PEDAGOGIKA
JAKO NAUKA I WYCHOWANIE
Pedagogika jest nauką o wychowaniu, która formuje teoretyczne i metodyczne podstawy planowej działalności wychowawczej. Początkowo zakres pedagogiki ograniczał się do problemów związanych przygotowaniem młodej generacji do dojrzałego życia. Była ona pojmowana jako proces planowego oddziaływania dorosłego pokolenia na dzieci i młodzież. Głównymi instytucjami które oddziaływały na młode pokolenie były : rodzina i szkoła, a za podstawowy tren uważano wychowanie w szkole. Obecnie pedagogika obejmuje swym zakresem wszystkie fazy życia człowieka. Przede wszystkim tworzy podstawy działalności wychowawczej mającej na celu wyposażenie społeczeństwa w wiedzę ogólną, a także w system wartości i przekonań niezbędnych do jego funkcjonowania.
Pedagogika formułuje teorię celów wychowania, uwarunkowanych politycznie i klasowo.
Dobrym przykładem jest pedagogika socjalistyczna, która oparta na przesłankach materializmu dialektycznego formułuje podstawy działalności wychowawczej mające na celu przygotować jednostkę do życia w społeczeństwie socjalistycznym. Przyspieszony rozwój społ. – kult. i ekonomiczny wpłynął na rozszerzenie zakresu praktycznych zastosowań pedagogiki. Jej osiągnięcia stwarzają podstawę funkcjonowania różnorodnych instytucji rozwijających działalność wychowawczą poza szkołą np.: ( organizacje młodzieżowe ).
Oprócz tradycyjnych zadań pedagogika współczesna formułuje zasady rozwoju i aktywności człowieka w całym procesie ontogenezy. Zasady te mają szczególne znaczenie dla praktyki wychowawczej w związku z przyspieszonym rozwojem nauki, techniki i kultury. To rodzi konieczność ustawicznego poszerzania oraz modernizacji wiedzy i kwalifikacji w ciągu całego życia ( kształcenie ustawiczne ). W związku z tym wysuwają się nowe problemy badawcze, jak : rozwijanie trwałych zainteresowań, motywacji do ciągłego kształcenia się, samokształcenia, samowychowania. To przyczyniło się do znacznego wzrostu rozwoju społecznego i zapotrzebowania społeczeństwa na różnorodność zdobywanej wiedzy.
Można zauważyć to po roku 1994 , gdzie zaczęły powstawać na polskich uczelniach nowe kierunki i profile.
Termin nauka jest pojęciem wieloznacznym, mieszczą się w nim różne treści i desygnaty. Jest dziedziną społecznej aktywności człowieka, która zmierza do obiektywnego poznania otaczającej nas rzeczywistości przyrodniczej i społecznej. W takim ujęciu nauka jest procesem społecznym, w wyniku, którego powstają naukowe konstrukcje, czyli twierdzenia, hipotezy, teorie.
Według J. Bocheńskiego pojęcie
nauki ma dwa ściśle ze sobą związane lecz różne znaczenia.
Termin ten posiada znaczenie subiektywne i obiektywne. Nauka
rozumiana subiektywnie jest wiedzą usystematyzowaną, czyli, pewną
własnością ludzkiego indywidualnego podmiotu. Nauka rozumiana
obiektywnie, jest tworem społecznym, który istnieje w myśleniu
ludzi tak, że żaden z nich nie zna wszystkich należących do niej
twierdzeń, przyjmując przy tym, iż nauka ta jest także układem
zdań obiektywnych.
Pojęcie
nauki rozważa także T. Kotarbiński. Według niego nauka, w
znaczeniu funkcjonalnym, jest traktowana jako pewien kompleks
czynności badawczych i pomocniczych, natomiast w znaczeniu
statycznym rozumiana jest jako pewien kompleks prawd poznawczych. S.
Nowak twierdzi, iż na poszczególne nauki można patrzeć jako na
pewne systemy ludzkiej działalności, które zmierzają do
realizacji i pewnych celów lub jako wytwory tej działalności.
Celem czynności składających się na jakąś naukę jest :
rozwijanie, rozszerzanie, pogłębianie wiedzy o tej dziedzinie,
zjawisk czy procesów jakie znajdują się w polu zainteresowania
danej nauki. Według autora, wiedza jest pewnym zespołem
przeświadczeń i sądów o tym, jak jest, jak się rzeczy mają i
dlaczego właśnie tak się mają. Zdaniem J. Bocheńskiego wiedza
jest rezultatem pewnego procesu psychicznego, jest tym czymś, co
można odnaleźć w duszy. Proces ten nazywamy poznawaniem. Celem
poznawania jest właśnie wiedza. Według K. Poppera kryterium
falsyfikalności jest tym kryterium, które oddziela wiedzę naukową
od nienaukowej.
Autor twierdzi, iż teoria sformułowana ta, że nie można podać żadnych faktów obalających, jest nienaukową. Ostatecznym celem naukowego poznania, zdaniem Bocheńskiego, jest osiągnięcie przez naukę prawdziwych wypowiedzi.
Jan Such uważa, iż formułowanie
i sprawdzanie twierdzeń o maksymalnej zawartości informacji, jest
takim poznaniem, które prowadzi do wyższych form funkcjonowania
wiedzy, jakimi są prawa i prawidłowości nauki. Autor opisując
wiedzę naukową, charakteryzuje ją poprzez cele, jakie realizuje
nauka, i do których zmierza uczony. Jan Such dzieli owe cele naukowe
na zewnętrzne i wewnętrzne. Cele wewnętrzne nauki, to te cele,
jakie stawia sobie uczony bezpośrednio w swej pracy badawczej.
Istotą tych celów jest : ścisłość, ogólność, wysoka
informatywna zawartość, pewność, a także prostota.
Cele
wewnętrzne nauki są celami ostatecznymi, są one funkcjonalnie
związane z jej celami zewnętrznymi, a więc z celami obiektywnymi,
jakie realizuje nauka w swym rozwoju. Cele zewnętrzne nauki wynikają
z funkcji jakie pełni nauka w społeczeństwie, gdy jest stosowana
do realizacji pewnych zadań teoretycznych lub praktycznych. Jednym z
celów zewnętrznych jest cel praktyczny umożliwiający człowiekowi
skuteczne działanie. Za pierwszy cel nauki, za jej bezpośrednią
funkcję praktyczną, możemy uznać przewidywanie, które umożliwia
człowiekowi skuteczne działanie, a także służy zaspokajaniu
potrzeb praktycznych jednostki. Człowiek pragnie nie tylko działać,
ale także rozumieć świat. W rozumieniu świata pomocne jest
wyjaśnianie, jako drugi zewnętrzny cel nauki. Badacz pragnie
rozumieć świat i skutecznie w nim działać. Dlatego opisując go,
wyjaśnia i przewiduje. Im wiedza jest użyteczna, interesująca oraz
dokładnie i głęboko opisująca świat, tym lepiej pełni swoje
funkcje : deskryptywną, czyli opisującą, eksploatacyjną, czyli
wyjaśniającą, prognostyczną, czyli przewidującą.
Pojęcie
nauki występuje także w znaczeniu teoretycznym (treściowym),
wówczas przez naukę rozumiemy kompletny system uzasadnionych
twierdzeń i hipotez oddających wiernie obraz danego obszaru
rzeczywistości przyrodniczej, społecznej, technicznej, o sposobach
jej poznawania i użytecznego przekształcania. Niewątpliwie
wszystkie definicje terminu „nauka" zawierają w sobie dwa
podstawowe elementy : procesy i rezultaty poznania naukowego. W
procesie poznania naukowego wyodrębniamy, miedzy innymi, zabiegi
instrumentalne oraz dyspozycje psychiczne (postawę
intelektualną).
Do
pełniejszego zrozumienia natury nauki przyczyniają się wszelkie
próby klasyfikacji. Klasyfikacja rozumiana jest najczęściej jako
podział wielostopniowy. Bardzo trudno jest zbudować jedną
przejrzystą klasyfikację. Dlatego nauki dzieli się najczęściej
według : przedmiotu badań, metod badań, rodzajów stawianych
problemów, zadań i celów stawianych przez naukę, stopnia
ogólności i prostoty. Kazimierz Sośnicki dzieli nauki na :
matematyczno - przyrodnicze, humanistyczne, techniczne. Natomiast J.
Such wyodrębnił : nauki formalne w tym logikę, matematykę, oraz
nauki empiryczne, do których zaliczył nauki przyrodnicze, fizyczne,
biologiczne, społeczne (humanistyczne). Na podstawie tych
klasyfikacji możemy wyróżnić cztery główne działy nauk : nauki
formalne, nauki fizyczne, nauki biologiczne, nauki humanistyczne. Do
nauk humanistycznych należą : psychologia, pedagogika, socjologia,
historia, nauki polityczne, prawo, językoznawstwo, filozofia.
Niewątpliwie do nauk
humanistycznych i społecznych zaliczana jest pedagogika. Swoistością
pedagogiki jako nauki jest ścisły związek pomiędzy teorią a
praktyką. Teoria bowiem pozwala rozwiązywać problemy dostarczane
przez praktykę, ale skuteczność rozwiązań teoretycznych wykazuje
ostatecznie praktyka. Pedagogika jest nauką o wychowaniu, nauką
wszechstronną, jak pisze S. Kunowski, o całej rzeczywistości
wychowawczej, w której istotę stanowi całożyciowy rozwój
człowieka oraz wszelkie pozytywne i negatywne wpływy jednych ludzi
na drugich, a także wpływy środowiska. Oderwał ją od filozofii,
usystematyzował i oparł na dwóch naukach : etyce filozoficznej
oraz psychologii.
Pedagogika
współczesna dzieli się na cztery zasadnicze działy : pedagogikę
praktyczną lub empiryczną, zajmującą się obserwacją, badaniem
całości doświadczeniowych, pedagogikę opisową lub
eksperymentalną, jako dział uogólniający doświadczenie oraz
badający eksperymentalne prawa rządzące przebiegiem zjawisk
biologicznych, psychologicznych, socjologicznych czy kulturowych,
pedagogikę normatywną, która na podstawie filozofii człowieka,
bada naturę człowieka, oraz wytwory jego kultury, pedagogikę
teoretyczną, czyli ogólną, obejmującą całość badanego
przedmiotu.
Miejsce pedagogiki jest wśród nauk przyrodniczych i humanistycznych, wypada
w środku pomiędzy nimi. Możemy powiedzieć, że pedagogika należy częściowo do jednych
i drugich, ponieważ co do swego charakteru jest nauką humanistyczną z podbudową przyrodniczą. Jest ona nauką przyrodniczą, przede wszystkim dlatego, że wychowanie nie jest dziełem samej natury, lecz kultury społeczeństwa, a także zagadnienie celu i wartości jest decydujące w wychowaniu, a nie jak pisze S. Kunowski, strona przyrodnicza. Nauki pedagogiczne można podzielić ze względu na : nauki badające fragmenty rzeczywistości wychowawczej : dydaktykę, pedagogikę społeczną, pedagogikę specjalną, nauki badające podmioty wychowania : pedeutologię, pedologię, juwentologię, andragogikę, gereontologię, nauki badające instytucje : pedagogikę przedszkolną, domy dziecka, pogotowia opiekuńcze, pedagogikę wojska, pedagogikę sportu, nauki badające pewne zjawiska wychowawcze, nauki badające całość wychowania, teorię pedagogiczną, historię wychowania, pedagogikę porównawczą. Nauki, które badają pedagogikę jako naukę: historia pedagogiki (jako wiedza
o wychowaniu), pedagogika ogólna (pojęcia), metodologia pedagogiki.
Wśród nauk niepedagogicznych badających również wychowanie możemy wyróżnić : nauki filozoficzne o wychowaniu : antropologia wychowania, aksjologia, etyka wychowania, nauki psychologiczne o wychowaniu : psychologia rozwojowa, psychologia wychowawcza, psychologia indywidualności, psychoanaliza, nauki socjologiczne : socjologia wychowania, socjologia społeczna, nauki techniczne o wychowaniu, technologia kształcenia, ergometria wychowania, nauki biologiczno-medyczne : genetyka pedagogiczna, higiena szkolna, neurofizjologia, psychiatria, Rozwój pedagogiki jako dyscypliny naukowej jest zależny od rozwoju nauk współdziałających z pedagogiką. Pedagogika nie tylko korzysta z usług innych nauk ale również służy im wiedzą o człowieku.
Bardzo ważną rolę w wychowaniu
a także nauce odgrywa środowisko wychowawcze tj. rodzina. Rodzina
jest jednym z najważniejszych i najbliższych kręgów
środowiskowych każdej jednostki. Środowisko rodzinne jest przede
wszystkim złożoną całością, stanowiącą układ różnorodnych
osobiście dostępnych jednostce warunków środowiska domowego
dzieci, rodziców i ewentualnie pozostałych członków rodziny,
które wynikają bezpośrednio lub pośrednio ze struktury rodziny, a
zwłaszcza z jej funkcjonowania.
Specyficzną
cechą środowiska rodzinnego jest to, że jego funkcje stanowią
ograniczoną całość, złożoną i jednolitą, których nie można
w życiu codziennym spełniać oddzielnie. Dlatego też jakiekolwiek
zaburzenie utrudniające realizację którejś z podstawowych funkcji
powoduje krótszą lub dłuższą niezdolność. Należy jednak
rozróżnić pojęcie funkcji i zadań. Funkcje rodziny są to skutki
wywoływane przez działanie i zachowanie się członków rodziny,
zawierające się w samej rodzinie lub po za nią, bez względu na to
czy były one zamierzone lub pożądane. Przez zadania rozumie się
natomiast ogólne czynności, które mają wywołać pożądane
skutki, zalecane przez zbiorowości szersze czy też podjęte
świadomie przez samą grupę. Rodzinie jako grupie społecznej,
przypisuje się spełnianie różnorodnych funkcji. Najpełniejszy
ich wykaz podaje M. Ziemska, kiedy mówi, iż są to funkcje :
prokreatywne, usługowo-opieuńcze, socjologiczne i psychologiczne.
Zaś według S. Kawuli funkcja prokreatywna, ekonomiczna, kulturalna,
emocjonalna i socjalizacyjno-wychowawcza, to zasadniczy wskaźnik
jakości życia naszego społeczeństwa jako całości stylu
życia.
Podobnie o
funkcjach rodziny pisze R. Woźniak. Autor uważa, że funkcje
rodziny decydują o jej społecznym znaczeniu i obejmują podstawowe
dziedziny życia, mówi między innymi o funkcji prokreacyjnej
połączonej z przekazywaniem nowym członkom rodziny cech
biologicznych, przygotowaniem dzieci do wejścia w życie społeczne,
prowadzenie gospodarstwa domowego, sprawowanie pieczy nad życiem
członka rodziny. Według Woźniaka rodzina spełnia dwa doniosłe
zadania : prokreacji (rozrodczości) i socjalizacji.
Wyczerpującą
klasyfikację funkcji rodziny przedstawił Zbigniew Tyszka. Wymienia
on miedzy innymi : materialno-ekonomiczną funkcję przejawiającą
się w zaspokajaniu materialnych potrzeb rodziny,
opiekuńczo-zabezpieczającą funkcję rodziny, polegającą na
materialnym i fizycznym zapewnieniu członkom rodziny niezbędnych do
życia środków.
Zaspokojeniem emocjonalno-rodzicielskich potrzeb współmałżonków, według Tyszki, zajmuje się funkcja prokreacyjna. Socjalizacja nazywa się wychowaniem wewnątrz rodzinnym, które rodzina realizuje jako grupa. Natomiast seksualna funkcja rodziny jest społecznie powszechnie akceptowaną formą współżycia płciowego. Jak podkreśla Z. Tyszka, dom rodzinny jest między innymi miejscem wypoczynku i nawiązania niezbędnych dla człowieka kontaktów towarzyskich dlatego bardzo ważna jest kulturalna funkcja rodziny, polegająca na zapoznaniu młodego pokolenia z kulturą danego społeczeństwa. Ponadto, autor wyodrębnia emocjonalno-ekspresyjną funkcję rodziny, która realizowana jest wśród małżonków i par zakochanych będących
w pierwszym stadium życia
małżeńsko-rodzinnego. Dzięki pełnieniu tych funkcji rodzina
wprowadza dziecko w życie społeczne i świat kultury, zaspokaja
potrzeby emocjonalne, przygotowuje do pełnienia rozmaitych ról
społecznych, kształtuje wewnętrzną osobowość. Natomiast z
punktu widzenia polityki społecznej i socjalnej akcentuje się
zwłaszcza funkcje przystosowawcze i ochronne rodziny.
Na
ogół przyjmuje się, że rodzina pełni cztery podstawowe funkcje,
tj. funkcję biologiczno-opiekuńczą, kulturalno-towarzyską,
ekonomiczną i wychowawczą. Należy jednak zaznaczyć, że każda
rodzina pełni te funkcje na różnym poziomie i w różnym
zakresie.
Rola
małżonków nie kończy się z chwilą narodzenia dziecka.
Opiekowanie się dzieckiem, tj. zapewnienie mu właściwych warunków
rozwoju fizycznego, między innymi dostarczenie należytego
pożywienia, odpowiedniego ubrania, zapewnienie warunków snu i
odpoczynku, należy do głównych obowiązków obojga rodziców. Jak
dotąd inne formy życia społecznego nie przejmują powszechnie od
rodziny funkcji biologiczno-opiekuńczej. Rodzina jest również
miejscem życia kulturalnego i towarzyskiego. Organizacja wypoczynku,
zabawy, rozrywki, należy do zasadniczych treści życia
rodzinnego.
Rodzina
jest również instytucją, która wychowuje dzieci, i w której
wychowują się także wzajemnie pozostali członkowie rodziny.
Wychowanie w najszerszym rozumieniu tego słowa jest procesem
wdrażania młodych pokoleń do życia w społeczeństwie.
Działalność wychowawcza rodziny zapoczątkowuje ten proces, który
w dalszym ciągu jest przejmowany przez szkołę i inne instytucje
wychowawcze, wzmacniany przez wpływy środowiska (dalszego i
bliższego), oraz przez aktywność własną jednostki. Wychowanie w
rodzinie jak podkreśla S. Kawula może mieć charakter celowy,
planowy i świadomy ze strony rodziców (refleksyjny), podobnie jak
w instytucjach wychowania
bezpośredniego (np. w szkole) oraz może odbywać się w sposób
przygodny i samorzutny czyli bezrefleksyjny.
Dla
ogólnego funkcjonowania rodziny, a zwłaszcza dla jej działalności
wychowawczej, zasadniczą podstawę stanowi życie emocjonalne.
Funkcja emocjonalna rodziny, przenika całokształt sytuacji i
stosunków zachodzących w rodzinie i przez to nadaje swoistej
dynamiki wszystkim funkcjom spełniającym przez rodzinę, w tym
również funkcjom wychowawczym. Jak podkreśla S. Kawula, więzi
uczuciowe w rodzinie mają bardzo duże znaczenie dla prawidłowego
rozwoju i wychowania dzieci. Więzi tej nie można niczym zastąpić,
co można zaobserwować szczególnie u dzieci pozbawionych opieki
rodzicielskiej.
Bez
wątpienia ze spełnieniem wszystkich funkcji rodziny wiążą się
zazwyczaj pewne skutki wychowawcze, a czasem nawet jedna z nich może
zdeterminować całość wpływów wychowawczych rodziny, np. funkcja
ekonomiczna w rodzinie chłopskiej. Zatem jakość i poziom
wypełniających przez rodzinę wszystkich funkcji decyduje o
efektach wychowania w rodzinie. Zakłócenie choćby jednej z
wymienionych funkcji (np. opiekuńczej) może spowodować słabszą
wydolność wychowawczą rodziny.
Współcześnie rodzina występuje
w zróżnicowanych formach w zależności od swej struktury.
Strukturę rodziny, zdaniem Z. Błażejewskiego, określa skład
osobowy członków rodziny, choć jest szersze ujęcie tego terminu.
Zbigniew Tyszka mówiąc o strukturze, poza liczbą i jakością
członków rodziny, uwzględnia takie elementy jak układ ich pozycji
i ról społecznych, siłę więzi łączących członków rodziny,
podział czynności, oraz strukturę wewnątrz rodzinną, władzy i
autorytet, a także rozkład miłości i względów w rodzinie. Dla
F. Adamskiego struktura rodziny to stałe ramy, nie zawsze
sformalizowane, wewnątrz których przebiega życie i zachowanie
małżeńsko-rodzinne. Ze względu na kompletność i niekompletność
struktury Kawula wyróżnia strukturę pełną, czyli rodzinę
dwupokoleniową i trójpokoleniową, do których zalicza : rodzinę
naturalną, w której dzieci mają swoich naturalnych rodziców,
rodzinę zrekonstruowaną, czyli utworzoną z powtórnego związku
małżeńskiego, rodzinę przysposobioną - małżeństwo adoptuje na
stałe dziecko, oraz rodzinę kontraktową, podejmującą czasowo
pieczę nad dzieckiem. Natomiast przez pojęcie rodziny niepełnej,
autor rozumie taką rodzinę, w której rodzic opiekuje się dziećmi
swoimi lub współmałżonka, zamieszkującymi wspólnie z nimi.
Rodzina może stać się niepełna z powodu śmierci współmałżonka,
rozwodu, urodzenia dziecka pozamałżeńskiego, nieformalnego
rozejścia się małżonków. W ramach rodziny niepełnej Kawula
wyróżnia : rodzinę sierocą (brak rodziców na skutek ich
śmierci), rodzinę rozbitą, która charakteryzuje się brakiem
jednego z małżonków na skutek rozwodu, rodzinę półsierocą -
brak jednego z małżonków na skutek śmierci, oraz rodzinę
samotnych osób. Z kolei typowa rodzina niepełna, w ujęciu
Błażejewskiego, to taka w której opiekę wychowawczą nad
dzieckiem pełni tylko matka. W przypadku braku jednego z rodziców
harmonijny rozwój osobowości dziecka może zostać zahamowany, a
sytuacja taka jest szczególnie szkodliwa w procesie wychowania
chłopców.
Na układ
stosunków międzyosobowych, więź emocjonalną w rodzinie proces
socjalizacji dziecka, wpływa w pewnej mierze wielkość rodziny.
Zgodnie z opinią większości autorów, rodzina wielodzietna jest
niekorzystnym środowiskiem wychowawczym. D.M. Stott stwierdził, że
rodziny takie stwarzają gorsze warunki pełnego rozwoju dziecka.
Wynika to zdaniem autora z faktu, że wychowanie dużej liczby dzieci
nadmiernie eksploatuje fizycznie i psychicznie matkę. Troska o pełne
zaspokojenie dużej liczby dzieci, powoduje szybkie wyczerpanie sił
witalnych kobiety, skutkiem czego w rodzinach wielodzietnych, dzieci
są wychowawczo zaniedbane.
Innego
zdania jest M. Przetacznikowa. Podkreśla ona, iż dzieci z dużych
rodzin szybciej przystosowują się do zmiennych warunków życia i
do sytuacji trudnych. Ponadto posiadają lepsze warunki dla rozwoju
samodzielności oraz umiejętności współdziałania i współpracy,
ponieważ występuje wyraźny podział funkcji i obowiązków. Jednak
z drugiej strony, według autorki, jeśli warunki materialne rodziny
posiadającej liczne potomstwo są niekorzystne, a rodzice
przeciążeni obowiązkami i pracą, wówczas sytuacja taka może
stać się podłożem zaniedbywania dzieci, oraz niezaspokajania
wszystkich ich potrzeb. Nie ulega wątpliwości, że na harmonijny
rozwój dziecka, jego pozycję, wpływa typ rodziny. F. Adamski, ze
względu na źródło utrzymania, charakter środowiska zamieszkania
i dominujący styl życia rodzinnego, wyróżnił między innymi :
rodzinę małżeńską - inaczej nazywaną nuklearną, składającą
się z męża, żony oraz ich dzieci; rodzinę poligamiczną,
składającą się z kilku związków małżeńskich. Ponadto
rozróżnia rodzinę poszerzoną - wielopokoleniową, nazywaną dużą
zmodyfikowaną rodzinę poszerzoną, stanowiącą jakby związek
wielu rodzin nuklearnych.
Z kolei, ze względu na charakter
źródła utrzymania i środowisko zamieszkania, autor wyodrębnił
typ rodziny chłopskiej, dla której gospodarstwo wiejskie stanowi
wyłączne źródło utrzymania; rodzinę robotniczą, dla której
źródło utrzymania stanowi dochód z fizycznej pracy członków
rodziny; a także rodzinę inteligencką, którą zdaniem Adamskiego,
od rodziny robotniczej różni charakter pracy zawodowej (praca
umysłowa).
O typach
rodzin pisze także S. Kawula. Wyodrębnia on między innymi rodzinę
małą (nuklearną), za podstawę której przyjmuje instytucję
małżeństwa i wynikający z niego stosunek najbliższego
pokrewieństwa lub adopcji. W odróżnieniu od kręgu rodzinnego
(rodziny dużej), rodzina mała obejmuje tylko osoby powiązane
najbliższym pokrewieństwem (dzieci, rodzice, dziadkowie),
zamieszkujące razem i prowadzące z reguły wspólne gospodarstwo
domowe. Rodzina odgrywa więc niezwykle istotną rolę, w rozwoju
społeczno-emocjonalnym dziecka, który z kolei jest zasadniczym
czynnikiem warunkującym przystosowanie lub nieprzystosowanie się
dziecka.
Każda
rodzina boryka się z problemami dnia codziennego, gdyż życie jest
takie, że dzień w dzień pojawiają się trudności, które trzeba
pokonywać. Są rodziny, które potrafią sprostać tym obowiązkom.
Takie rodziny, które pomyślnie rozwiązują własne problemy,
możemy nazwać rodzinami funkcjonalnymi. Są jednak takie, które
nie potrafią pomyślnie rozwiązywać swoich sytuacji kryzysowych i
realizować swych funkcji. Rodziny, które nie potrafią wypełniać
swych funkcji wystarczająco dobrze, nazywamy rodzinami
dysfunkcjonalnymi.
Zdaniem J. Raczkowskiej, rodziny
dysfunkcjonalne to takie, które nie zaspokajają niezbędnych
psychicznych i społecznych potrzeb swoich członków rodziny. Cechą
charakterystyczną tych rodzin, jak podkreśla autorka, jest
występowanie niekorzystnych czynników, takich jak faktyczne
rozbicie rodziny, poważne konflikty między jej członkami,
nadużywanie alkoholu, popełnianie przestępstw, uprawianie
prostytucji, poważne choroby i zaburzenia psychiczne, złe warunki
materialno-bytowe. Ponadto niski poziom wykształcenia i kultury
rodziców łączy się z reguły z niskim statusem
społeczno-zawodowym, ekonomicznym. Często w takich rodzinach
występują zaburzenia kontaktów emocjonalnych, więzi między
rodzicami i dziećmi są zazwyczaj poważnie osłabione, dzieci
boleśnie odczuwają wyobcowanie i odrzucenie uczuciowe. Rodziny
takie stwarzają ogromne zagrożenie dobra dziecka. Z nich
najczęściej wywodzą się nieletni i młodociani przestępcy,
dzieci alkoholizujące się, wykazujące przejawy agresji i przemocy.
Szczególnie degradujący wpływ na funkcjonowanie rodziny i
kształtowanie osobowości dziecka ma alkohol. Nadmiernie pijący
rodzice dezorganizują życie rodzinne, ponadto wprowadzają
atmosferę niepokoju. Należy podkreślić, iż alkoholizm bardzo
często idzie w parze z takimi zjawiskami jak wielodzietność,
przemoc, wykorzystywanie seksualne czy konkubinat.
Zbliżone
stanowisko zajmują M. Banach i J. Matejek. Według nich pojawienie
się różnego rodzaju zaburzeń w zachowaniu i funkcjonowaniu
społecznym i rodzinnym dzieci i młodzieży, świadczy o
zakłóceniach w realizacji przez rodzinę jej podstawowych funkcji.
Dysfunkcjonalność, według autorów, można rozpatrywać w dwóch
aspektach : rodzina - społeczeństwo oraz rodzina - członkowie i
wiąże się ona z niewypełnianiem przez rodzinę zadań na rzecz
społeczeństwa i na rzecz członków rodziny. Przyczyną
dysfunkcjonalności może być patologia społeczna lub biologiczna
obciążająca jej członków, najczęściej rodziców. Przejawy
patologii najczęściej powodujące dysfunkcję rodziny to w
mniemaniu autorów przestępczość, alkoholizm, narkomania,
zachowania autodestrukcyjne, dewiacyjne zachowania seksualne,
zaburzenia psychiczne, obłożna choroba fizyczna lub kalectwo. Inne
czynniki powodujące dysfunkcjonalność rodziny, według Banacha i
Matejka, to dezorganizacja rodziny, przejawiająca się w znamionach
struktury rodziny (poprzez rozbicie rodziny, konflikty), ponadto złe
pożycie rodziców, zakłócone stosunki uczuciowe, patologiczne
zachowania rodziców. Z kolei S. Kawula sądzi, iż dysfunkcjonalny
dom rodzinny staje się źródłem przykrości, podłożem napięć i
frustracji zarówno dla jej dorosłych członków jak i dzieci. Jego
zdaniem, dysfunkcjonalność rodziny może dotyczyć różnego
zakresu realizowanych zadań, może to być dysfunkcja całkowita,
oznaczająca, że w rodzinie występuje kompletne niepowodzenie w
realizacji zadań rodziny i muszą ją w tym zastąpić
wyspecjalizowane rodziny, dysfunkcja częściowa przejawiająca się
nieumiejętnością realizacji podstawowych funkcji i zadań.
Dysfunkcjonalność ta może obejmować między innymi niepowodzenia
w realizacji zadań wychowawczych, niepowodzenia w walce z kryzysem
małżeńskim, niepowodzenia w zaspakajaniu potrzeb dziecka.
Życie
dziecka w dysfunkcjonalnej rodzinie, jak podkreśla J. Brągiel, jest
dla niego wielką krzywdą, gdyż rodzice na ogół nie dbają o
zaspokojenie jego potrzeb, a sposób jego traktowania przez rodziców
często może prowadzić do deformacji jego rozwoju, negatywnych
skutków emocjonalnych, zaniżonych osiągnięć edukacyjnych,
aspiracji, kariery zawodowej i osobistej. Nie ulega wątpliwości, że
dzieci z rodzin dysfunkcjonalnych, zdezorganizowanych,
patologicznych, wykazują szereg trudności wychowawczych i
edukacyjnych, z którymi spotykają się w swojej pracy wychowawcy,
nauczyciele, sami rodzice. W świetle literatury trudności
wychowawcze to wyraz braku przystosowania się do środowiska,
negatywne formy i sposoby zachowań dzieci, np. agresja,
przestępczość, czyli zachowania niezgodne z ideałem wychowawczym,
celem i kierunkiem wychowania.
Za
trudności wychowawcze H. Nartowska uważa wyraz braku przystosowania
się dziecka do wymagań otoczenia i do reguł obowiązujących w
środowisku, w którym żyje. Trudności wychowawcze, według H.
Izdebskiej to problemy jakie dziecko (małe, dorastające) stwarza
rodzicom, nauczycielom w procesie swojego psychofizycznego rozwoju.
Zdaniem autorki, owe trudności wynikają z zaniedbań wychowawczych,
negatywnych oddziaływań środowiska rodzinnego. Ponadto związane
są z błędami wychowawczymi rodziców, trudności wynikające z
nieprawidłowego funkcjonowania rodziny, oraz trudności związane z
psychofizycznym rozwojem dziecka. Na skutek niespełnienia przez
rodziny warunków zapewniających prawidłowy rozwój
biosocjokulturalny mogą wystąpić, zdaniem E. Marynowicz-Hetki,
zaburzenia w zachowaniu się dzieci, do których to zaburzeń autorka
zalicza : lekceważący stosunek do szkoły, nauki, rodziny, wagary,
spożywanie alkoholu, przejawy zachowań agresywnych, ponadto
nieprzystosowanie społeczne przejawiające się zarówno z braku
dojrzałości emocjonalnej rodziców jak i też w alkoholizmie,
przestępczości, prostytucji.