Platon (427-347 p.n.e.) powszechnie uznawany jest za jednego z najwybitniejszych filozofów starożytności. Był twórcą systemu filozoficznego zwanego obecnie idealizmem platońskim. Zaciekle zwalczany przez jednych, broniony przez innych, system Platona w ten czy inny sposób obecny jest stale w europejskiej tradycji filozoficznej. Uważa się, że to od Platona zaczyna się właściwa filozofia europejska, rozumiana jako systematyczna nauka, a nie przypadkowe spekulacje.

Życie Platona

Platon ("barczysty", "o szerokich barkach") to przydomek nadany młodzieńcowi o imieniu Arystokles przez jego nauczyciela gimnastyki. Pochodził ze znakomitego, ateńskiego rodu kupieckiego (matka miała wśród swoich przodków Solona). Otrzymał staranne wykształcenie, które według zasad greckich polegało na harmonii ducha i ciała, a więc obejmowało zarówno naukę jak i rozwój fizyczny. Rodzina kształciła go na kupca – w tym celu Platon odbył kilka podróży do Azji Mniejszej i na Kretę. W wieku 18 lat, w czasie jednej z podróży morskich został porwany przez piratów i sprzedany jako niewolnik. Na targu niewolników rozpoznał go jednak jeden z krewnych i wykupił. Przygoda ta musiała silnie wpłynąć na psychikę Platona. Zgodnie z przekazem zawartym w jego pismach, w wieku 20 lat spotkał Sokratesa i został jego najwierniejszym uczniem. Wyrok śmierci wydany na Sokratesa za wypowiadanie niepopularnych poglądów zniechęcił Platona do demokratycznego systemu rządów.

Pierwsze dzieła filozoficzne Platona zostały napisane w formie dialogów Sokratesa ze sceptykiem Filonem. Do dziś jest przedmiotem sporu, czy Platon wkładał w usta Sokratesa własne poglądy, czy też dialogi są faktyczną wykładnią poglądów Sokratesa.

W 387 p.n.e. założył sławną Akademię Ateńską. Miała ona wydać wykształconą klasę "filozofów-władców", zgodnie z poglądami politycznymi Platona.

System Platona przechodził wielorakie zmiany, nigdy nie osiągnął stanu spójności i konsekwencji. Filozof sam zdawał sobie sprawę z faktu, że rozum nie rozwiąże wszystkich zagadek bytu, w jednym z listów napisał bowiem:

O tym, na czym naprawdę mi zależy (...) nie ma i nie będzie żadnego mego pisma, bo nie jest to racjonalne, jak matematyka, i nie daje się ująć w słowa. Ale gdy długo zmagałeś się z rzeczą, nagle zapala się w duszy jakby światło. Kto nie jest wewnętrznie zrośnięty i spokrewniony z tym, co moralne i piękne, ten (...) nigdy nie pozna prawdy o dobru i złu.

Filozofia Platona, zwłaszcza w postaci neoplatonizmu w ujęciu Plotyna i Porfiriusza została później zaadaptowana przez myśl chrześcijańską. Nurt franciszkański tej myśli wciąż odwołuje się do tradycji platońskiej.

Filozofia Platona

Ontologia

System Platona był próbą rozstrzygnięcia dylematu jaki dręczył filozofów przedplatońskich. Dylemat ten wynikał z analizy słowa byt. Grecy mieli tradycję rozumienia bytu w kategoriach absolutnych, tzn. przyjmowali od czasu Parmenidesa, że coś, co naprawdę "jest" powinno być zawsze i powinno być niezmienne. Jak ujął to Parmenides Byt jest, a niebytu nie ma, czyli coś co jest naprawdę musi istnieć wiecznie i musi być niezmienne, bo inaczej jest tylko jakimś "pseudobytem", które jest stale zagrożone zmianą lub zniknięciem. Ten pogląd stał w sprzeczności z rzeczywistością obserwowaną zmysłami, która jest pełna zmian i niestabilności.

Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest tylko marnym odbiciem wiecznotrwałych idei. Zdaniem Platona, relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle. Wymagało to przyjęcia istnienia swoistego mechanizmu "emanacji" idei w przedmioty materialne. Mechanizm ten jest - zdaniem Platona - niedoskonały; na drodze od idei do przedmiotów materialnych następuje wiele przekłamań, podobnie jak to jest z odbiciem przedmiotów w migotliwym świetle świecy. Wyjaśnia to niekompletność, zmienność i niedoskonałość świata materialnego.

Świat idei Platon wyobrażał sobie niemal "namacalnie". Świat ten składał się z nieskończonej liczby idealnych i doskonałych obiektów, takich jak np. bryły platońskie, które są bardziej "realne" i "rzeczywiste" od przedmiotów materialnych. Obiekty te są "wieczne", co znaczy, że nie były nigdy stworzone, ani nie mogą ulec zniszczeniu. Idee tworzą hierarchię - najwyższą ideą jest idea dobra, obdarzająca inne idee bytem i poznawalnością.

Dusza i Demiurg - Budowniczy Świata

Oba światy - świat idei i świat materialny są według Platona odseparowane i nawzajem się nie przenikają. Jedynymi odstępstwami od tej reguły jest ludzka dusza i Demiurg - boski budowniczy świata.

Według Platona ludzi od reszty świata materialnego odróżnia to, że mają duszę, która pochodzi wprost ze świata idei. Podobnie jak inne idee jest więc ona wieczna, niestworzona i niezniszczalna. Dusza, należąc do świata idei może poznawać idee. Inną cechą duszy jest zdolność do poruszania się samej z siebie. Z ideą nieśmiertelności duszy wiąże się idea jej preegzystencji: istniała ona przed narodzeniem i została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest zatem odrzucenie ciała przez śmierć i powrót do świata idei. Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum oraz należące częściowo do świata postrzeżeń szlachetniejsza popędliwość i niższa pożądliwość.

Świat materialny jest bezrozumny, ale zdaniem Platona w przyrodzie istnieje harmonia i ład. Jest to zrozumiałe jedynie, gdy przyjmiemy celowość świata, a zatem jego stworzenie. Istotą, która zbudowała świat materialny jest właśnie Demiurg. Z jednej strony wzorował się on na ideach, co powoduje pewne zbliżanie się rzeczy materialnych do doskonałości. Z drugiej strony zbudował świat z odwiecznie istniejącej materii, czy też bezrozumnego tworzywa (dechomenon), co powoduje, że odbicie idei jest niedoskonałe.

Teoria poznania - metoda dialektyczna

Z koncepcji istnienia świata idei i rozumienia duszy wynikała platońska teoria poznania. Zdaniem Platona dusze posiadały doskonałą wiedzę o świecie idei, w nim preegzystując, ale na drodze ze świata idei do ciała człowieka tą wiedzę traciły. Zapominanie to jednak nie było zupełne i człowiek ma możliwość przypomnieć sobie znane niegdyś idee. Uczenie się jest więc w istocie nie poznawaniem nowych rzeczy, lecz "przypominaniem" (anamnezą) świata idei. Tęsknotę wobec świata idei, będącą motorem poznania rozumowego Platon nazywa Erosem.

Aby dusza nie zbłądziła, proces uczenia musi być właściwie przeprowadzony. Nauczanie umiejętności praktycznych jest tylko pomocą w radzeniu sobie w świecie materialnym. Dużo istotniejsze dla Platona jest studiowanie "samego siebie" w poszukiwaniu pamięci o prawdziwych ideach. Pomocny w tym miał być system edukacji oparty na dialektyce. Polega ona na dochodzeniu do prawdy poprzez dialog ucznia z nauczycielem, analizę i syntezę pojęć, tworzenie tez i antytez, ich przyjmowanie lub odrzucanie.

Święty Augustyn

Życie

Augustyn urodził się w roku 354 w Tagaście (obecnie Souk Ahras, Algieria), jako syn miejscowego, rzymskiego notabla, poganina, oraz matki, pochodzącej również z patrycjuszowskiej, rzymskiej rodziny, która była jednak zdeklarowaną chrześcijanką (święta Monika).

Młodość Augustyna przebiegała tak jak młodość każdego ówczesnego patrycjusza. Po ukończeniu miejscowej szkoły, został on wysłany do Kartaginy na studia humanistyczne. Ukończył je z wysoką lokatą a później kontynuował typową karierę nauczyciela gramatyki i retoryki w swoim rodzinnym mieście. W tym czasie urodził mu się z nieformalnego związku syn, Adeodatus, który jednak został zaakceptowany przez jego rodzinę.

Ok. roku 382 Augustyn przystąpił do elitarnej grupy wyznawców manicheizmu, do której należał także jego ojciec. Pod wpływem ducha panującego w tej sekcie zaczął pisać swoje pierwsze dzieła filozoficzne, w których usiłował pogodzić filozofię grecką z doktryną tego ruchu religijnego. Na skutek ciągłych sporów ze swoją matką, zdecydował się opuścić rodzinne miasto i wyjechał na dalsze studia do Rzymu, które opłacali mu jego manichejscy współwyznawcy. Po rocznych studiach w Rzymie został wysłany do Mediolanu, aby objąć funkcję nauczyciela retoryki. W Mediolanie stał się też nieformalnym przywódcą miejscowych manichejczyków. Dołączyła tam jednak do niego jego matka, która próbowała przekonać Augustyna do przejścia na chrześcijaństwo i ożenku z pewną kobietą. Nie była to co prawda matka Adeodata, gdyż tę, jako kobietę nieodpowiedniego stanu dla rodziny rzymskiego notabla, oddalono.

Pod wpływem uwag matki, a także kazań biskupa Mediolanu Ambrożego, Augustyn zdecydował się przejść na chrześcijaństwo i razem ze swoim synem przyjął chrzest w marcu 387 roku. Następny rok spędził na przekonywaniu swoich przyjaciół manichejczyków do przejścia na chrześcijaństwo. W 387 roku zmarła jego matka. Augustyn postanowił wrócić do rodzinnego miasta. W trakcie tej podróży zmarł jego syn. Razem ze swoimi przyjaciółmi założył za zgodą biskupa Hippony, Waleriusza, pierwszy w Afryce klasztor. Tam oddali się pracy filozoficzno-teologicznej, która po kilku latach rozsławiła ten klasztor na cały chrześcijański świat.

Filozofia

Teocentryczna teoria bytu

Teoria bytu filozofii Augustyna wychodziła z tych samych przesłanek co Platona, jednak z uwzględnieniem Boga rozumianego na sposób chrześcijański i wyciągnięciem głębszych konsekwencji z faktu przyjęcia wieczności i nieskończoności świata idei.

Podobnie jak Platon, Augustyn zakładał istnienie świata idei, który istnieje niezależnie od świata materialnego, jest wieczny, nieskończony i doskonały. Augustyn rozwinął jednak teorię hierarchii idei o ideę Boga. Dla niego podstawową i jedyną istniejącą z własnej mocy ideą był właśnie Bóg. Wszystkie pozostałe idee stawały się emanacjami Boga, które ten tworzy z sobie wiadomych powodów. Idee te Augustyn rozumiał wciąż po platońsku - tzn. były dla niego realnie istniejącymi obiektami, z którymi można się bezpośrednio stykać.

Zgodnie z teologią chrześcijańską, Bóg jest jednak też bezpośrednim twórcą świata materialnego. Zmusiło to Augustyna do odrzucenia platońskiej teorii emanacji, zakładającej powstanie świata materialnego na skutek niedoskonałego procesu "odbijania się" doskonałych idei w materii. Ze względu na to, że to Bóg stworzył świat materialny, nie może on być zły z natury ani nazbyt niedoskonały.

Teoria emanacji została więc zastąpiona teorią "ciągłego stwarzania" świata materialnego. Wg tej teorii Bóg nie tylko stworzył świat, lecz także ciągle go "napędza". Bez woli Boga nic nie mogłoby istnieć ani chwili i zapadłoby się w nicość. Stąd istnienie świata materialnego jest ciągle odtwarzającym się cudem Bożym. Jak pisał Augustyn - "Bez woli Boga nawet jeden listek nie spada z drzewa".

Dusza w tym systemie jest też rozumiana na sposób platoński, z dokonaniem niezbędnych jednak poprawek wynikających z teologii chrześcijańskiej. Dusza jest zatem boską ideą, stworzoną na wzór samego Boga. Nie jest ona ograniczona w czasie - tj. jest nieśmiertelna, ale jest ograniczona w przestrzeni. Ma ona, podobnie jak to przyjmował Platon, możliwość bezpośredniego kontaktu ze światem idei, gdyż bezpośrednio od niego pochodzi. Wszystkie dusze po zesłaniu na ziemię zostają "odcięte" od tego kontaktu, jednak w odróżnieniu od koncepcji platońskich tylko niektóre mają szansę odnaleźć ten kontakt, przy czym nie zależy to zupełnie od nich, lecz wyłącznie od woli Boga.

Teoria poznania - iluminacja

Teoria poznania Augustyna również powstała na bazie klasycznego platonizmu. Augustyn przyjmował więc całkowitą nieistotność poznania zmysłowego i możliwość bezpośredniego poznania świata idei (i oczywiście Boga), odrzucał jednak pogląd, że można tego dokonać na drodze czysto rozumowej.

Do prawdy, podobnie jak u Platona, można dojść tylko na drodze owego bezpośredniego kontaktu ze światem idei i niepodobna ją osiągnąć na drodze nawet najbardziej wnikliwych studiów rzeczywistości materialnej, ale nie da się też tego osiągnąć na drodze samych studiów filozoficznych, jak chciał tego Platon.

Wg Augustyna, do odzyskania kontaktu duszy z Bogiem potrzebny jest akt samego Boga, zwany przez niego iluminacją. Studia teoretyczno-filozoficzne mogą przygotowywać człowieka do tego kontaktu, a pobożne życie emocjonalnie go na niego otworzyć, jednak to Bóg w ostatecznej instancji decyduje, czy do niego dojdzie, czy nie. Aktu tego nie można sobie zapewnić dobrymi uczynkami, gdyż choćby nie wiem jak ogromne, zawsze będą one znikome w obliczu nieskończoności Boga. Akt ten jest zatem zawsze łaską daną człowiekowi - rodzajem darowizny, czy długu, który później trzeba "spłacać" przez pobożne życie. Akt ten jest całkowicie nieprzewidywalny - może on ominąć najbardziej pobożnie żyjącego człowieka, jak i "spaść" nagle na skończonego grzesznika.

Etyka - zagadnienie wolnej woli, teodycea i predestynacja

Przyjęcie teorii o ciągłym "podtrzymywaniu" istnienia świata materialnego przez wolę Boga, połączonej z zasadą wszechwiedzy Boga, eliminuje w zasadzie możliwość istnienia wolnej woli. Brak wolnej woli powoduje, że wszelka etyka traci sens. Co więcej, skoro bez woli Boga nawet najmniejszy liść nie może spaść z drzewa, cała odpowiedzialność za dzieje świata spada niejako na Niego, jest On więc odpowiedzialny za całe dobro i zło. Koncepcja braku wolnej woli i przyjęcia, że zło pochodzi od Boga, była w ostrej sprzeczności z teologią chrześcijańską. Aby uniknąć tych konsekwencji swojego systemu, Augustyn stworzył teorię teodycei.

Teoria ta zakłada, że Bóg obdarzył wolną wolą ludzi właśnie po to, aby mogło zaistnieć dobro i etyka. Bóg mógł teoretycznie stworzyć świat bez wolnej woli i zła, ale w takim świecie dobro byłoby bez wartości, gdyż byłoby dostępne automatycznie i przy braku kontrastu ze złem jego wartość nie byłaby w ogóle doceniania. Stąd Bóg uznał, że do pełnej doskonałości jego dzieła potrzebny jest pewien margines zła. To zło nie jest jednak bezpośrednim dziełem Boga, lecz jest wytworem woli człowieka, która poszła na "manowce".

David Hume (7 maja 1711 - 25 sierpnia 1776) filozof, pisarz i historyk urodzony w Szkocji, wychowany w Anglii i żyjący częściowo we Francji i częściowo w Anglii.

Jakkolwiek za swojego życia był bardziej znany jako historyk – popularyzator historii średniowiecznej Anglii, obecnie jest przede wszystkim pamiętany jako wybitny filozof. Cenią go również socjolodzy i przedstawiciele innych nauk społecznych, głównie za jego przemyślenia dotyczące metodologii nauk empirycznych i rozróżnienie sądów o faktach i wartościach.

Jego dwa największe dzieła filozoficzne to: "An Enquiry Concerning Human Understanding" oraz "An Enquiry Concerning the Principles of Morals". Szczególnie to pierwsze dzieło, wstrząsnęło mocno podstawami filozofii jego czasów.

Poglądy filozoficzne

David Hume jakkolwiek był duchowym uczniem Johna Locke'a, w gruncie rzeczy obalił w dużym stopniu zasady czystego empiryzmu wypracowanego przez Locke'a.

David Hume nie stworzył żadnego systemu filozoficznego, lecz poddał ostrej krytyce znane mu poglądy filozoficzne i postawił szereg pytań, których od jego czasu nie mógł już nikt zignorować.

Założenia empiryczne

Zagadnienie od którego wyszedł Hume było takie – założył najpierw za Lockiem że istotnie cała wartościowa wiedza człowieka pochodzi z bodźców, które dostarcza mu świat a nie z jego wnętrza i dlatego wszystkie czysto spekulacyjne rozważania prawie zawsze prowadzą na manowce. Powstaje jednak pytanie w jaki sposób ludzie absorbują dochodzące do nich bodźce i jak je porządkują w swoich głowach. Sposób myślenia Huma był więc jakby dokładną odwrotnością koncepcji Kartezjusza.

Stwierdził, że każdy posiada w swoim umyśle trzy rodzaje "obiektów" – bezpośrednie impresje wywołane bodźcami, idee proste – czyli uogólnienia owych impresji oraz idee złożone będące kombinacjami i przekształceniami idei prostych. Przykładem impresji jest obraz drzewa tworzący się w naszym mózgu gdy na to drzewo patrzymy. Przykładem idei prostej jest ogólna definicja drzewa, zaś idea złożona to np. drzewostan – czyli zbiór wszystkich drzew na danym obszarze. Impresje i idee proste wydają się zawsze oczywiste i zwykle nikt ich istnienia ani sensu nie kwestionuje, natomiast idee złożone są zwykle mocno kontrowersyjne, a w wiele z nich jest przyjęte na wiarę, a więc bez żadnego odniesienia do impresji i idei prostych.

Analiza idei złożonych

Dalej, zaopatrzony w taki system pojęciowy Hume wziął pod lupę rozmaite idee złożone i doszedł do wniosku, że wartościowe są tylko te, które są logicznie utworzone z idei pierwotnych i które coś o nich konkretnego mówią. W przypadku tych drugich, ludzie są skazani na jałowe dysputy, gdyż nie mogą uwiarygodnić sądów na temat tych idei wiarygodnymi danymi pochodzącymi z bodźców zewnętrznych.

Analiza najbardziej abstrakcyjnych idei złożonych – takich jak Bóg, Absolut itp. przekonała Huma, że wszystkie one są tego drugiego rodzaju i dlatego są co najmniej podejrzane. Paradoksalnie jednak dla filozofa wychodzącego od empiryzmu, że dokładnie to samo można powiedzieć też o ideach będących podstawą empiryzmu, a zwłaszcza o materii i świecie materialnym, które to pojęcia tak samo nie mają bezpośredniego odzwierciedlenia w bodźcach, jak idea Boga. Hume pytał na przykład: czy ktoś kiedyś doświadczył bezpośrednio istnienia materii? Żartobliwie można odpowiedzieć, że każdy nabił sobie kiedyś guza, ale nigdy nie zawiniła tutaj żadna czysta materia, a zawsze był to konkretny stół, krzesło, kamień, czy inny twardy przedmiot. Tak więc, jeśli istnienie Boga przyjmujemy na wiarę, to dokładnie tak samo musimy w gruncie rzeczy zrobić z materią. Dane są nam tylko dochodzące do nas bodźce oraz własne myśli – cała reszta jest już spekulacją.

Analiza idei przyczynowości

Najciekawszą częścią tej analizy pojęć była krytyka idei przyczynowości. Hume słusznie zauważył, że to co wiemy na temat dochodzących do nas bodźców, to tylko one same i ich następstwo czasowe. Jeśli np. bierzemy strzelbę i naciskamy cyngiel, to dochodzi do nas przez palec bodziec naciskania cyngla, a po chwili słyszymy huk i błysk wystrzału. Na tej podstawie tworzymy sobie idee, że naciśnięcie cyngla spowodowało wystrzał. Może się jednak tak złożyć, że złośliwy służący wyjął nam nabój ze strzelby, stanął za nami i huknął w momencie, gdy my nacisnęliśmy cyngiel. Będziemy wtedy mieli dokładnie to samo wrażenie, że to my spowodowaliśmy wystrzał, mimo, że naprawdę będzie inaczej. A zatem, tak naprawdę dane są nam tylko dwa bodźce następujące jeden po drugim i nic więcej. Co gorsza, tak jest praktycznie zawsze przy ustalaniu jakichkolwiek związków przyczynowo-skutkowych. Mamy dwa często następujące po sobie zdarzenia i nic więcej. Samego związku między przyczyną i skutkiem "w stanie wolnym" nie mamy szansy nigdy obserwować - jest to więc ni mniej ni więcej tylko złożona idea, której nie da się bezpośrednio wywieść z idei prostych – a zatem trzeba ją przyjąć na wiarę, tak samo jak wszystkie inne tego rodzaju idee.

Krytyka idei przyczynowości i wykazanie, że nie ma ona bezpośredniego odzwierciedlenia w faktach eksperymentalnych, była pierwszym w historii przykładem dogłębnej krytyki tak z pozoru oczywistego pojęcia i tego rodzaju podejście krytyczne było następnie kontynuowane przez innych filozofów-krytycystów, od Immanuela Kanta przez pozytywistów logicznych a po współczesnych krytycystów kończąc.

John Locke - (urodzony 29 sierpnia 1632 - zmarł 28 października 1704) angielski filozof, lekarz, polityk, politolog i ekonomista. Twórca klasycznej postaci empiryzmu oraz podstaw teoretycznych rządów demokratycznych. W ekonomii stworzył teorię wartości pieniądza, która stała się początkiem kierunku ekonomicznego zwanego monetaryzmem.

Życiorys

Młodość i edukacja

John Locke urodził się w rodzinie purytańskiej w Wrington pod Londynem. Jego ojciec był miejscowym prawnikiem, w młodości zaangażowanym w rewolucję purytańską Cromwella. Dzięki poparciu przyjaciela ojca, który był członkiem parlamentu, John Locke został przyjęty do elitarnej Szkoły w Londynie, po skończeniu której dostał się do równie prestiżowego Uniwersytetu w Oxfordzie. Po ukończeniu tej szkoły otrzymał staranne, klasyczne wykształcenie. Oprócz tego w ramach studiów uzyskał też stopień magistra sztuki medycznej.

Działalność jako sekretarz Lorda Shaftesbury

Jego uniwersalne humanistyczno-techniczno-medyczne wykształcenie zwróciły na niego uwagę wpływowego polityka, tworzącego właśnie ministerstwo d/s kolonii w brytyjskim rządzie - Lorda Shaftesbury. Mianował on Locke'a swoim osobistym sekretarzem i lekarzem. Kariera rządowa Locke'a skończyła się, gdy wydał się spisek Lorda Shaftesbury przeciw królowi Karolowi II. Lord został uwięziony i później stracony, zaś Locke musiał uciec z Anglii. Przez następne kilkanaście lat tułał się po Europie, żyjąc z oszczędności.

Powrót z wygnania i praca w ministerstwie kolonii

Po śmierci Karola II i objęciu władzy przez nowego króla Jana II Locke mógł wrócić do kraju. Początkowo zajął się ponownie karierą naukową w Christ Church College w Oxfordzie, obejmując katedrę medycyny, szybko jednak powołano go do odtworzenia ministerstwa kolonii, w którym do końca życia pełnił później rolę osoby odpowiedzialnej za kolonie północnoamerykańskie.

Legenda głosi, że dzięki jego osobistemu wstawiennictwu udało się na terenie tych kolonii założyć w miarę demokratyczne rządy, które stały się później prapoczątkiem demokracji w USA.

John Locke zmarł 28 października 1704 r., a na swoim grobie kazał wyryć napis: "Tu spoczywa John Locke, który był zadowolony ze swego losu. Jego zalety są zbyt małe, żeby mógł się nimi chwalić. Jego wady niech przykryje ten grób. Jeśli ktoś szuka życia, znajdzie je w Ewangelii, jeśli ktoś szuka śmierci, znajdzie ją tu, na tym cmentarzu i wszędzie".

Poglądy filozoficzne

John Locke zajmował się praktycznie tylko teorią poznania. W jej ramach stworzył aparat pojęciowy, będący później podstawą wielu systemów filozoficznych od empiryzmu po fenomenologię. Wyjściem do jego rozważań była z jednej strony fascynacja jasnością myślenia Kartezjusza, a z drugiej zdroworozsądkowy osąd rzeczywistości przejęty od Roberta Boyle'a i Francisa Bacona. Celem Locka stało się stworzenie systemu pojęć, których klarowność dorównywałaby systemowi Kartezujsza, ale bardziej zgodnego ze zdroworozsądkowym podejściem do rzeczywistości.

Zmysły, wrażenia, idee proste i idee złożone

Ów zdroworozsądkowy pogląd sprowadzał się do tego, że wbrew idealistom i racjonalistom, większość ludzi sądzi, że cała ich wiedza pochodzi z doznań zmysłowych. Locke podzielał ten pogląd. Jego rewolucyjnym pomysłem było to, że idee, zawarte w ludzkich umysłach nie są jakimiś tajemniczymi, samoistnymi bytami, lecz są po prostu efektem analizy danych zmysłowych dokonywanej przez umysł.

Locke analizując to, jak umysł tworzy idee na podstawie danych zmysłowych, podał prosty schemat ich powstawania:

* Bodźce zmysłowe tworzą w umyśle wrażenia, które są następnie automatycznie grupowane w "obiekty", które Locke nazwał ideami prostymi. Idee proste to np. 'jedno, konkretne krzesło'.

* Idee proste podlegają już procesowi myślenia - tzn. można je zestawiać, porównywać, analizować i na tej podstawie tworzyć idee złożone będące albo uśrednionymi pojęciami zawierającymi w sobie całe zbiory idei prostych o wspólnych cechach (np. 'krzesło' określające zbiór wszystkich krzeseł), albo uśrednionymi pojęciami zawierającymi relacje istniejące między ideami prostymi (np. 'zderzenie' czyli relacja szybkiego zetknięcia się dwóch idei prostych ze zbioru 'przedmioty').

* Tak powstałe idee złożone zaczynają żyć w umyśle człowieka "własnym życiem" tj. ulegają dalszym przekształceniom, uogólnieniom itd., na skutek czego powstają wreszcie idee abstrakcyjne pozornie całkowicie niezależne od bodźców zmysłowych, w rzeczywistości jednak będące zawsze jakimś dalekim echem idei prostych.

Z punktu widzenia dzisiejszej nauki taki schemat funkcjonowania umysłu wydaje się oczywisty, jednak w czasach Locke'a oznaczał on całkowite zerwanie z platońskim sposobem rozumienia świata idei jako bytu "samego w sobie" i potraktowania ich po prostu jako zjawiska psychicznego.

Zasady poprawności rozumowania

Przy okazji analizy funkcjonowania umysłu, Locke zauważył, iż ze względu na to, że idee złożone żyją "własnym życiem", często zdarza się, że rozumowania oparte wyłącznie na ideach złożonych zaczynają schodzić na manowce, tzn. spekulacje czynione z ich użyciem tracą całkowicie jakiekolwiek odbicie w realnej rzeczywistości. Stąd pomysł, aby na podstawie wyłącznie zawartości własnego umysłu wysnuwać daleko idące wnioski na temat realnej rzeczywistości, jest pomysłem chybionym i nie produkuje rzetelnej wiedzy. Rzetelna wiedza musi się opierać na ideach prostych (w rozumieniu Locke'a), czyli w praktyce na danych zmysłowych. Stąd najprostszym sposobem sprawdzenia poprawności naszego rozumowania w zakresie idei złożonych jest wyciągnięcie z nich jakiegoś praktycznego, dającego się zbadać wniosku i sprawdzenie, czy jest on zgodny z naszymi wrażeniami zmysłowymi.

"Zmysł wewnętrzny"

W późniejszych wersjach swojej koncepcji Locke starał się też rozciągnąć swoją teorię na same zjawiska psychiczne. Jego pierwsi krytycy atakowali go bowiem za to, że jego pierwotny schemat działania umysłu nie uwzględniał w ogóle tzw. odczuć wewnętrznych, które są przecież faktycznymi wrażeniami odczuwanymi przez każdego człowieka. Locke starał się poradzić sobie z tym problem tworząc pojęcie "zmysłu wewnętrznego". Zmysł ten byłby odpowiedzialny za odbieraniu bodźców z naszego własnego wnętrza, na podstawie których tworzą się idee proste takie jak: doznanie bólu, przyjemności, sytości, głodu itd., które z kolei przekształcają się w idee złożone odbierane jako emocje.

Schemat odczuwania bodźców od "zmysłu wewnętrznego" był potem jednak często krytykowany i ten słaby punkt teorii Locka stał się potem punktem startu dla kolejnych empiryków, a zwłaszcza Berkeleya.

Teoria demokracji

Być może największym dokonaniem Locke'a było opracowanie wiarygodnej teorii rządów demokratycznych, która do dzisiaj jest podstawą funkcjonowania wszystkich zachodnich państw demokratycznych. Niektóre fragmenty głównego dzieła Locke'a na ten temat: Two Treatises of Civil Government są w całości cytowane w deklaracji niepodległości i konstytucji USA, tworząc ich filozoficzną podstawę. Do czasów Locke'a powstało kilka teorii politologicznych rządów autokratycznych (od Platona do Hobbesa), ale brak było dobrej teorii demokracji.

Siła wspólnoty

Paradoksalnie, Locke wyszedł od koncepcji Hobbesa. Hobbes uzasadniał istnienie silnej, autorytarnej, najlepiej jednoosobowej władzy w państwie tym, że ludzie są z natury egoistami. Brak takiej władzy powoduje według Hobbesa zawsze powstanie stanu wojny wszystkich ze wszystkimi, czyli sytuacji gdy każdy wykorzystując swoje naturalne przewagi stara się wydrzeć dla siebie jak najwięcej bez oglądania się na bliźnich.

Locke zgadzał się w części z Hobbesem - tzn. że ludzie zazwyczaj kierują się interesem własnym, ale jednocześnie zauważał, że czasami jednak zdolni są do zachowań altruistycznych, wynikających z poczucia wspólnoty i że proporcje działań czysto interesownych do altruistycznych zależy od siły poczucia wspólnoty. Siła poczucia wspólnoty zależy zaś od stopnia utożsamiania się ze wspólnotą.

Locke nie uzasadniał tych poglądów na ludzką naturę teoretycznie, lecz doszedł do takich wniosków obserwując przez lata samodzielnie organizujące się społeczności rozmaitych brytyjskich kolonii.

Poczucie wspólnoty zależne od rzeczywistego wpływu na rządu

Drugim ważnym argumentem wstępnym Locka było to, że poczucie wspólnoty jest silnie zależne od rzeczywistego wpływu na rządy sprawowane wewnątrz wspólnoty. W "królestwie Hobbesa", gdzie niepodzielnie rządzi jeden władca, wszyscy pozostali członkowie wspólnoty są całkowicie ubezwłasnowolnieni, mają więc minimalne poczucie wspólnoty i dlatego do zachowań altruistycznych trzeba ich zmuszać siłą, a po upadku króla istotnie następuje wojna wszystkich z wszystkimi, aż do czasu gdy ktoś wygra, zostanie nowym królem i zmusi pozostałych do posłuszeństwa. Gdyby jednak udało się zastąpić jedynowładztwo systemem, który daje proporcjonalny udział we władzy wszystkim członkom wspólnoty, każdy z nich miałby proporcjonalne poczucie wspólnoty i byłby gotów do rezygnacji z części swoich interesów na jej rzecz. Taki system byłby z pewnością stabilniejszy od rządów autokratycznych, pytanie tylko jak to zrobić, aby sprawnie funkcjonował.

Epikur (341 p.n.e.-270 p.n.e.) - grecki filozof, twórca epikureizmu.

Epikur jest jednym z najważniejszych filozofów tzw. drugiej fazy greckiej filozofii klasycznej, w której dominowały zagadanienia filozofii życia - czyli rozważania na temat jak osiągnąć pełne szczęście.

Na temat życia Epikura nie wiadomo zbyt wiele, gdyż nie zachowały się do dzisiaj żadne jego oryginalne dzieła, których ponoć napisał ponad 40. Głównym źródłem wiedzy o Epikurze i jego systemie są prace rzymskiego filozofa i poety Lukrecjusza.

Epikur urodził się na wyspie Samos w dość zamożnej rodzinie kolonistów pochodzących z Aten. W wieku 19 lat został przez rodzinę wysłany do Aten aby służyć w armii ateńskiej jako efeb i jednocześnie kształcić się w Akademii Platona i gimnazjum Arystotelesa. W szkołach tych nie mógł się już zetknąć z ich założycielami, gdyż Platon zmarł przed jego przybyciem do Aten, a Arystoteles został właśnie wypędzony. W czasie studiów w Atenach szczególnie zainteresował go system atomistyczny Demokryta i hedonizm Arystypa, który poznał poprzez ich uczniów odwiedzających Akademię. Po odbyciu służby wojskowej i zakończeniu studiów Epikur prawdopodobnie podróżował po różnych koloniach ateńskich. Wiadomo na pewno, że w dwóch z nich Mytilene i Lampsacus założył szkoły filozoficzne. Ok. 306 r. p.n.e. był już na tyle zamożny, że stać go było na kupno dużego domu z ogrodem w Atenach, w którym założył swoją własną szkołę filozoficzną zwaną często "Ogrodem". "Ogród" skupił wokół siebie grupę podobnie myślących filozofów, którzy zapoczątkowali epikureizm, system filozoficzny, który konkurował ze stoicyzmem aż do czasów rozwoju chrześcijaństwa. Zgodnie z tradycją przekazaną przez Lukrecjusza Epikur zmarł poprzez publiczne popełnienie samobójstwa, w wieku ok 70 lat, kiedy uznał, że cierpienia wieku starczego uniemożliwają mu już cieszenie się życiem.

Poglądy Epikura są zawarte w artykule epikureizm.