkim uogólnieniem uczuć klasy robotniczej, narodu” - A. Roman, Paranoja. Za­pis choroby, Warszawa-Paryż 1990, s. 121-122 - Uwaga Re­dakcji.

199 Można by wykorzystać istniejące już opracowania i kompendia; J. Mrówczyńska, Przemiany w życiu kulturalnym Poznania w latach 1945-1985, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, 1991; N. Chadzinikolau, J. Mańkowski, Pisarze Wielkopolski. Informator, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, 1971; Słownik pseudonimów pisarzy polskich, red. E. Jankowski, t. 1-2, Ossolineum 1993-1995.

200 Eugeniusz Żytomierski, Pokój o który walczyliśmy, „Gazeta Poznańska”, nr 130, 12.05.1951.

201 Witold Degler, Ziemia się obraca, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 5, 1.02.1953.

202 Eugeniusz Morski, Pokój, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 6, 19.05.1951.

203 Stanisław Kamiński, Pod ojczystym niebem, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 35, 2.09.1951.

Kazimierz Winkler, Pokój, „Głos Wielkopolski” –„Nowy Świat”, nr 9, 24.12.1950 .

Witold Degler, Już nigdy więcej wojny,„Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 40, 2.10.1949.

Aleksander Biezymieński, Pokój narodom,„Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 51, 24, 25, 26.12.1951.

204 Jarosław Iwaszkiewicz, Pokój, „Głos Wielkopolski”, nr 1, 1.01.1953.

205 Wanda Karczewska, Wierzę, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 12, 23.03.1952.

206 Ewa Szelburg-Zarębina, Ojczyzna, „Głos Wielkopolski”, nr 134, 17.05.1951.

207 Wojciech Żukrowski, W znaku gołębia, „Głos Wielkopolski”, nr 125, 7.05.1950.

208 A. F. Kirło-Nowaczyk, * * *, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 9, 1.03.1953.

209 Włodzimierz Ścisłowski, Geologia, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 12, 30.06.1951.

210 Józef Baranowski , Dzieciom, „Głos Wielkopolski”, nr 152, 4.06.1950.

211 Grzegorz Timofiejew, Pałac Kultury i Nauki, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 45, 1.11.1953.

212 Włodzimierz Ścisłowski, Poznańskie gołębie, „Gazeta Poznańska”, nr 89, 12, 13-14.04.1952.

213 Bogusław Kogut, Phenian, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 12, 15.03.1952 .

214 Jerzy Skokowski, Noc grudniowa, „Głos Wielkopolski”, nr 308, 24, 25,26.12.1952.

Karol Szpalski, ONI I MY,„Głos Wielkopolski”, nr 319, 19.11.1950.

Jan Borski, Siew pokoju,„Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 2, 21.04.1951.

215 Stanisław Szydłowski, Na śmierć Julien Lahaut, „Gazeta Poznańska”, nr 235, 27.08.1950.

216 Eugeniusz Morski, Samoloty, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 20, 25.08.1951; Ireneusz Gwidon Kamiński, List lotnika do ojca chłopa, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 23, 22.09. 1951.

H ..., „Głos Wielkopolski” –„Nowy Świat”, nr 34, 26.08.1951.

217 Seweryn Pollak, Pocisk i słowo, „Głos Wielkopolski”, nr 263, 24.09.1950.

Andrzej Tyski, Tak będzie,„Głos Wielkopolski”, nr 137, 20.05.1951.

Tadeusz Frangrat, Kołysanka,„Gazeta Poznańska”, nr 135, 17.05.1951.

218 Bogusław Antoni Kogut, Mówię za miliard, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 5, 12.05.1951.

219 Włodzimierz Ścisłowski, O pewnym panu, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 8, 2.06.1951.

220 Klemens Oleksik, Podpisuję, „Głos Wielkopolski”, nr 134, 17.05.1951.

221 Tadeusz Pasikowski, Gołębie z Lauterbachu, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 5, 12.05.1951.

222 Włodzimierz Ścisłowski, Spotkania, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 5, 12.05.1951.

Witold Degler, Kobieta walcząca o pokój,„Głos Wielkopolski”, nr 64, 5.03.1950.

Stanisław Kamiński, Pieśń o człowieku,„Gazeta Poznańska”, nr 142, 4.05.1951.

223 Roman Sadowski, Słuchając Pak-Den-ai, „Gazeta Poznańska”, nr 1, 31.12.1950 - 1.01.1951.

224 Roman Bratny, Korea - tak nazwij swój własny dom, „Gazeta Poznańska”, nr 232, 24.08.1950.

225 Bogusław Kogut, Miłość walcząca, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 24, 7.06.1952.

226 Witold Degler, Szturmuj poezjo!, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 7, 26.05.1951.

227 Edward Bernstein, Matka Koreanka, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 10, 1.03.1952.

228 Maria Doliwa, Satyra na satyryków. Satyrykom poznańskim poświęcony, „Gazeta Poznańska”, nr 21, 1. 09.1951.

229 Bolesław Soliński, Do mojej córeczki..., „Gazeta Poznańska”, nr 138, 10.05.1951.

230 opr. Jerzy Karpiński, Psy szczekają, karawana jedzie dalej, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 43, 18.10.1952.

231 Andrzej Tyski, Rozbijacze, "„Głos Wielkopolski”, nr 109, 22.04.1951.

232 Zbigniew Grotowski, Apel Nowojorski, „Głos Wielkopolski”, nr 137, 20.05.1951.

233 Jan Zgrzebny, Bądźmy czujni, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 2, 21.04.1951.

234 Włodzimierz Ścisłowski, ON, „Głos Wielkopolski”, nr 161, 6 -7.07.1952.

235 Karol Szpalski, Walczyk, „Głos Wielkopolski”, nr 118, 1.05.1950.

236 Andrzej Tyski, Ich pragnienia, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 8, 2.06.1951.

237 Andrzej Tyski, Przypomnienie, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 8, 2.06.1951.

238 Janusz Minkiewicz, Do podżegacza wojennego, „Głos Wielkopolski”, nr 146, 28.05.1950.

239 Mieczysław Grajewski, Do podżegaczy wojennych, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 37, 23.10.1949.

240 Józef Pieprzyk, Do gołębia, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 4, 19.11.1950.

241 Mieczysław Jastrun, Oda majowa, „Głos Wielkopolski”, nr 118, 1.05.1951.

242 Witold Degler, Pałeczki i pałki, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 51, 28.12.1951.

243 Włodzimierz Ścisłowski, Taktyka imperialistów, „Głos Wielkopolski”, nr 27, 8.01.1951.

244 Jan Zgrzebny, Rozmowa na giełdzie Wall-Street, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 14, 14 -15.07.1951.

245 Włodzimierz Ścisłowski, O pewnym panu, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 8, 2.06.1951.

246 Bogusław Antoni Kogut, Mówię za miliard, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 8, 12.5.1951.

247 Eugeniusz Morski, Proletariusze wszystkich krajów, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 21, 22.05.1949.

248 Adam Ważyk, Warszawa - Źrenica pokoju, „Gazeta Poznańska”, nr 325, 25.11.1950.

249 Stanisław Szydłowski, Korea, „Gazeta Poznańska”, nr 223, 15.08.1950.

250 Jerzy Łowiński, Uśmiechnij się..., „Gazeta Poznańska”, nr 151, 2.06.1951.

251 Witold Degler, Inna wiosna, „Głos Wielkopolski”, nr 139, 21.05.1950.

252 Stanisław Kamiński, Pozdrowienia o zmierzchu, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 24, 29.09.1951.

253 Stanisław Bąkowski, Wczesna jazda do pracy, „Głos Wielkopolski” – „Świat”, nr 14, 3.04.1949.

254 Witold Degler, Mrzonki i fakty, „Głos Wielkopolski”, nr 88, 1.04.1951.

255 Józef Prutkowski, Piosenka wyborcza, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 42, 26.10.1952.

256 Witold Gmurowski, Żeliwniak, „Głos Wielkopolski”, nr 10, 11-12.01.1953.

257 Józef Szczublewski, Warsztatowcem 2 ZK, „Gazeta Poznańska” nr 11, 12.01.1945.

258 Stanisław Bąkowski, Stalowy marsz. Spawaczom napowietrznym, „Głos Wielkopolski” – „Świat”, nr 4, 23.01.1949.

259 Jerzy Bajdor, Górnik, „Głos Wielkopolski” – „Świat”, nr 19, 8.05.1949.

260 Bogusław Kogut, Kopalnia, „Gazeta Poznańska”, nr 316, 4.12.1951.

261 Franciszek Fenikowski, Ludzie z maszynowni, „Głos Wielkopolski” – „Świat”, nr 26, 26.06.1949.

262 Józef Pietrzyk, Pieśń o zlewie i kanalizacji m. Poznania, „Głos Wielkopolski”, nr 98, 8.04.1950.

263 Witold Degler, Zakładom siły, światła i wody, „Głos Wielkopolski”, nr 235, 27.08.1950.

264 Józef Ratajczak, Nocna Warta, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 14, 29.03.1952.

265 Franciszek Fenikowski, Połów dalekomorski, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 26, 29.05.1952.

266 Teodor Śmiełowski, Pochwała pracy korektorki, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 20, 18.05.1952.

267 Bogusław Kogut, Rozmowa z lekarzem, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 7, 9. 02.1952.

268 Aleksander Ziemny, Twarz dwudziestoletnich, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 30, 27.07.1952.

269 Włodzimierz Domeradzki, Kowale jutra, „Gazeta Poznańska”, nr 17, 17.01.1950.

270 Eugeniusz Morski, Pieśń robotników, „Gazeta Poznańska”, nr 4, 5.01.1949.

271 Włodzimierz Domeradzki, Fajrant, „Gazeta Poznańska”, nr 17, 17.01.1950.

272 Klemens Oleksik, Rozmowa, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 10, 11.03.1951.

273 Ryszard Danecki, Most Marchlewskiego, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 40, 27.09.1953.

274 Konrad Doberschutz, Zbudowano nowy dom, „Gazeta Poznańska”, nr 259, 29.10.1949.

275 W. Michalski, Wyścig, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 5, 12.05.1951.

276 Bogusław Antoni Kogut, Salut przyszłości, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 15, 15.07.1951.

277 Teodor Śmiełowski, List wakacyjny spod Krakowa, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 17, 4-5.08.1951.

278 Józef Ratajczak, Co prawda w Poznaniu..., „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 49, 9.12.1951.

279 Konrad Doberschutz, Triumf Tomasza, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 28, 7.08.1949; Le­szek Prorok, Złote ręce, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 41, 4.10.1953.

Włodzimierz Ścisłowski, Sprawa najistotniejsza,„Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 9, 2.03.1952.

280 Bogusław Kogut, Przy noworocznym toaście, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 1, 1. 01.1952.

281 Dwa toasty, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 3, 30.01.1949.

282 Ibidem.

283 Józef Ratajczak, W szkole wieczorowej, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 34, 8.12.1951.

284 Bogusław Kogut, 220 wolt, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 14, 6.04.1952.

285 Witold Degler, Samokrytyka satyryka, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 18, 3.05.1953.

286 Stanisław Szydłowski, Ballada o człowieku, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 6, 2.02.1952.

287 Józef Ratajczak, Klimat, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 43, 28.10.1951.

288 Stanisław Kamiński, Ballada o sześciomilowych butach, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 24, 7.06.1952.

289 Stanisław Wygodzki, Piosenka o 6-letnim Planie, „Gazeta Poznańska”, nr 92, 17.04.1952.

290 Eugeniusz Morski, Pierwszy Maj, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 3, 28. 04.1951.

291 Stanisław Szydłowski, 18 milionów, „Gazeta Poznańska”, nr 241, 2.10.1950.

292 Witold Degler, Wiersz noworoczny, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 52, 30.12.1951.

293 Witold Degler, Apostrofa do wiary, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 20, 20.05.1951.

294 Bogusław Kogut, Samoloty, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 37, 6.09.1952.

295 Stanisław Kamiński, Na Wystawie Budownictwa, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 30, 10.11.1951.

296 Franciszek Fenikowski, Elektryfikacje, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 32, 12.10.1951.

297 Bogusław Kogut, Latarnik, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 20, 16.05.1953.

298 Krzysztof Gruszczyński, Pieśń klasy robotniczej, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 4, 19.01.1952.

299 Krzysztof Gruszczyński, Kantata na 22 lipca, „Gazeta Poznańska”, nr 200, 22.07.1950.

300 Władysław Broniewski, 22 Lipca, „Gazeta Poznańska”, nr 200, 22.07.1950.

301 Józef Ratajczak, Pieśń maszynisty, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 7, 26.05.1951.

302 Józef Ratajczak, Ballada dorożkarska, „Głos Wielkopolski”, nr 82, 24, 25, 26.03.1951.

303 Jaski, Z perspektywy krążka kiełbasy, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 2, 13.01.1952.

Stanisław Kamiński, Oda lipcowa,„Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 15, 21, 22.08.1951.

304 Leopold Lewin, 1 maja, „Gazeta Poznańska”, nr 115, 23.04.1950.

305 Leopold Lewin, Pieśń zjednoczonej Partii, „Gazeta Poznańska”, nr 112, 23.04.1950.

306 Bogusław Kogut, Wpław przez Nysę, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 41, 10.10.1953.

307 Wiktor Woroszylski, Sprawozdanie lipcowe, „Gazeta Poznańska”, nr 200, 22.07.1950.

308 Henryk Gaworski, Do Partii, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 18, 3.05.1953.

309 Jerzy Skokowski, Komunista, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 46, 1.11.1952.

310 Stanisław Szydłowski, Wiersz o liście wyborczej, „Głos Wielkopolski” nr 254, 23.10.1952.

311 Bogusław Kogut, Mój głos, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 44, 25.10.1952.

312 Bogusław Kogut, Wyprostowały się drogi, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 14, 29.03.1952.

313 Jerzy Korczak, Cena zwycięstwa, „Gazeta Poznańska”, 1952-1953.

314 Andrzej Stanisławski, Chcieliśmy walczyć o Polskę (ze wspomnień więźnia Rawicza), „Gazeta Poznańska”, 1949.

315 Stanisław Dobrowolski, Wojsko Polskie, „Głos Wielkopolski”, nr 281, 12.10.1950.

316 Józef Prutkowski, Oficerowie dawniej i dziś, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 35, 23.08.1953.

317 Stefan Zawadzki, Noc przed natarciem, „Gazeta Poznańska”, nr 271, 12.10.1951.

318 Stanisław Kamiński, Lenino, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 26, 13.10.1951.

319 Z. Dormanowska, Piosenka zapomnianych, „Głos Wielkopolski” – „Świat”, nr 35, 28.08.1949.

320 Piotr Borowy, Twarz żołnierza, „Głos Wielkopolski” – „Świat”, nr 35, 28.08.1949.

321 Włodzimierz Odojewski, Śladami powstańców leskich, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 24, 7.07.1952.

322 Bogusław Kogut, Wpław przez Nysę, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 41, 10.10.1953.

323 Lucjan Szenwald, Elegia na śmierć Mieczysława Kalinowskiego, „Gazeta Poznańska”, nr 278, 2.10.1949.

324 Zofia Stein, Ucieczka, „Głos Wielkopolski” – „Świat”, nr 35, 28.08.1949.

325 Bohdan Czeszko, Pokolenie, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 21, 17.05.1952.

326 Piotr Borowy, Przysięgaliśmy, „Gazeta Poznańska”, nr 242, 12.10.1953.

327 Henryk Gaworski, Żołnierzom, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 26, 13.10.1951.

328 Józef Ratajczak, Gdziekolwiek wróg, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 48, 22.11.1952.

329 Grzegorz Timofiejew, Walcząca Korea, „Gazeta Poznańska”, nr 173, 25.06.1951.

330 Leon Pasternak, Rodowód, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 42, 21.10.1951.

331 Stanisław Wygodzki, Rok 1905 w Lublinie, „Głos Wielkopolski”, nr 93, 18.04.1951.

332 Ryszard Żmichowski, Justyna, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 29, 14.08.1949.

333 Ibidem.

334 B. Szmidt-Kowalski, Człowiek z czerwoną chusteczką, „Gazeta Poznańska”, nr 288, 4.12.1953.

335 E. Kwiatkowska, Czerwony Luboń, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 3, 28. 04.1951.

336 Ibidem; B. Szmidt-Kowalski, Człowiek z czerwoną chusteczką ...

337 B. Szmidt-Kowalski, Człowiek z czerwoną chusteczką ...

338 Piotr Guzy, Z dawnych dni, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 21, 25. 05.1952.

339 Janusz Likowski, >Towarzyszka słowika<, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 10, 8.03.1953

340 Jerzy Putrament, * * *, „Głos Wielkopolski”, nr 307, 7.11.1950.

341 Stanisław Aleksandrzak, Warczy na polu traktor, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 22, 1. 06.1952.

342 Leopold Lewin, Pieśń o odbudowie, „Gazeta Poznańska”, nr 351, 24, 25, 26.12.1949.

343 Marek Adam Jaworski, Wrześnie Warszawy, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 35, 25.09.1949.

344 Witold Degler, Poznańskie Stare Miasto, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 38, 19.09.1953.

345 Witold Degler, Dokumentacja, „Głos Wielkopolski”, nr 62, 4.03.1951.

Władysław Broniewski, XXX,„Głos Wielkopolski”, nr 270, 1.10.1950.

346 Witold Degler, Na Poznań i Warszawę, „Głos Wielkopolski”, nr 224, 18.09.1952.

347 Marek Adam Jaworski, Warszawa - Pokój, „Gazeta Poznańska”, nr 324, 24.11.1950.

348 Witold Degler, Oda na cześć Warszawy, „Głos Wielkopolski”, nr 258, 1.10.1951.

349 Bogusław Antoni Kogut, Nasz dzień powszedni, „Głos Wielkopolski”, nr 339, 9.12.1950.

350 Józef Pieprzyk, Ślepy, kto widzi dwa metry naprzód, „Głos Wielkopolski”, nr 228, 20.08.1950.

Stanisław Kamiński, Ballada o sześciomilowych butach,„Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 23, 10. 06.1951.

351 Wanda Karczewska, Warszawa, „Głos Wielkopolski”, nr 339, 9.12.1950.

352 (if), Koszmarny sen, „Gazeta Poznańska”, nr 91, 1. 04.1950.

353 A. F. Kirło-Nowaczyk, Wiosna nad Wartą, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 15, 13.04.1952.

354 Piotr Borowy, Przysięgaliśmy, „Gazeta Poznańska”, nr 242, 12.10.1953.

355 * * *, Ojczyzna, „Gazeta Poznańska”, nr 13, 15. 01.1952.

356 Julian Tuwim, Okrzyk, „Gazeta Poznańska”, nr 351, 24, 25 i 26.12,1949.

357 Roman Szydłowski, Ślubowanie, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 32, 2.08.1952.

358 Leopold Lewin, Pieśń o odbudowie, „Gazeta Poznańska”, nr 351, 24, 25 i 26.12.1949.

359 Józef Baranowski, Ojczyzna, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 28, 10.07.1949.

360 Stanisław Ryszard Dobrowolski, Dymią kominy, „Głos Wielkopolski”, nr 199, 22.07.1949.

361 Józef Ratajczak, Kocham mój kraj, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 18, 26.04.1952.

362 M. Markowski, Pociąg zlotowy, „Gazeta Poznańska”, nr 172, 19, 20. 07.1952.

363 Ewa Szelburg-Zarębina, Ojczyzna, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 35, 2.09.1951.

364 Marian Piechal, Na kogo oddam głos mój ?, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 41, 19.10.1952.

365 Wanda Karczewska, List z nowej Warszawy, „Głos Wielko­polski” – „Nowy Świat”, nr 8, 25.02.1951.

366 Stanisław Kamiński, Warszawa, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 23, 22.09.1951.

367 H. Kołaczkowska, Nasza Warszawo!, „Gazeta Poznańska”, nr 172, 19-20.07.1952.

368 Adam Ważyk, Warszawa - źrenica pokoju, „Gazeta Poznańska”, nr 325, 25.11.1950.

369 Wanda Karczewska, Warszawa, „Głos Wielko­polski”, nr 339, 9.12.1950.

370 Antoni Słonimski, Kolumna Zygmunta, „Głos Wielko­polski”, nr 81, 84, 85, 6.04.1953.

371 Józef Ratajczak, List z Warszawy, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 31, 26. 07.1952.

372 Józef Baranowski, W - Z, „Głos Wielko­polski” – „Świat”, nr 30, 24.07.1949.

373 Stefan Zawadzki, Plac Konstytucji, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 33, 12. 08.1952.

374 Witold Degler, Na Poznań i Warszawę, „Głos Wielko­polski”, nr 224, 18.09.1952.

375 Stanisław Kamiński, Na Starym Rynku nocą, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 10, 1.03.1952.

376 Bogusław Kogut, Pozdrawiam moje miasto, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 10, 1.03.1952.

377 Włodzimierz Odojewski, Poznań - miasto takie kochane i bliskie, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 19, 18-19. 08.1951.

378 Marek Adam Jaworski, Wrześnie Warszawy, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 35, 25.09. 1949.

379 Witold Degler, Tobie Poznaniu..., „Głos Wielko­polski”­ – „Nowy Świat”, nr 40, 27.09.1953.

380 Bogusław Kogut, Elegia na „Dni Poznania”, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 36, 5.09.1953.

381 Jan Bykowski, W moim mieście, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 36, 5.09.1953.

382 Józef Ratajczak, Co prawda w Poznaniu..., „Głos Wielko­polski” – „Nowy Świat”, nr 49, 9.12.1951.

383 Władysław Broniewski, Zabrze, „Głos Wielko­polski”, nr 270, 1.10.1950.

384 Józef Ratajczak, Najważniejszy wytop, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 24, 7. 06.1952.

385 Marian Łucki, Świat tamten, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 24, 7.06.1952.

386 Bronisław Szmidt-Kowalski, Człowiek z czerwoną chustecz­ką, „Gazeta Poznańska”, 1953.

387 Zofia Andrzejewska, Hrabina z Bugaju, „Głos Wielkopolski” – ­„Nowy Świat”, nr 45, 1.11.1953.

388 Bogusław Kogut, Na rozstaju, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 5, 26.01.1952.

389 Z opowiadań murarza Piotra Zielińskiego, Przygoda siostry proboszcza, „Gazeta Poznańska”, nr 89, 1.04.1951.

390 Bogusław Antoni Kogut, Buntownik, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 8, 16. 06.1951.

391 Witold Degler, Jak studiowała >złota młodzież<, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 41, 4.10.1953.

392 Witold Degler, Niegdyś, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 8, 2.06.1951.

393 Lucjan Rudnicki, Stare i nowe, „Gazeta Poznańska”, 03.1949.

394 Andrzej Stanisławski, Chcieliśmy walczyć o Polskę, „Gazeta Poznańska”, 1949.

395 List do redakcji korespondenta robotniczego Stanisława Widlarka, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 35, 15.12.1951.

396 Tadeusz Pasikowski, Pierwsza wiosna na wspólnym, „Głos Wielkopolski”, nr 89, 8.04.1950.

397 Włodzimierz Ścisłowski, Wczoraj i dziś, "Głos Wielko­polski " - "Nowy Świat " nr 12, 22. 03.1953.

398 Franciszek Fenikowski, Formierz, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 32, 2.08.1952.

399 Jacek Milczewski, Majster Wiertalakowa, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 291, 22.10.1950.

400 Stanisław Kamiński, Ulica Szczęśliwa, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 38, 13.09.1952.

401 Witold Degler, Co za czasy nastały, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 12, 30.06.1950.

402 Witold Degler, Ach te wczasy, „Głos Wielkopolski”, nr 180, 1.07.1951.

403 Bogusław Kogut, Pamiętam dobrze..., „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 25, 14.06.1952.

404 Witold Degler, Różnice, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 3, 28.04.1951.

405 Marian Załucki, Wyciągnięte ręce, „Gazeta Poznańska”, nr 15, 15.01.1950.

406 Jan Zgrzebny, Na złodzieju czapka gore, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 3, 28.04.1951.

407 O Ameryce - fragment szkiców publicystycznych, „Gazeta Poznańska”, nr 102, 14. 04.1950.

408 Maria Panufnik, Duch Kolumba. (Z pamiętnika pewnego Amery­kanina), „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 5, 12. 05.1951.

409 Ibidem.

410 Arkady Fiedler, Indiańska rycerskość, „Gazeta Poznańska”, nr 83, 24, 25, 26.03.1951.

411 H. Bill-Biołacerkowski, Knock-out, „Głos Wielkopolski”, nr 194, 16.07.1950.

412 Witold Degler, Trzej mędrcy, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 1, 4.01.1953.

413 Józef Ratajczak, Gdzie trzeci król ?, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 1, 6.01.1952.

414 Włodzimierz Kowalski, Nie powiem mojej matce, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 7, 26. 05.1951.

415 O Ameryce...

416 Zbigniew Grotowski, Zagadkowa wizyta, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 15, 12.04.1953.

417 Włodzimierz Ścisłowski, Ballada o gangsterze, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 3, 28.04.1951.

418 Włodzimierz Ścisłowski, Życiorys hollywoodzki, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 13, 7.07.1951.

419 M.E.P. , Amerykańskie wychowanie, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 7, 26.05.1951.

420 Marian Jurkowski, Romans, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 9, 2.03.1952.

421 Stanisław Szydłowski, Ech były gazety..., „Głos Wielkopolski”, nr 71, 12.03.1950.

422 Jerzy Draja, Turecki maraton w ONZ, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 44, 25.10.1953.

423 Hołd (czyli śmieszne widowisko w 4 odsłonach), „Gazeta Poznańska”, nr 94, 5. 04.1951.

424 Marionetki, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 14, 24.04.1949.

425 Stanisław Szydłowski, Pan - Ameryka, „Gazeta Poznańska”, nr 255, 16.09.1950.

426 Józef Ratajczak, Złudne sny wuja Sama, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 42, 21.10.1951.

427 Jan Zgrzebny, Próbowali już inni..., „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 13, 7.07.1951.

428 Jerzy Łowiński, Filip i konopie, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 1, 14.04.1951.

429 J. Ksiąski, Truman i pchła, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 6, 19.05.1951.

Marian Gmerek, Okrzyk i echo, „Gazeta Poznańska” –„Widnokrąg”, nr 6, 9.05.1951.

430 Klemens Oleksik, Wiosenne zaloty Eisenhowera, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 1, 14.04.1951.

431 Bogusław Antoni Kogut, Żeglarskie sny Eisenhowera, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 1, 14.04.1951.

432 L. Sławin, Dean Achenson, mały człowiek na wielkim sta­nowisku, „Gazeta Poznańska”, nr 113, 25.04.1950.

433 J. Ksiąski, -- Swój do swego --, „Gazeta Poznańska”, nr 42, 11.02.1951.

434 Andrzej Tyski, Dwa apele, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 2, 21.04.1951.

435 Andrzej Tyski, Rozwój po amerykańsku, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 5, 12. 05.1951.

Stanisław Szydłowski, Ami, go home, „Gazeta Poznańska”, nr 293, 24.10.1950.

Stanisław Szydłowski, Pan - Ameryka...

436 Józef Ratajczak, Gdzie trzeci król ?...

437 Włodzimierz Ścisłowski, Czerwony kolor, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 6, 19.05.1951.

438 Irena Lis, Zdarzenie w Nowym Yorku, „Gazeta Poznańska”, nr 83, 26.03.1951.

439 Witold Degler, Choinka po amerykańsku, „Głos Wielkopolski”, nr 308, 24, 25, 26.12.1952.

440 Włodzimierz Ścisłowski, Taktyka imperialistów, „Głos Wielkopolski”, nr 27, 28.01.1951.

Bogusław Antoni Kogut, Ballada DZIADOWSKA, „Gazeta Poznańska” –„Widnokrąg”, nr 10, 16.04.1951.

441 Hołd ( czyli śmieszne...).

442 Józef Ratajczak, O de Gaulle’ u, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 8, 2.06.1951.

443 Jan Zgrzebny, Na nic !, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 13, 7.07.1951.

444 Józef Ratajczak, Strach, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 8, 2.06.1951.

Włodzimierz Ścisłowski, O brudnej wojnie w Vietnamie, „Głos Wielkopolski”, nr 109, 22.04.1951.

445 Marian A. , Bald, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 14, 14.07.1951.

446 Witold Wirpsza, Koszt łodzi podwodnej, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 5, 5.02.1550.

447 Ibidem.

448 Ryszard Danecki, List z Sudanu, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 47, 25.11.1953.

449 Grzegorz Timofiejew, Angielska "wolność" w koloniach, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 30, 9.07.1953.

450 Witold Degler, Noworoczne upominki, „Głos Wielkopolski”, nr 1, 1.01.1953.

451 Witold Degler, Przestroga, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 42, 17.10.1953.

452 Józef Ratajczak, Decydujące, „Głos Wielkopolski”, nr 109, 22.04.1951.

453 (Mat), Zabawki, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 17, 4-5.08.1951.

454 Tadeusz Pasikowski, Gołębie z Lauterbachu, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 5, 12.05.1951.

455 Wiesław Brudziński, Święto Trizonii, „Gazeta Poznańska”, nr 337, 10.12.1949.

456 Marionetki...

457 Bogusław Antoni Kogut, Na pokładzie „Aurory”, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 16, 18.04.1953.

458 Jerzy Skokowski, Echo salw z „Aurory”, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 44, 9.11.1952.

459 Bogusław Antoni Kogut, Słowo o wielkim braterstwie, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 26, 13.10.1951.

460 Władysław Broniewski, Magnitogorsk albo „Rozmowa z Janem”, „Gazeta Poznańska”, nr 260, 21.09.1950.

461 Lucjan Szenwald, Elegia na śmierć Mieczysława Kalinowskie­go, „Gazeta Poznańska”, nr 275, 12.10.1949.

462 Jan Wyka, Wierzby, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 31, 1.08.1953.

463 Ibidem.

464 Stanisław Ryszard Dobrowolski, Pod złotym głogiem, „Głos Wielkopolski”, nr 290, 7.09.1951.

465 Lucjan Szenwald, Czerwona Armia, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 8, 21.02.1953.

466 Henryk Rospendowski, Najtrwalsza z przyjaźni, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 27, 20.10.1951.

467 Leopold Lewin, Pieśń o przyjaźni, „Głos Wielkopolski”, nr 270, 14 -15.10.1951.

468 Eugeniusz Morski, Wy przynieśliście, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 45, 11.11.1951.

469 Edward Bernstein, Nieśli wolność, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 42, 11.10.1953.

470 Klemens Oleksik, W styczniu 1945 r., „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 26, 13.10.1951.

471 Bogusław Antoni Kogut, Bitewnym szlakiem,„Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 29, 3.11. 1951; Stanisław Wygodzki, Marsz Zwycięstwa, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 8, 22.02.1953.

472 Lucjan Szenwald, Czerwona Armia,„Gazeta Poznańska”, nr 54, 23.02.1950.

473 Eugeniusz Morski, Na rocznicę, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 3, 20.02.1949.

474 Ryszard Danecki, Oswobodzenie Poznania, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 8, 24.02.1952.

475 Stanisław Szydłowski, Ten dzień się ustokrotnił, „Gazeta Poznańska”, nr 54, 23.02.1950.

476 Edward Bernstein, Czerwonoarmistom poległym w walce o Cytadelę, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 10, 1.03.1952.

477 Stanisław Szydłowski, Ten dzień...

478 Stanisław Wygodzki, Pieśń o braterstwie, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 40, 12.10.1952.

479 Bogusław Antoni Kogut, Droga braterstwa, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 47, 15.11.1952.

480 Stanisław Kamiński, Ballada o żołnierskiej przyjaźni, „Głos Wielkopolski”, nr 260, 12.10.1951.

481 Krzysztof Gruszczyński, Kantata na 22 lipca, „Gazeta Poznańska”, nr 200, 22.07.1950.

482 Jerzy Putrament, List do Józefa Stalina, „Głos Wielkopolski”, nr 328, 21.12.1951.

483 Ewa Panufnik, Znad Wołgi do Wisły blisko, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 27. 20.10.1951.

484 Władysław Broniewski, ***, „Głos Wielkopolski”, nr 234, 23.09.1951.

485 Eugeniusz Morski, Drugi rok planu, „Gazeta Poznańska”, nr 357, 29.12.1950.

486 Józef Ratajczak, List do komsomolca, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 30, 10.11.1951.

487 Klemens Oleksik, W styczniu 1945, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 8, 25.02.1950.

488 Bogusław Antoni Kogut, Wieczór w fabryce „Kompresor”, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 16,18.04.1953.

489 Jerzy Putrament, Do Stalingradu, „Gazeta Poznańska”, nr 33, 2.02.1950.

490 Helena Jaworska, Obrońcom Stalingradu, „Gazeta Poznańska”, nr 33, 2.02.1950.

491 Eugeniusz Morski, Stalingrad, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 6, 6.02.1949.

492 Arnold Słucki, Chorągiew światła, „Gazeta Poznańska”, nr 1, 31.12.1950 - 1.01.1951.

493 Edward Hołda, Elektrownia na Wołdze, „Gazeta Poznańska”, nr 119, 1.05.1951.

494 Ibidem.

495 A.F. Kirło-Nowaczyk, Nad Wołdze, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 25, 14.06.1952.

496 Stanisław Kamiński, Przyjacielowi zwiedzającemu Kraj Rad, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 43, 18.10.1953.

497 Stanisław Szydłowski, Nocą czuwają gwiazdy, „Gazeta Poznańska”, nr 67, 8.03.1950.

498 Jacek Milczewski, Szkoła, „Gazeta Poznańska”, nr 7, 7.01.1951.

499 Urszula Ptaszyńska, Portrety, „Głos Wielko­polski” – „Nowy Świat”, nr 19, 10.05.1953.

500 Eugeniusz Morski, Żniwa, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 14, 14-15.07.1951.

501 Eugeniusz Morski, Na wsi, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 17, 4-5.08.1951.

502 Rozmowa ze staruszkiem, przeprowadził Maciej Gryfin, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 30, 10.11.1951.

503 Witold Degler, Końcówki, „Głos Wielko­polski”, nr 295, 11.12.1953.

504 Edward Hołda, Myśli chłopa na pięciu morgach, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 42, 17.10.1953.

505 Włodzimierz Ścisłowski, Przestroga, „Głos Wielko­polski”, nr 191, 10-11.08.1952.

506 (a), O stonkowych bumelantach, „Głos Wielko­polski”, nr 28, 12. 07.1953.

507 Grot, Blade twarze, „Głos Wielko­polski”, nr 34, 16.08.1953.

Witold Degler, Opowieść zbożowych ziaren, „Głos Wielko­polski” –„Nowy Świat”, nr 31, 26.07.1953.

508 Bogusław Antoni Kogut, Rozmowa z korespondentem, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 28, 5.07.1952.

509 Maciej Gryfin, To także walka, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 1, 1.01.1952.

510 Bogusław Antoni Kogut, Wyjątki z encyklopedii o kułaku, „Gazeta Poznańska”, nr 83, 24, 25, 26. 03.1951.

511 Ibidem.

512 E. M. Kułacka, Opieka, „Gazeta Poznańska”, nr 229, 26, 27.09.1953.

513 Bogusław Antoni Kogut, Gładki dramat, „Gazeta Poznańska”, nr 83, 24, 25, 25.03.1951.

514 JARD, Kułacka śpiewka, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 44, 25.10.1953.

515 Eugeniusz Morski, Ręka rękę myje, „Głos Wielkopolski”, nr 11, 11-12.05.1952.

516 Edmund Niziurski, Gorące dni, „Gazeta Poznańska”, 1951.

517 Wiesław Brudziński, Nie rób na próżniaka !, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 26, 28.05.1953 ; (Wi-de), Sąsiedzka pomoc, „Głos Wielkopolski”, nr 249, 10. 09.1950.

518 Tadeusz Pasikowski, Bracia, "Głos Wielkopolski" - "Nowy Świat" nr 46, 18.11.1951.

519 Stanisław Szydłowski, O kułaku, „Gazeta Poznańska”, nr 293, 24.10.1952.

520 Andrzej Tyski, Jak kułak sabotował akcję skupu zboża i co z tego wynikło, „Głos Wielkopolski”, nr 41, 11.02.1951.

Andrzej Tyski, 3 x do kułaka,„Głos Wielkopolski”, nr 48, 18.02.1951.

521 Włodzimierz Ścisłowski, O byłym obszarniku, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 51, 28.11.1952.

522 Witold Degler, Sprawa zboża - sprawa chleba, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 43, 18.10.1553; Paweł Rzemyk, Stary Błażewicz, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 44, 25.10.1953.

523 Marian Jaworski, Wiersz o dojrzewającym zbożu, „Głos Wielkopolski”, nr 155, 29, 30.06.1952 .

524 Stanisław Kamiński, Chwila przed podpisaniem statutu, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 31, 4.03.1953.

525 A. F. Kirło-Nowaczyk, Osiemsetna, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 28, 11.07.1953.

526 Ibidem.

527 Maciej Gryfin, Traktorzysta Tysiąc zapomniał o siostrze, „Gazeta Poznańska”, nr 8, 21.02.1952.

528 Zdzisław Romanowski, Agitator wiejski, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 1, 1.01.1952.

529 Maciej Gryfin, Nie gorsi od Tarnowa Podgórnego, „Gazeta Poznańska”, nr 83, 24, 25, 26. 03.1951.

530 Klemens Oleksik, Siódma wiosna siewu, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 12, 2503.1951.

Włodzimierz Ścisłowski, Pieśń żniwiarzy,„Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 27, 5.07.1953.

531 Eugeniusz Morski, Na wsi, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 17, 4-5.08.1951.

532 Stanisław Szydłowski, Pieśń o siewie, „Gazeta Poznańska”, nr 98, 8, 9, 10.04.1950.

533 Witold Wirpsza, Listy do chłopów polskich - List szósty. Do Stanisława Kluszczyńskiego-przewodniczącego spółdzielni pro­dukcyjnej w Warnicy, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 8, 21.02.1953.

534 Eugeniusz Morski, U studni, „Gazeta Poznańska”, nr 3, 3.05.1951.

535 Ireneusz Gwidon Kamiński, Notatki ze żniw - Odpoczynek w cieniu, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 30, 25.08.1953.

536 Klemens Oleksik, Rozmowa z przewodniczącym spółdzielni, „Głos Wielkopolski”, nr 256, 17.09.1950.

537 Józef Ratajczak, Pejzaż, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 26, 13.10.1951; Tadeusz Pańkowski, Pierwsza wiosna na wspólnym, „Głos Wielkopolski”, nr 98, 8.04.1950.

538 Witold Wirpsza, Listy do chłopów polskich - List drugi. Do Michała Hory, chłopca - spółdzielcy z powiatu chojeńskiego, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 8, 21.02.1953.

539 Leniowi wszędzie bieda, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 8, 22.02.1953.

540 Piotr Guzy, Rozmowa na drodze, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 31, 1.08.1953; Edmund Niziurski, Gorące dni, „Gazeta Poznańska”, 07.1951.

541 A. F. Kirło-Nowaczyk, Osiemsetna...

542 Stanisław Szydłowski, Pieśń o siewie...

543 A. F. Kirło-Nowaczyk, Żniwne dni, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 31, 26. 07.1952.

544 Stanisław Kamiński, Urodzaj, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 20, 25.08.1951.

545 Klemens Oleksik, Wielkopolski wieniec dożynkowy, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 36, 9.09.1951.

546 Włodzimierz Ścisłowski, Plon, niesiemy plon..., „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 20, 25.08.1951.

547 Stanisław Kamiński, Urodzaj...

548 Eugeniusz Morski, Pierwszy Maj, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 3, 28.04.1951.

549 Krzysztof Gruszczyński, Kantata na 22 lipca, „Gazeta Poznańska”, nr 200, 22.07.1950.

550 A. F. Kirło-Nowaczyk, Przed zlotem, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 29, 12.07.1952.

551 Stanisław Szydłowski, Pieśń o siewie, „Gazeta Poznańska”, nr 98, 8, 9, 10.04.1952.

552 Witold Degler, Kto żyw - do żniw !, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 28, 12. 07.1953.

553 Edmund Niziurski, Gorące dni, „Gazeta Poznańska”, 07.1951.

554 Eugeniusz Morski, Robotnicy - chłopom, „Głos Wielkopolski”, nr 88, 30.03.1949.

555 Bogusław Antoni Kogut, Pieśń dożynkowa, „Gazeta Poznańska”, nr 242, 9.09.1951.

556 Witold Degler, Na łonie przyrody, „Głos Wielkopolski”, nr 200, 22.07.1950.

557 Jan Smrek, Bukolika, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 11, 13.03.1949.

558 Klemens Oleksik, Tama, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 29, 22.07.1951.

559 Stanisław Bąkowski, Wszystko jedno, czy od nowa, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 28, 17.07.1949.

560 Józef Ratajczak, Łatwo poznać, „Gazeta Poznańska”, nr 89, 24, 25, 26.03.1951.

S. Krokowski, Biurokrata,„Głos Wielkopolski”, nr 312, 12.11.1950.

561 Premia, „Gazeta Poznańska”, nr 1, 1.01.1950.

562 Witold Degler, Pan bazgrołek, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 44, 30.10.1949.

563 Stanisław Wygodzki, Wiersz o biurokratach, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 45, 13.11.1949.

564 Jan Brzechwa, Audiencja, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 1, 1.01.1949.

565 Witold Degler, Na biurokratę, „Głos Wielkopolski”, nr 109, 22.04.1951.

566 Józef Ratajczak, Podanie, „Gazeta Poznańska”, nr 58, 27.02.1951.

567 Ewa Panufnik, Tragedia z cyklu "Historie z prawdziwego zdarzenia", „Gazeta Poznańska”, nr 83, 24, 25, 26. 03.1951.

568 Konrad Doberschutz, Rozmowa przez telefon, „Gazeta Poznańska”, nr 337, 10.12.1949.

569 Z. P. , Dzień biurokraty, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 33, 1.12.1951.

570 Maria Doliwa, Konferencje, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 24, 29.09.1951.

571 Narady... Narady..., „Gazeta Poznańska”, nr 354, 24, 25, 26.12.1950.

572 Ewa Panufnik, Tragedia...

573 Konrad Doberschutz, Zbudowano nowy dom..., „Gazeta Poznańska”, nr 295, 25.10.1949.

574 Witold Degler, Dysproporcje, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 9, 9.06.1951.

575 Premia ...

576 Bogusław Mańkowski, Problem aktowy, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 20, 25.08.1951.

577 Włodzimierz Ścisłowski, List, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 44, 2.11.1951.

578 Włodzimierz Ścisłowski, Biurokrata, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 31, 31.07.1949.

579 MIK, Pieśń o obiboku, „Głos Wielkopolski”, nr 139, 21.05.1950.

580 Janusz Księski, --Nagrobek biurokraty --, „Gazeta Poznańska”, nr 42, 11.02.1951.

581 Witold Degler, 0 nie rozpatrzonych skargach, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 49, 14.12.1952.

582 Janusz Likowski, Hipolit Kręcipiórko, kierownik, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 1, 5.01.1952.

583 Bogdan Paluszkiewicz, Lew i kolibry, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 51, 13.12.1953.

584 Janusz Księski, Wywiad, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 43, 2.11.1952.

585 Stanisław Szydłowski, Obiektywne przyczyny, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 23, 22.09.1951.

586 JASKI, Zły surowiec, „Głos Wielkopolski”, nr 107, 4,5.05.1952.

587 Ludwik Jerzy Kern, Kłopoty dyrektora, „Gazeta Poznańska”, nr 159, 11.06.1950.

588 Adam Ochocki, Kot i kozioł, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 36, 30.08.1953.

589 Witold Degler, Niezastąpiony, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 13, 29.03.1953.

590 Adam Ochocki, Uniwersalny, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 35, 23.08.1953.

591 Włodzimierz Ścisłowski, Ręka na pulsie, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 16, 19.04.1953.

592 Bogusław Antoni Kogut, Historia, która uczy, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 15, 21-22.07.1951.

593 Włodzimierz Ścisłowski, Apel styczniowy, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 3, 18.01.1553.

594 Włodzimierz Ścisłowski, W pewnym zakładzie w listopadzie, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 49, 29.09.1953; Ryszard Magiel, Pomyłka ob. referenta, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 27, 5.07.1953.

595 Stasz, Zwykłe pismo, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 15, 12.04.1953.

596 Adam Ochocki, Historia z morałem o pewnym dyrektorze, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 6, 8.02.1959.

597 Włodzimierz Ścisłowski, Krytyka, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 5, 26.01.1952.

598 Witold Degler, Kiedy krytyka tyka haczyka, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 49, 14.12.1952.

599 Karol Szpalski, Prawo do krytyki, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 49, 5.12.1953.

600 Włodzimierz Ścisłowski, Źdźbło i belki, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 6, 19.05.1951.

601 Włodzimierz Broniarek, Obrazki niefrasobliwe, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 34, 8.12.1951.

602 Stanisław Kamiński, Przekazywane, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 3, 17. 01.1953.

603 Witold Degler, Czyja to rzecz ?, „Głos Wielkopolski”, nr 118, 1.05.1951.

604 Eugeniusz Morski, W świetlicy w Suchym Lesie, „Głos Wielkopolski”, nr 101, 27, 28.04.1952; Witold Degler, LIST OTWARTY do niektórych instytucji w sprawie imprez artystycznych, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 10, 29.03.1952.

605 Świetlica, „Gazeta Poznańska”, nr 50, 15.02.1950.

606 Maria Doliwa, Kino w Kołaczkowie, „Gazeta Poznańska”, nr 10, 10.03.1951.

607 Marian Anton, Oj nudno w niedzielę, „Gazeta Poznańska”, nr 155, 10.06.1951.

608 H., Sen małego Jasia, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 21,1.09.1951.

609 Maria Doliwa, Jest w Witkowie studnia..., „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 10, 1.03.1952.

610 Maria Doliwa, Mieszkanie do remontu, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 9, 23.02.1952.

611 Adam Ochocki, Remonty, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 19, 10.05.1953.

612 Wszędobylskim reflektorkiem po naszym województwie, Zarycz syreno... ona nie ryczy, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 11, 8.03.1952.

613 Krystyna Salasburska, Łamigłówka, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 42, 17.10.1953.

614 Andrzej Bukowiecki, Szkoła wytrwałości, „Gazeta Poznańska”, nr 297, 12.12.1952.

615 Stanisław Strugarek, Korespondent Ignacy, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 10, 16.06.1951.

616 Włodzimierz Ścisłowski, Krytyka rozdzielnika, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 1, 4.01.1953.

617 Włodzimierz Ścisłowski, Wiersz o guzikach, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 22, 3.06.1951.

618 Włodzimierz Broniarek, Marmolada, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 24, 25.09.1951.

619 Witold Degler, Z organizacji - niedostatecznie !..., „Głos Wielkopolski”, nr 175, 27.06.1951.

620 J. Księski, Nowa Moda, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 1, 14.04.1951.

621 Witold Degler, W „Arkadii” i w „Wu-zecie”, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 7, 17.02.1952.

622 J. Księski , Z.O.M., „Gazeta Poznańska”, nr 58, 27.02.1951.

623 Józef Ratajczak, Ballada o szerokiej wodzie, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 40, 7.10.1950.

624 Włodzimierz Ścisłowski, O złych skutkach protekcji, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 1, 6.01.1952.

Stanisław Kamiński, Ogrodnik,„Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 8, 21.02.1953.

625 Krystyna Salasburska, Wieczór u Brakoróbskich, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 46, 14.11.1953.

626 Ibidem.

627 Maria Doliwa, List do Centrali Odzieżowej, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 8, 16.02.1952

628 Marian Załucki, Dziwny pacjent czyli choroba konfekcyjna, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 48, 22.11.1953.

629 B. Brudziński, Popraw się, popraw, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 46, 23.11.1952.

630 Ludwik Jerzy Kern, Pudełko zapałek, „Gazeta Poznańska”, nr 15, 15.01.1950.

631 Jan Huszcza, Projekt dla opieszałych i brakorobów, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg” nr 18, 1.05.1953.

632 Stanisław Szydłowski, Bumelant, „Gazeta Poznańska”, nr 113, 25.04.1950.

633 Konrad Doberschutz, Tydzień próżniaka, „Gazeta Poznańska”, nr 246, 10.09.1949.

634 Stanisław Szydłowski, Łazik, „Gazeta Poznańska”, nr 113, 25.04.1950.

635 Adam Ochocki, Może i zwolnię, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 30, 19.07.1953.

636 Stanisław Szydłowski, Leń zatracony, „Gazeta Poznańska”, nr 113, 25.04.1950.

637 Karola Wiśniewska, Piosenka bumelanta, „Głos Wielkopolski”, nr 228, 20.07.1950.

638 Stanisław Szydłowski, Właściwy sąd, „Gazeta Poznańska”, nr 113, 25.04.1950.

639 Karola Wiśniewska, Awans społeczny, „Głos Wielkopolski”, nr 333, 3.12.1950.

640 Andrzej Tyski, W sprawie produkcji odpowiedzi W. Zechenterowi, „Głos Wielkopolski”, nr 13, 14.01.1951.

641 Włodzimierz Ścisłowski, Przypomnienie, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 49, 14.12.1952.

642 Stefania Grodzieńska, Nie będzie, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 49, 4.12.1949.

643 (Sim), Zabiorą, nie zabiorą..., „Gazeta Poznańska”, nr 331, 1.12.1950.

644 Witold Zechenter, Moja pani, mojej pani..., „Głos Wielkopolski”, nr 333, 3.12.1950.

645 Witold Degler, Co to będzie? (Monolog panikarki), „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 41, 19.10.1952.

646 Plotka, „Gazeta Poznańska”, nr 313, 13.11.1950.

647 Witold Zechenter, Pieśń o blaszanych wanienkach, „Głos Wielkopolski”, nr 256, 17.09.1950.

648 Włodzimierz Ścisłowski, Łańcuszkowcom, „Głos Wielkopolski”, nr 76, 18.03.1951.

649 Stanisław Szydłowski, Tak, to ona !, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 33, 1.12.1951.

650 Karola Wiśniewska, Rozbiegane panie, „Głos Wielkopolski”, nr 298, 29.10.1950.

651 Marian Suchożerbski, Kuma, kumie, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 51, 24, 25, 26.12.1951.

652 Włodzimierz Ścisłowski, TO ON, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 2, 11.01.1953

653 Jaski, Szczur, „Głos Wielkopolski”, nr 234, 2, 3.09.1951.

654 Witold Degler, Strachy, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 33, 15.12.1951.

655 (J.- B.), Nerwowa pani, „Gazeta Poznańska”, nr 295, 25.10.1949.

656 Witold Zechenter, Jureczkowie, „Głos Wielkopolski”, nr 284, 15.10.1950.

657 Bogusław Antoni Kogut, Są jeszcze tacy..., „Głos Wielkopolski”, nr 123, 6.05.1951.

658 Stasz, Zagraniczne, „Głos Wielkopolski”, nr 204, 29,30-07.1951.

659 Maria P., Poznań, „Boogie-woogie” i trwała ondulacja, „Gazeta Poznańska”, nr 63, 4.03.1951.

660 Witold Zechenter, >Lekkie< piosenki, „Głos Wielkopolski”, nr 270, 1.10.1950.

Witold Degler, Niebieski ptaszek,„Głos Wielkopolski”, nr 151, 3.06.1951.

661 Jadwiga Popowska, Rozmowa z bibliotekarzem, „Gazeta Poznańska”– „Widnokrąg”, nr 2, 21.04.1951.

662 Włodzimierz Ścisłowski, Książko typy, „Głos Wielkopolski”, nr 130, 13.05.1951.

663 Stanisław Szydłowski, Ameba, „Gazeta Poznańska”­ – „Widnokrąg”, nr 31, 17.11.1951.

664 Witold Degler, Niepoczytalni, „Głos Wielkopolski”, nr 186, 8, 9.07.1951.

JASKI, Gdzie miłość obłędna? (Zwierzenia kino idiotki),„Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 3, 20.01.1952.

665 Włodzimierz Ścisłowski, W kinie, „Głos Wielkopolski”, nr 186, 8, 9.07.1951; Włodzimierz Ścisłowski, Zamiast recenzji, „Głos Wielkopolski”, nr 137, 8.06.1951.

666 Józef Prutkowski, Nie pij !, „Gazeta Poznańska”, nr 1, 31.12.1950 - 1.01.1951.

667 Antoni Marianowicz, Ewolucja, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 47, 20.11.1949.

668 Witold Degler, Poprawa, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 7, 26.05.1951.

669 Witold Degler, Zmartwienie, „Gazeta Poznańska” – „Widno­krąg”, nr 7, 26.05.1951.

670 Włodzimierz Ścisłowski, Obrazki stale aktualne, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 51, 13.12.1953.

671 Al. Michałowski, Młocka, „Głos Wielkopolski”, nr 240, 9, 10.09.1951.

672 Włodzimierz Ścisłowski, Wiersz o kwitkach, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 14, 5.04.1953

673 Wojciech Świerkiewicz, Zobowiązanie szypra Molendy, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 18, 25.04.1952.

674 Stanisław Kamiński, Ballada o Nowym Świecie, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 33, 1.12.1951

675 Józef Prutkowski, Goście, „Gazeta Poznańska”, nr 255, 20.05.1950.

676 Ibidem.

677 Witold Degler, O harmonogramie i rytmie w planie, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 7, 15.03.1953.

678 Jan Kondratowicz, Przodownik, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 10, 16.05.1951.

679 Bogusław Antoni Kogut, Młodzieżowy przodownik, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 33, 1.12.1951.

680 Piotr Guzy, Spawacze, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 44, 31.10.1953.

681 Franciszek Fenikowski, Zwyciężony czas, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 28, 5.07.1952.

682 Witold Degler, Na Zlot Młodych Przodowników, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 30, 10.07.1952.

683 Stanisław Szydłowski, O czarodziejskich chustach zlotowych, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 32, 2.08.1952.

684 Wiktor Woroszylski, Barbórka, „Głos Wielkopolski”, nr 334, 4.12.1949.

685 Stanisław Kamiński, Jeśli kochać chłopaka, „Gazeta Poznańska”, nr 134, 5.06.1952.

686 Ryszard Danecki, Zobowiązanie, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 24, 15.06.1952.

687 Franciszek Fenikowski, Mickiewicz, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 5, 30.01.1949.

Ireneusz Gwidon Kamiński, Dwaj poeci, „Gazeta Poznańska”, nr 83, 24, 25, 25.03.1951.

688 Jacek Milczewski, Sprawa Piotra Bukowskiego, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 9, 24.12.1950.

689 Bogusław Antoni Kogut, Ludzie dojrzewają, „Gazeta Poznańska”, 03.1952.

690 JASKI, Najmilsza, „Głos Wielkopolski”, nr 120, 18-19.05.1952; Adam Ochocki, Do ciebie, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 20, 17.05.1953.

691 Stanisław Kamiński, Zaciąg komsomolski, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 45, 7.11.1953.

Witold Degler, Alarmistom, „Gazeta Poznańska” –„Widnokrąg”, nr 5, 12.05.1951.

692 Tadeusz Frangrat, Na dni Oświaty, Książki i Prasy, „Gazeta Poznańska”, nr 134, 16.05.1951.

Witold Degler, Start,„Głos Wielkopolski”, nr 234, 2,3. 09.1951.

693 Ibidem.

694 Tadeusz Pasikowski, Babcia, „Głos Wielkopolski”, nr 184, 7.07.1945.

695 Józef Ratajczak, Noś partyjną gazetę (Byłemu analfabecie), „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 42, 13.10.1952.

696 Stanisław Kamiński, Światło, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 22, 24.05.1952.

697 Stanisław Kamiński, List byłej analfabetki, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 5, 12.05.1951.

698 Ibidem.

699 Witold Degler, Znikną ostatni w Polsce analfabeci, „Głos Wielkopolski”, nr 136, 19.05.1951.

700 Henryk Nieznany, Szopka świąteczna, „Gazeta Poznańska”, nr 1, 1.01.1949.

701 Witold Wirpsza, O czym uczysz się w szkole, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 53, 24-25.12.1952.

702 A. F. Kirło-Nowaczyk, Przed wakacjami, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 26, 21.06.1952.

703 Zygmunt Jaski, Gulasz z podrobów, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 8, 24.02.1952.

704 Zygmunt Broniarek, O koncercie Wieniawskiego, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 51, 13.12.1952.

705 Henryk Nieznany, Szopka świąteczna...

706 Ibidem.

Stanisław Kamiński, Komisja Repertuarowa,„Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 13, 28.03.1953.

707 Klemens Oleksik, Dzień Nauki, „Głos Wielkopolski”, nr 55, 25.02.1951.

708 Józef Baranowski, Do zawodników, „Głos Wielkopolski”, nr 153, 5.06.1950.

709 Adolf Rudnicki, Kartki sportowe, „Gazeta Poznańska”, nr 212, 4.09.1952.

710 Witold Degler, Fanfara sportowa, „Głos Wielkopolski”, nr 245, 15.09.1951.

711 Teodor Śmiełowski, Na korcie, „Głos Wielkopolski” – „Nowiny Sportowe”, nr 8, 21.02.1949.

712 M. Malicka, Piosenka zlotowców o Zlocie, „Gazeta Poznańska”, nr 166, 12-13.07.1952.

713 Ibidem.

714 Józef Baranowski, Zdobywcy, „Głos Wielkopolski”, nr 174, 25.05.1950.

715 W. Bill-Białocerkowski, Knock -out, „Głos Wielkopolski”, nr 194, 16.07.1950.

716 Konrad Doberschutz, Pan na mecz ?, „Gazeta Poznańska”, nr 234, 29.08.1949.

717 Władysław Broniewski, Słowo o Stalinie, „Głos Wielkopolski”, nr 270, 1.10.1950.

718 Jerzy Putrament, * * * , „Głos Wielkopolski”, nr 307, 7.11.1950.

719 Stefan Zawadzki, Pamięć, „Gazeta Poznańska”, nr 331, 21.12.1951.

720 Stanisław Ryszard Dobrowolski, STALIN, „Gazeta Poznańska”, nr 348, 21.12.1945

721 Wiktor Woroszylski, Słowo młodych, „Gazeta Poznańska”, nr 348, 21.12.1949.

722 Leon Pasternak, Droga Stalina, „Gazeta Poznańska”, nr 348, 21.12.1949.

723 J. Przemyski, Miliard słucha, „Gazeta Poznańska”, nr 316, 10.11.1950.

724 Stanisław Ryszard Dobrowolski, STALIN.

725 Bogusław Antoni Kogut, Wieżowiec na Placu Smoleńskim, „Gazeta Poznańska”- „Widnokrąg”, nr 7, 14.02.1953.

726 Ibidem.

727 Adam Ważyk, Rzeka, „Gazeta Poznańska”, nr 351, 21.12.1950.

728 Władysław Broniewski, Słowo o Stalinie, „Gazeta Poznańska”, nr 307, 7.11.1950.

729 Władysław Broniewski, Słowo o Stalinie, „Gazeta Poznańska”, nr 260, 21.09.1950.

730 Eugeniusz Morski, Generalissimus, „Gazeta Poznańska”, nr 847, 20.12.1949.

731 Stanisław Szydłowski, Elegia na dzień 5 marca, „Gazeta Poznańska”, nr 59, 11.03.1953.

732 Henryk Hubert, Salut, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 11, 15.03.1953.

733 Stanisław Bąkowski, Po odejściu Stalina, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 13, 28.03.1953.

734 Stanisław Szydłowski, Elegia na dzień 5 marca, „Gazeta Poznańska”, nr 59, 11.03.1953.

735 Władysław Broniewski, Słowo o Stalinie, „Gazeta Poznańska”, nr 307, 7.11.1950.

736 Bogusław Antoni Kogut, Jest taka Partia, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 19, 25.04.1953.

737 Bogusław Antoni Kogut, Wieżowiec na Placu Smoleńskim, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 7, 14.02.1953.

738 Stanisław Kamiński, W Poroninie, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 48, 22.11.1952.

739 Bogusław Antoni Kogut, Przed mauzoleum, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 7, 14.02.1953.

740 Stanisław Wygodzki, Dymitrow (Przed sądem), „Gazeta Poznańska”, nr 180, 2.07.1950.

741 Bogusław Antoni Kogut, Przed mauzoleum, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 7, 14.02.1953.

742 por. M. Głowiński, Poezja i rytuał. Wiersze na sześćdziesiąte urodziny Bolesława Bieruta, Teksty drugie, nr 6 (12), (1991), s. 5-26.

743 Edward Bernstein, Słowo o towarzyszu, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 15, 20.04.1952.

744 Ibidem.

745 Stanisław Kamiński, Pieśń o partyjnym czynie, „Gazeta Poz­nańska” – „Widnokrąg”, nr 17, 18.04.1952.

746 Anatol Stern, Są dusze płomienne, „Gazeta Poznańska”, nr 104, 1.05.1952.

747 Jarosław Iwaszkiewicz, List do prezydenta, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 42, 26.10.1952.

748 Edward Bernstein, Słowo o towarzyszu ....

749 Jan Brzechwa, Na sześć dziesięciolecie, „Gazeta Poznańska”, nr 93, 18.04.1952.

750 Józef Kuźmierek, Płaszcz, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 19, 3.05.1952.

751 Władysław Broniewski, Opowieść o życiu i śmierci Karola Świerczewskiego, robotnika i generała, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 19, 05.1953.

752 Władysław Broniewski, Generał Walter, „Gazeta Poznańska”, nr 87, 28.03.1950.

753 Janina Broniewska, 0 człowieku, który się kulom nie kła­niał, „Gazeta Poznańska”, nr 87, 28.03.1950.

754 Władysław Broniewski, Generał Walter ...

755 Bogusław Antoni Kogut, Pieśń o życiu i śmierci żołnierza, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 11, 8. 02.1952.

756 Eugeniusz Morski Kogut, Pamięci Generała, „Głos Wielkopolski” – „Świat”, nr 14, 3.04.1949.

757 Bogusław Antoni Kogut, Pieśń...

758 Wiktor Woroszylski, Ballada hiszpańska o Walterze, „Głos Wielkopolski”, nr 85, 26.03.1950.

759 Władysław Broniewski, Generał Walter...

760 J. German, Ojciec, „Gazeta Poznańska”, nr 183, 4.07.1951.

761 Anna Lanota, Spacer, „Głos Wielkopolski”, nr 155, 20.07.195.

762 Eugeniusz Morski, Feliks Dzierżyński, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 45, 7.11.1953.

763 Eugeniusz Morski, Żywy płomień, „Głos Wielkopolski”, nr 196, 20.07.1951.

764 Artur Międzyrzecki, Wiosna nad Flandrią, „Głos Wielkopolski”, nr 196, 20.07.1951.

765 Eugeniusz Morski, Feliks Dzierżyński, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 45, 7.11.1953.

766 Ibidem.

767 Edward Berestein, Raport towarzyszowi Marchlewskiemu, „Gazeta Poznańska” – „Widnokrąg”, nr 36, 5.09.1953.

768 Ibidem.

769 Stanisław Ryszard Dobrowolski, Na sprowadzenie prochów Juliana Marchlewskiego, „Gazeta Poznańska”, nr 84, 25.03.1950.

770 Ibidem.

771 Lucjan Szenwald, Elegia na śmierć Mieczysława Kalinowskiego, Gazeta Poznańska, nr 287 z 12.10.1949.

772 Ibidem.

773 Ibidem.

774 Mieczysław Jastrun, Pamięci Pawła Findera, Gazeta Poznańska – Widnokrąg, nr 4 z 19.01.1952.

775 Ibidem.

776 Ryszard Danecki, Na śmierć towarzysza Jakuba, Głos Wiel­kopolski - Nowy Świat, nr 34 z 15. 08.1953.

777 Henryk Rospendowski, Dzień dzisiejszy jest jego dniem, Gazeta Poznańska – Widnokrąg, nr 3 z 28.01.1951.

778 Klemens Oleksik, Opowieść konstytucyjna, Głos Wielkopolski - Nowy Świat, nr 13 z 30.03.1952.

779 Piotr Żubra, Opowieść o komsomolcu, Gazeta Poznańska – Widnokrąg, nr 45 z 7.11.1953.

780 Stanisław Szydłowski, Na śmierć Juliana Lahaut. Komunistów w świecie miliony, Gazeta Poznańska, nr 235 z 27.08.1950.

781 Ibidem.

782 Stanisław Wygodzki, Dymitrow (Przed sądem), Gazeta Poz­nańska, nr 180 z 2.07.1950.

783 Stanisław Kamiński, Termopile 1952 r., Gazeta Poznańska – Widnokrąg, nr 15 z 5.04.1952.

784 Jerzy Sokołowski, Na śmierć Belojannisa, Gazeta Poznańska, nr 80 z 2.04.1952.

785 Mieczysław Jastrun, Będę żyć i zwyciężę śmierć, Gazeta Poznańska, nr 39 z 8.02.1950.

786 Bogdan Zakrzewski, Mickiewicz w Wielkopolsce, Gazeta Poz­nańska, nr 29 z 29.01.1950.

787 Stanisław Kamiński, O gdybyś teraz znowu, Gazeta Poznańska – Widnokrąg, nr 46 z 8.11.1952.

788 Bogusław Antoni Kogut, Mogiła Lwa Tołstoja w Jasnej Polanie, Gazeta Poznańska – Widnokrąg, nr 16 z 18.04.1953.

789 Bogusław Antoni Kogut, Melduję (w domu Mikołaja Ostrowskie­go), Gazeta Poznańska – Widnokrąg, nr 7 z 4.02.1953.

790 Ibidem.

791 Teodor Śmiełowski, Na odsłonięcie pomnika Stanisława Moniuszki, „Głos Wielkopolski” – „Nowy Świat”, nr 50, 16.12.1951.

792 Franciszek Fenikowski, Chopin, „Głos Wielkopolski”, nr 52, 22.02.1949.

793 Wiktor Woroszylski, Noc komunarda, "Gazeta Poznańska" nr 77, 18.03.1950.

794 Władysław Broniewski, Komuna Paryska, "Gazeta Poznańska" nr 77, 18.03.1950.

795 Władysław Broniewski, * ? * Głos Wielkopolski" - "Nowy Świat" nr 11, 18.03.1951.

796 Bogusław Kogut, Na pokładzie "Aurory", "Gazeta Poznańska” - „Widnokrąg" nr 15, 18.04.1953.

797 Władysław Broniewski, Pokłon Rewolucji Październikowej, "Gazeta Poznańska" nr 307, 7.11.1950.

798 Krzysztof Gruszczyński, Kantata na 22 lipca, "Gazeta Poz­nańska" nr 200, 22.07.1950.

799 Władysław Broniewski, 22 lipca, "Gazeta Poznańska" nr 200, 22.07.1950.

800 Eugeniusz Morski, Rówieśnikom manifestu, „Głos Wielkopolski” nr 235, 1-2. 09.1951.

801 Władysław Broniewski, NASZ MAJ, "Gazeta Poznańska" nr 115, 1. 05.1951.

802 Leopold Lewin, 1 MAJA, "Gazeta Poznańska" – „Widnokrąg” nr 18, 1.05.1953

803 Już po sporządzeniu niniejszego, ukazała się praca Henryka Słabka, Intelektualistów obraz wła­sny w świetle dokumentów autobiograficznych 1944-1989, War­szawa, „Książka i Wiedza”, 1997. W wyważony sposób podano tam mechanizmy przemian intelektualnych i świato­poglądowych inteligencji polskiej ostatniego półwiecza - przyp. Redakcji.

804 Tworzywo niniejszego tekstu udostępnił prowadzący proseminaria. Prace studentów po wstęp­nym uporządkowaniu opracowane są tutaj według sugestii kierującego - Z. Wojtkowiaka, który pod­sunął sys­tematykę wykorzystanego materiału, a następnie zredagowanie. Efektem tej współpracy jest też wprowadzenie, próba podsumowania i konkluzje.

805 Prezentujemy tu listę imienną, uporządkowaną alfabetycznie, bez zaznaczenia czasu i miejsca, w jakim wywiady były prowadzone. Nie podano też ilości odpowiedzi, jakie uzyskał konkretny interlo­ku­tor w czasie badań. Numery przy nazwiskach wynikają z porządkowania materiału w trakcie przygo­towywania druku. Wywiadowcy: Stanisław Adamski, 3; Agnieszka Andrzejewska, 26; Magda­lena Andrzejewska, 5; Aneta Aniszewska, 33; Alicja Bamber, 35; Marcin Bełza, 4; Daniel Bi­jata, 28; Bo­gacki Michał, 38; Piotr Doroziński, 21; Daniel Duda, 9; Alina Hinc, 17; Małgorzata Idczak, 36; Piotr Ja­kubowski, 5; Ewa Janowiak, 24; Grzegorz Kaczmarek, 29; Jacek Kaczmarek, 20; Karol Kałążny, 8; Piotr Kleniewski, 6; Jarosław Kotowski, 31; Przemysław Kuchcicki, 14; Grzegorz Li­piecki, 11; Mariusz Marciniak, 27; Agnieszka Mieloch, 7; Marta Milak, 34; Ewelina Nowak, 12; Kata­rzyna Skwierawska, 16; Sławomir Sobociński, 10; Eliza Stawska, 18; Piotr Stefański, 13; Daniel Szczepański, 22; Joanna Szczęśniak, 30; Natalia Ulatowska, 1; Wiktor Werner, 19; Krzysztof Wojt­kowiak, 32; Małgorzata Wojt­kowska, 25; Piotr Wróblewski, 23; x x x, 2.

806 O stanie wojennym w Sejmowej Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Sprawozdania Ko­misji i wnioski mniejszości wraz z ekspertyzami i opiniami historyków, Warszawa 1997.

807 Dla ilustracji przytaczamy fragment takiej relacji (markując personalia indagowanego jako XYZ), któ­rej redaktorka nie potrafiła wydzielić sformułowań „świadka historii” od własnych imaginacji: Pan XYZ służbę wojskową pełnił w Wojskach Obrony Pogranicza i po zakończeniu tejże - przy­dzielony został do Komendy Milicji. Pan XYZ nie wiedział, że został wprowadzony stan wojenny i gdy rano włączył telewizor, a nie było żadnego programu, przestraszył się. W dniu 14-tym grud­nia przyjechała do mieszkania Pana XYZ milicja i został zabrany na Komendę Milicji w Oborni­kach Wlkp. W pierw­szych dniach nikt nie wiedział, co mamy robić i po co zabrano nas na Ko­mendę. Po przywiezieniu na posterunek milicji wszyscy zostali sprawdzeni, czy nie mają powią­zań z opozycją w kraju. Cieka­wostką jest to, że mój rozmówca był członkiem Solidarności, jed­nak to członkostwo nie przeszkadzało nikomu. W pierwszych dniach pełnienia służby, milicja zwoziła członków Solidarności na przesłuchania. Nikt nie został z przesłuchiwanych pobity, kilka osób zostało zatrzymanych. Pan XYZ pamięta, że pełnił służbę, która polegała na chodzeniu po mieście w patrolach i legitymowaniu ludzi poruszających się po ulicach --- Respondent nie brał udziału w rozpędzaniu ludzi, którzy ustawiali się w nocy w kolejkach w celu zdobycia artykułów konsumpcyjnych. Kontakty z rodziną były rzadkie przez pierwsze trzy miesiące trwania stanu wojennego, ze względu na to, że mój rozmówca był skoszarowany. Żona Pana XYZ począt­kowo nie wiedziała, co się stało z mężem, gdzie prze­bywa. Na Pasterkę 1981 funkcjonariusze z Obornik Wlkp. otrzymali rozkaz obstawienia kościołów i wzmocnienia patroli. Władze prawdopo­dobnie spodziewały się manifestacji. Nic takiego się nie wyda­rzyło, a ludzie byli przyjaźnie na­stawieni do funkcjonariuszy MO i po opuszczeniu kościoła wszyscy składali sobie życzenia świąteczne. Często zdarzały się donosy żon na mężów, czy członków ro­dziny wzajemnie na siebie. Żona donosiła np. na męża, że produkuje w piwnicy alkohol --- Mój re­spondent pełnił służbę jako funkcjonariusz Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej tylko przez 5 miesięcy. Spowodowane to było kłopotami zdrowotnymi. Zdaniem Pana XYZ stan wojenny w Polsce nie był potrzebny i był ograniczeniem swobód obywatelskich.

808 Grupowały się one wokół zagadnień, jakie wstępnie wydawały się istotnymi, choć sformułowane były ogólnikowo. Dla porządku przytaczamy pełne zestawienie tak założonych kwestii, roboczo na­zywa­nych: 1. Pierwsza wiadomość; 2. Pierwsze wrażenie, co to jest?; 3. Propaganda i przepływ informacji ( a) oficjalne, b) doniesienia RWE i innych, c) plotki ); 4. Stosunek do WRON; 5. Prywatne obawy; 6. Uciążliwości; 7. Zaopatrzenie; 8. Aresztowania, internowanie; 9. Inne szykany; 10. Tragedia osobista; 11. Osobista (prywatna) ocena wprowadzenia stanu wojennego (a) aprobująca, b) krytyczna, c) bez zdania); 12.Generał Jaruzelski; 13.Wojciech Wałęsa; 14.Stanowisko ZSRR i państw Układu Warszawskiego; 15. Stanowisko Zachodu; 16. Stanowisko (postawa, miejsce) Kościoła; 17. Normalna praca zawodowa; 18. Stosunki międzyludzkie; 19. Anegdota, śmiesznostki po latach; 20. Naiwności - domniemana konfabulacja, antycypacja.

809 Tu powołujemy zdanie powtarzane kilkakroć przez profesora Andrzeja Krzysztofa Kunerta, dotąd wysłuchiwane tylko w audycjach radiowych i telewizyjnych. Jako takie mniej były przydatne dla źró­dłowego przywołania w odsyłaczu podobnego jak ten wywodu. Teraz swoją tezę powtórzył 16 marca 2000 roku na wykładzie w poznańskiej Wyższej Szkole Nauk Humanistycznych i Dzienni­karstwa. Poinformowała o tym prasa, gdzie zamieszczono – tu tylko markowane – reakcje czytel­ników, por. Głos Wielkopolski, nr 65 (17037) z 17 III 2000; nr 75 (17047) z 29 III 2000.

810 Tu i niżej podkreślono odpowiedzi zaznaczone krzyżykiem.