73. Wzorce literackie bajki oświeceniowej:

BAJKA jest jednym z najstarszych gatunków literatury dydaktycznej bardzo popularnym w Oświeceniu. To pisana wierszem lub prozą krótka powiastka, której bohaterami bywają zwierzęta, przedmioty, rośliny, czasem także ludzie. Wszystkie te postaci, jak wydarzenia, w których uczestniczą, są alegorią, a więc poza sensem dosłownym posiadają znaczenie przenośne – szersze, bardziej uniwersalne, wyrażające pewne typowe zachowania i problemy. Te alegoryczne sensy utrwaliły się w tradycji gatunku (zwłaszcza w bajce zwierzęcej) i tak np. lis oznaczał przebiegłość, owca – głupotę, naiwność, mrówka i wół – pracowitość itd. Zadanie bajki polega na pokazywaniu prawdy odnoszącej się do stosunków międzyludzkich. Owa prawda powinna posiadać wartości ogólne, niebanalne, niepospolite.

Jak twierdził sam Krasicki, musiała być krótka (by nie nużyć czytelnika), jasna i mieć prostą narrację. Zresztą podstawową formą podawczą jest tu relacja trzecioosobowa z zachowaniem obiektywnego dystansu do świata przedstawionego.

Natomiast częstym zabiegiem jest sięganie do komizmu sytuacyjnego. Dzieje się tak wtedy, gdy bohater bajki odchodzi od ogólnie przyjętej normy, np. jest naiwny, infantylny.

Wyróżniamy dwa typy bajek:

0. epigramatyczną (typu ezopowego) – krótka, zwarta, zwięzła, pozbawiona elementów epickich. Przybiera ton dysputy, polemiki, operuje paralelizmem i kontrastem;

1. narracyjną (z Jeana de la Fontaine'a) – przypomina wierszowaną nowelę, jest bardziej rozbudowana, posiada nieskomplikowaną fabułę, wydłużoną akcję, chętnie posługuje się obrazem.

Zasadniczym celem, jaki stawiali sobie autorzy bajek, była potrzeba odkrywania prawdy dotyczącej stosunków międzyludzkich i mającej wartości ogólne. Przebieg opisywanych zdarzeń najczęściej prowadził więc do puenty w końcowych wersach utworu.
W literaturze polskiej bajka pojawiła się w początkach XVI wieku. Ukształtowały się już wówczas dwie podstawowe formy tego gatunku: epigramatyczna i narracyjna. Za twórcę bajki epigramatycznej – krótkiej i zwięzłej uznawany jest Ezop (bajka ezopowa), bajki dłuższe, z bardziej rozbudowaną fabułą upodobał sobie zwłaszcza francuski poeta J. de La Fontaine (bajka lafontenowska). W polskiej praktyce bajkopisarskiej Oświecenia bajkę ezopową reprezentowała przede wszystkim twórczość I. Krasickiego, a także Minasowicza i F. Zabłockiego. Bajkę narracyjną uprawiał I. Krasicki i F. Trembecki. Popularność tego gatunku w nurcie oświeceniowego klasycyzmu wynikała z jego przydatności do pełnienia funkcji.

dydaktycznych – bajki pouczały bowiem i wskazywały normy postępowania.
„Szur i kot” – Ośmiesza ludzką pychę. Szczur kojarzy się z zarozumiałością, pychą. W swoim samouwielbieniu zapomina o kocie swoim wrogu, który wykorzystuje chwilę słabości i dusi go na śmierć. W życiu należy kierować się pokorą i skromnością.
„Dewotka” – Wyśmiewa i piętnuje fałszywą pobożność, na pokaz. Dewotka potrafi jednocześnie modlić się i bić swoją służącą.
„Jagnię i wilcy” – W świecie dominuje prawo silniejszego. Jagnię kojarzy się z niewinnością, słabością, wilki zaś z siłą i okrucieństwem.
„Malarze” – Ludzie są spragnieni pochlebstw i pochwał. Przedstawione są dwie sylwetki malarzy portrecistów, jeden z nich był malarzem dobrym i żył w ubóstwie, bo malował twarze takie, jakie były w rzeczywistości, drugi zaś był malarzem kiepskim, ale malował twarze piękniejsze przez co żył w dostatku.
,,Ptaszki w klatce". Bajka ma charakter polityczny. Stary czyżyk przejawia troskę o losy kraju, wspomina czasy, kiedy Polska była krajem wolnym, tęskni za wolnością. Młody czyżyk natomiast nie jest tym zainteresowany, bo urodził się już w niewoli. "

Krasicki wyśmiewa liczne wady ludzkie głupotę, pychę, fałszywą pobożność, lekkomyślność. Są także takie bajki, które zwracają uwagę czytelnika na przejawy tyranii i despotyzmu ze strony władców „Ptaszki w klatce” bajka mówi o tym, że kto znał smak wolności nigdy nie zaakceptuje żadnej formy zniewolenia, odzyskanie wolności stanie się celem jego działania i życia.
W Oświeceniu bajka cieszyła się ogromną popularnością ze względu na dydaktyczny charakter, ujęty w zwięzłej i atrakcyjnej formie. Bajka należy do najstarszych utworów dydaktycznych. Wywodzi się z twórczości ludowej, a jako utwór literacki ukształtowała się w starożytnej Grecji. Za twórcę uznany jest półmityczny Ezop, który miał żyć w VI w. p.n.e. W literaturze rzymskiej zasłynął bajkopisarz Fedrus z I w. n.e. Obydwaj mieli wpływ na dalszy rozwój tego gatunku.
Atutami bajki są: zwięzłość, prosty język, aforycznie wyłożone i łatwe do zapamiętania przesłanie moralne. Zawierają pewien ładunek wiedzy życiowej, opartej na doświadczeniach ludzkich, pouczają i ostrzegają. Bajkopisarze przedstawiają w nich najczęściej dwie postawy: niewłaściwą, którą krytykują oraz pożądaną, zalecaną. Sens moralny bajki może być wypowiedziany wprost, jako tzw. morał zamieszczony na wstępie utworu lub w jego poincie, niekiedy zaś wynika z treści pośrednio.
74.Oda jako gatunek oświeceniowego klasycyzmu:
Gatunek mający tradycje antyczne (Horacy), niezwykle popularny w Oświeceniu. Terminem tym określano wiersze podejmujące ważną tematykę: oddające cześć Bogu, sławiące czyny bohaterskie, rozważające kwestie filozoficzne lub moralne oraz wyrażające uczucia zbiorowe.

Oda, zbliżona do pieśni czy hymnu, powinna być utrzymana w wysokiej tonacji.
W polskiej oświeceniowej odzie można wyróżnić trzy główne odmiany: odę okolicznościową (wiązała się z jakimś doniosłym wydarzeniem), filozoficzno-moralną (analizuje pewne zjawiska lub pojęcia) i nawiązującą do tradycji horacjańskiej. W dwóch pierwszych wyraźne jest nastawienie perswazyjne podmiotu lirycznego, pojawiają się elementy retoryczne i właściwa jest poetom klasycystycznym (A. Naruszewicz). Odmiana trzecia wiąże się raczej z sentymentalizmem i cechuje ją obniżony ton wypowiedzi prowadzący do spokojnej refleksji, właściwa im jest ekspresja uczuć podmiotu, ukazanie konfliktu między wrażliwą jednostką a światem (F.D. Kniaźnin).
Oda jest jednym z najpopularniejszych i najwyżej w oświeceniu cenionych gatunków. Za jej twórcę uważa się starogreckiego poetę Pindara, autora uroczystych, pochwalnych utworów na cześć zwycięzców olimpijskich.

Jej odrodzenie w nowożytności rozpoczęło się w klasycystycznej, XVII wiecznej Francji. Retoryka i uroczysta oracja, - to podstawowe cechy gatunku, które ustalił w "Sztuce poetyckiej" Boileau. Odę powinien cechować "niepoorządek liryczny", który jest odbiciem wewnętrznego wzburzenia uczuciowego twórcy.

Oświeceniowe ody pisali A. Naruszewicz ("Oda do Króla jego Mości"), St. Trembecki , G. Piramowicz, F. Zabłocki, F. D. Kniaźnin ("Do Piotra Borzeckiego", "Do róży", "Do Franciszka Karpińskiego". "Do nocy", "Do księżyca").

Adresatami oświeceniowej ody mogli być król, ważne osoby, ale i...kominek ("Do kominka" A. Naruszewicza) lub wąsy - Franciszek Dionizy Kniaźnin oda"Do wąsów"

75.Różne modele heroicomicum w poezji polskiego oświecenia:

Poemat heroikomiczny - utwór opierający się na połączeniu podniosłego stylu wypowiedzi z błahą, przyziemną tematyką, co tworzy efekt komiczny. Poemat heroikomiczny ośmiesza wykreowanych w owym poemacie bohaterów.

Gatunek rozwijał się szczególnie w okresie Oświecenia.
Polega na parodiowaniu eposu. Zestawia pewne cechy wzorca (tematykę, środki artystyczne, elementy świata przedstawionego) z niestosownym kontekstem. Opisane podniosłym stylem w eposie walki i pojedynki, w poemacie heroikomicznym zamieniają się w burdy i bijatyki. Postaci odbiegają rangą od heroicznych bohaterów eposu. Sposób prowadzenia narracji jest naśladownictwem epopei, posługuje się podobnymi środkami stylistycznymi, ma charakter patetyczny. Kontrastowe zestawienie błahego tematu z wyszukanymi środkami wyrazu daje w efekcie utwór pobudzający do śmiechu, pełen komicznych postaci i zdarzeń.
Krasicki jest autorem trzech tego typu poematów: "Myszeidy", "Monachomachii" i "Antymonachomachii", napisanej jako sprostowanie wymuszone przez duchownych po krytykującej ich ciemnotę i pijaństwo "Monachomachii". Tak naprawdę jednak "Antymonachomachia" potwierdza treści swojej poprzedniczki, kwitując wszystko stwierdzeniem "prawdziwa cnota krytyk się nie boi". "Myszeida" jest krytyką sarmatyzmu, pełnej wiary w przekazy średniowiecznych kronikarzy, których zapiski tak naprawdę tyle w sobie miały prawdy co i fikcji, legend, mitów i parenetycznie umotywowanych przeinaczeń. Bohaterami są wojujące ze sobą koty i myszy .W sejmujących gryzoniach oddał całą żałość polskich sejmików i sejmów, zaprzaństwo obradujących, przekupstwo, kłótliwość i głupotę. "Monachomachia"- najbardziej znany poemat heroikomiczny Krasickiego dotyczy natomiast specyficznej warstwy społecznej Rzeczypospolitej- kleru, któremu wytyka pasożytnictwo, ciemnotę, pijaństwo, bezużyteczność i wszelkie cechy będące niechlubnym spadkiem epoki saskiej. Tytuł "Monachomachia" oznacza "Wojnę mnichów". Wojna ta - typowy dla eposów heroicznych temat, zostaje jednak umieszczona w miejscu, który zamiast heroizmu wprowadza do eposu element komiczny.

Za najlepszą pracę literacką Węgierskiego uznaje się Organy, samodzielną przeróbkę Pulpitu Boileau. Poemat heroikomiczny, napisany w latach 1775 - 1777 pod wpływem Myszeidy Krasickiego, był ostrym pamfletem na kler świecki i zakony. Poemat jest jednym z najsłynniejszych utworów antyklerykalnych polskiego oświecenia. Osią utworu jest błahy zatarg, który urasta do wielkiego problemu" otóż prowincjonalny organista, nie pytając o zgodę plebana, samowolnie zatrudnił do kalikowania jedną z bab podkościelnych. Bohaterowie postanawiają rozwiązać spór "po polsku", czyli zebrawszy sojuszników ruszyć na wroga.

Jakub Jasiński był twórcą wielu dzieł patriotycznych, które miały przemawiać do uczuć rewolucyjnych. Szerzył w nich ideę wolności narodowej i wzywał do walki w obronie suwerenności państwa oraz zwycięstwa. Te hasła zadecydowały o tym, ze Jasiński stał się poetą rewolucyjnym, który starał się wszelkimi sposobami zwalczać ginący feudalizm.

"Sprzeczki". Wiersz był wynikiem szerzącego się w oświeceniu sceptycyzmu religijnego i popularnego demaskowania obłudy duchowieństwa. Akcja poematu skupiona jest wokół sporu pomiędzy proboszczem a klasztorem. Staje się tłem dla refleksji na temat różnych dziedzin życia. Satyra krytykuje takie przywary jak: obżarstwo, próżniactwo i pijaństwo mnichów oraz ich chciwość i rozpasanie moralne. Ciekawym utworem jest poemat heroikomiczny "Sprzeczki", cieszący się powodzeniem już u współczesnych autorowi. Jest to kolejny atak na kler, tym razem w formie żartobliwej, a przez to może i dotkliwszej. Będąca pod wpływem "Monachomachi" Krasickiego satyra, przedstawia sprzeczkę między farą a klasztorem o podział dochodów z usług religijnych. Udało się tu Jasińskiemu zgrabnie wpleść wątek erotyczny, poprzez pannę Dorotę, niby dewotkę, skutecznie kokietującą i księdza z fary i ojców zakonnych. ,,Sprzeczki" powstały na gruncie charakterystycznego dla epoki sceptycyzmu religijnego i skłonności do demaskowania obłudy kleru. Satyra ta uderza nie tylko w obżarstwo, próżniactwo i pijaństwo mnichów ale także w chciwość i niemoralność.
76.Antyklerykalizm literatury polskiego oświecenia:

Antyklerykalizm - (od "anty" i gr. clericos, "mający władzę religijną") jest idelogią polityczną przeciwstawną wobec klerykalizmu, krytyczną wobec autorytetu lub władzy kleru (stąd nazwa) w przestrzeni publicznej poza miejscami kultu. Podstawą antyklerykalizmu jest sprzeciw wobec niektórych przejawów działalności kleru, a szerzej - instytucji wyznaniowych; niezgoda na wpływ tych instytucji na poza religijne życie społeczeństwa lub ingerencję w sprawy państwa.
Antyklerykalizm może występować z różnym nasileniem i nawiązywać do różnych źródeł ideowych. Odnosi się do dowolnej instytucji religijnej, choć najczęściej pod tym terminem rozumiana jest krytyka klrerykalizmu chrześcijańskiego.
Historia antyklerykalizmu wywodzi się z filozofii oświecenia i wiąże się z racjonalizmem w nauce.

Antyklerykalizm, postawa cechująca się wrogością, niechęcią oraz krytycyzmem wobec Kościoła katolickiego i kleru, a także ich udziału w życiu publicznym. Wyróżnia się: antyklerykalizm dogmatyczno-reformistyczny powstały w XVI w. w związku z reformacją i zapoczątkowaną przez nią krytyką Kościoła katolickiego, antyklerykalizm racjonalno-deistyczny wyrosły na podłożu filozofii Oświecenia, zarzucający klerowi szerzenie ciemnoty i przesądów

OŚWIECENIOWE UTWORY ANTYKLERYKALNE:

Monachomachia"- najbardziej znany poemat heroikomiczny Krasickiego dotyczy natomiast specyficznej warstwy społecznej Rzeczypospolitej- kleru, któremu wytyka pasożytnictwo, ciemnotę, pijaństwo, bezużyteczność i wszelkie cechy będące niechlubnym spadkiem epoki saskiej.

Tytuł "Monachomachia" oznacza "Wojnę mnichów". Wojna ta- typowy dla eposów heroicznych temat, zostaje jednak umieszczona w miejscu, który zamiast heroizmu wprowadza do eposu element komiczny.

Anonimowość miasteczka wskazuje na uniwersalizm problemów i powszechność wad opisywanych w utworze. Bohaterami poematu są mnisi- przedstawiciele dwóch zakonów- karmelitów i dominikanów. O stosunku narratora do tych postaci świadczy nazwa wspólna, jaką ich obdarza, wskazując na zacofanie i ciemnotę zakonników: "wielebne głupstwo".

Ci właśnie bohaterowie postanawiają, skłóceni przez jędzę niezgody która podburza ambicję po obu stronach, że zmierzą się w scholastycznej dyspucie na temat prawd wiary. Dawno porzucone księgi, zakurzone dzieła filozofów i ojców kościoła idą w ruch, niestety nie intelektualny, ale podczas bijatyki między zakonnikami, którzy, niezdolni do jakiejkolwiek aktywności intelektualnej, zaczynają okładać się książkami. Wreszcie postanawiają zmierzyć się w dziedzinie, w której obie strony celują- w piciu wina (dochodzi do zgody po wniesieniu wielkiego pucharu - vitrum gloriosum). Pełne dzbany wina i uginające się od potraw biesiadne stoły są tak naprawdę jedyną troską i sensem życia braciszków. Obżarstwo, pijaństwo i ciemnota mnichów zostają przez Krasickiego wyśmiane w całym poemacie, który zakończony jest wspólnym pijaństwem obu zakonów. Krasicki przede wszystkim wytyka jednak ciemnotę mnichów, która jest miarą ciemnoty całego narodu. Wyśmiewane cechy kleru nie są więc u Krasickiego uogólnione na całość duchowieństwa, wymowa poematu wskazuje jednak na ogromną powszechność zjawisk opisywanych w "Monachomachii".

Ta spuścizna czasów saskich (słynne powiedzenie charakteryzujące atmosferę "intelektualną" tego okresu: "Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa") wydawała się Krasickiemu szczególnie groźna i zgubna dla ojczyzny, dlatego tak wiele uwagi przykładał poeta do reformy edukacji za panowania króla Stanisława .

Po dwu latach od publikacji „Monachomachii” ukazała się anonimowo „Antymonachomachia”. Krasicki tym razem specjalnie nie ukrywał, że jest autorem tego dzieła. Dokonał tu pewnego chytrego zabiegu. Pod pozorem pochwały stylu życia zakonnego potwierdził opinie i zarzuty zawarte w „Monachomachii”. Rzekome odwołanie oskarżeń stało się w rzeczywistości ich podkreśleniem.
„Antymonachomachia” została napisana z zachowaniem zasad kompozycyjnych „Wojny mnichów
Przesadne pochwały i zachwyty nad cnotliwym życiem zakonników brzmiały podejrzanie i niewiarygodnie, zwłaszcza, że tytuł głosił nawiązanie do „Monachomachii”.

Stan rzeczy zostaje zakłócony przez Jędzę Niezgody, która podrzuca mnichom tekst „Monachomachii”. Sytuacja zmienia się gwałtownie i przypomina tę z „Wojny mnichów”. Oskarżenia ciskane na autora mają ogromną siłę i najróżniejsze barwy. Poznajemy tu zakonników jako fanatycznych, rozsierdzonych, dotkniętych do żywego literą „Monachomachii”.

Poemat “Organy” Węgierskiego był ostrym pamfletem na kler świecki i zakony. Poemat jest jednym z najsłynniejszych utworów antyklerykalnych polskiego oświecenia. Osią utworu jest błahy zatarg, który urasta do wielkiego problemu" otóż prowincjonalny organista, nie pytając o zgodę plebana, samowolnie zatrudnił do kalikowania jedną z bab podkościelnych. Bohaterowie postanawiają rozwiązać spór "po polsku", czyli zebrawszy sojuszników ruszyć na wroga.

“Sprzeczki” Jasińskiego - akcja poematu skupiona jest wokół sporu pomiędzy proboszczem a klasztorem. Staje się tłem dla refleksji na temat różnych dziedzin życia. Satyra krytykuje takie przywary jak: obżarstwo, próżniactwo i pijaństwo mnichów oraz ich chciwość i rozpasanie moralne. Jest to kolejny atak na kler, tym razem w formie żartobliwej, a przez to może i dotkliwszej. Będąca pod wpływem "Monachomachi" Krasickiego satyra, przedstawia sprzeczkę między farą a klasztorem o podział dochodów z usług religijnych. Satyra ta uderza nie tylko w obżarstwo, próżniactwo i pijaństwo mnichów ale także w chciwość i niemoralność.

77. "Sofijówka" przykładem poematu opisowego:

Stanisław Trembecki to libertyn, epikurejczyk, który tworzył bajki, poematy, epigramaty. Znany jako libertyn, o niezwykle ciętym dowcipie, zostawił nam Trembecki wyjątkowy portret swoich czasów, ujęty w piękną formę wiersza klasycznego.
Wśród jego utworów łatwo znaleźć wyraz niezwykłej afirmacji życia obok ostrych utworów o zacięciu polemicznym, satyrę na współczesność i liryczne opisy natury, refleksję nad życiem i frywolne utwory o tematyce erotycznej.

oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako twórcy przyrody; komedia

Poemat opisowy - gatunek, którego istotą jest opis wybranych zjawisk przyrody, życia wiejskiego, zabytków kultury itp., bliski poematowi dydaktycznemu. Reprezentatywnym przykładem w Polsce jest Sofiówka S. Trembeckiego

Utwór wierszowany, którego podstawową formą podawczą jest opis. Przedmiotem opisu jest przyroda, krajobraz, przedmioty kulturowe, zajęcia ludzi (gospodarowanie na wsi); opisowi towarzyszy ton dydaktyczny, nierzadko w takim poemacie obecna jest refleksja filozoficzna, utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako twórcy przyrody;

komedia dell'arte - literatura plebejska;
W oświeceniu to jeden z wiodących gatunków niefabularnej epiki dydaktyczno-filozoficznej, którego rozkwit przypadał w całej Europie na XVIII w., a w Polsce dopiero na XIX w.

Opisowa prezentacja wybranych fragmentów świata przedstawionego pełniła nade wszystko funkcję filozoficzno-umoralniającą, stając się jednym z ogniw oświeceniowego, racjonalistycznego postrzegania świata oraz miejsca, jakie wyznaczono w nim "oświeconemu", nowożytnemu człowiekowi.

Nowożytne poematy opisowe w ich wersji oświeceniowej miały ambicje pogodzenia triumfującego scjentyzmu z literackością, empirycznej refleksji i przyrodzie z pasją subiektywnego opisywania świata.

Sofijówka
– jeden z najpiękniejszych ogrodów epoki, zbudowany na rozkaz Szczęsnego Potockiego w malowniczym jarze niedaleko Humania, kosztował blisko 15 milionów złotych. Hojny fundator nazwał go „Sofijówką” na część ukochanej żony, Zofii Wittowej – Potockiej, uchodzącej za najpiękniejszą kobietę epoki. W tym ogrodzie było wszystko: wspaniała, bujna roślinność, sztuczne groty, jeziora, wodospady, fontanna, która strzelała na wysokość 20 metrów, pięknie wkomponowane w zieleń budowle.

"Sofijówka"
- poemat Trembickiego, który zawiera opis słynnego w całej Europie ogrodu. Ludziom oświecenia odpowiadała natura rozsądnie uporządkowana, odnajdywali w niej zagubiony raj, szansę powrotu do pierwotnej szczęśliwości. Jest najbardziej znanym spośród poematów Trembickiego. Utwór pisany wierszem opiewający uroki niezwykłego ogrodu, zaprojektowanego prze ludwika Metzella w pobliżu Tulczyna i Humanina, nad rzeczką Kamionką, w miejscu malowniczeo jaru. Oprócz poematu książka zawiera również: komentarze, komentarz edytorski, objaśnienia, skorowidz trudniejszych wyrazów, ilustracje.

Autor pisał utwór w czasie trwani sejmu wielkiego,kiedy sytuacja Polski był trudna.

Ton utworu patetyczny,podniosły.

Uporządkowana kolej rzeczy,która rządzi światem. Wszystko ma swój koniec bez względu na przyczyny kończy się śmiercią.

78. Libertynizm w poezji Tomasza Kajetana Węgierskiego i Jakuba Jasińskiego:

Libertynizm - Wolnomyślicielstwo, laickie i sceptyczne podejście do religii. Pogląd rozwinął się we Francji w XVII wieku, wymierzony był w tradycyjną obyczajowość, katolicko-feudalnemu sposobowi życia oraz scholastyce. Błędnie kojarzono go z rozpusta i upadłością moralną, ale to tylko dlatego, ze markiz de Sade kreował w swych utworach bohaterów amoralnych, a będących libertynami.Libertynizm (z francuskiego libertinisme), nurt światopoglądowy i literacki powstały na przełomie XVII i XVIII w. we Francji i Włoszech, wyrosły z tradycji humanizmu renesansowego, stanowiący jeden z istotnych wątków kultury francuskiej.
Libertynów charakteryzowała postawa laicka, wolnomyślicielska i sceptyczna. Ruch skierowany był przeciwko autorytetom religii, a zwłaszcza myśleniu scholastycznemu, tradycyjnej obyczajowości i katolicko-feudalnemu ideałowi życia.

W kulturze nowożytnej libertynizm oznaczał inspirowany filozoficzną myślą Epikura i Lukrecjusza zespół zjawisk o charakterze światopoglądowym, obyczajowym oraz literackim. Były one wyrazem poglądów i postaw materialistycznych, krytycznie nastawionych wobec religii. W dobie oświecenia żywotność libertynizmu wiązała się z krytycyzmem myśli filozoficznej i ówczesnych postaw społecznych. Nazwa miała najczęściej pejoratywny wydźwięk. Niejednokrotnie obejmowano nią również przedstawicieli innych nurtów myślowych (ateizmu i deizmu) krytycznie, a nawet wrogo nastawionych do uznanych autorytetów, tradycyjnych poglądów i norm obyczajowych.
Libertyni głosili poglądy zgodne z duchem racjonalizmu. Poszukiwali źródeł i metod osiągania szczęścia przez jednostkę. Przeciwni byli jakimkolwiek ograniczeniom w procesie poznania - głosili hasła powszechnej tolerancji. Dążyli do przezwyciężenia myślowej, intelektualnej oraz obyczajowej dominacji chrześcijaństwa w życiu społecznym. Niejednokrotnie rozważania o charakterze filozoficznym i światopoglądowym łączyły się z przemyśleniami z zakresu etyki oraz refleksjami nad szerzej pojętą ludzką naturą (w wypowiedziach Juliena de La Mettrie'go, Claude'a Adriena Helvetiusa, Woltera, Denisa Diderota). W nurcie obyczajowym przejawem krytycyzmu libertynów były najczęściej prowokacyjne wystąpienia przeciw religii i Kościołowi, a także łamanie i ostentacyjne lekceważenie przyjętych powszechnie norm moralnych i obyczajowych. Przeciwnicy zarzucali im zbyt swobodny, a nawet rozwiązły tryb życia negatywnie oddziałujący na społeczne morale. Ten aspekt działalności i poglądów zwolenników libertynizmu ujawnił się w swobodnym traktowaniu zjawisk związanych z erotyzmem - zaświadczył o tym swoim życiem i pismami markiz de Sade. W Polsce w drugiej połowie XVIII wieku wpływy poglądów i postaw libertyńskich zaznaczyły się głównie w tekstach literackich, mających znaczący udział w formowaniu bliskiego deizmowi nurtu myśli oświeceniowej. Utwory rodzimych pisarzy wraz z dziełami francuskich autorów najczęściej należały do "drugiego obiegu". Krążyły w wąskim, elitarnym kręgu w formie odpisów, bowiem ze względu na obowiązującą cenzurę obyczajową i kościelną, pilnie strzegącą dobrych obyczajów i autorytetu religii, praktycznie nie było możliwości ich swobodnego rozpowszechniania w wersji drukowanej. Dwaj najwybitniejsi przedstawiciele polskiego libertynizmu:

Tomasz Kajetan Węgierski (ur. 1756 w Śliwnie na Podlasiu, zm. 11 kwietnia 1787 w Marsylii) – polski poeta epoki oświecenia, szlachcic, badacz i podróżnik, tłumacz, satyryk i wolnomularz.

Wokół postaci Węgierskiego panowała atmosfera skandalu i sensacji ponieważ poeta ten w sposób zjadliwy i gwałtowny aktakował wady i niesprawiedliwości swojego wieku oraz wysoko postawione na dworze osoby, nie wyłączając króla. Cała jego twórczość zamyka się w latach siedemdziesiątych.

Charakteryzuje go postawa libertyńsko-epikurejska. Prowadził walkę przeciwko obskurantyzmowi sarmackiemu, był antyklerykałem. Pisał listy poetyckie, satyry, wiersze okolicznościowe, bajki, epigramaty, a nawet poemat heroikomiczny ("Organy"- wzorowany na "Pulpicie" Boileau). Krytykował ówczesnych dostojników, "modne damy", kler. Był zwolennikiem Woltera. Jako jeden z pierwszych polskich oświeconych wyrażał wprost swój ateizm (np. w wierszu "Na ścianie La Grande-Chartreuse"). Opublikował przekłady listów poetyckich Woltera, Listów perskich Monteskiusza, Pigmaliona Rousseau, Belizariusza Marmontela.

Zmarł w Marsylii w wieku 32 lat.

Jakub Jasiński urodził się w Węglewie (poznańskie) w roku 1761, w niezamożnej rodzinie szlacheckiej.

O ile postać Jasińskiego przeszła do historii i została uwieczniona przez literaturę, o tyle jego dorobek twórczy w znacznej mierze zaginął. Większość jego utworów nie doczekała się druku, krążyły w rękopiśmiennych odpisach, raczej jako dokument, symboliczna pamiątka po bohaterze, niż literackie dzieło.

Spośród utworów Jasińskiego, można wyróżnić grupę wierszy anakreontycznych, gdzie zgodnie z filozofią epikurejską autor głosi pochwałę umiaru i równowagi statecznego życia. Do tej grupy należą piosenki długo jeszcze śpiewane na ludowe melodie, z reszta znane do dziś : "Jaś i Zosia" (inc. "Chciało się Zosi jagódek"), "Filis", czy " Śpiewka" (inc. "Stare winko, żonka młoda"). Podobnie jak piosenki, wiersze utrzymane są w tonie prostoty i rubasznego czasem dowcipu, ale w eleganckich klasycznych formach. Sielankowość tych piosenek jest jednak ironiczna trochę drwiąca, co wyraźnie widać w utworze "Filis", gdzie kpi ze stereotypu sielskiego życia pastuszka.

Podobne są wiersze o tematyce refleksyjnej, również nawiązują do filozofii epikurejskiej. Zawiera się w nich głównie krytyka "wielkiego świata" ojczystego jego zepsuciem i małostkowością, hołdowaniem przyjemnościom itp. W opozycji do niego ukazywana jest oświeceniowa cnota mądrości i używania życia, ale z umiarem. Jednocześnie opiewa Jasiński postęp, cywilizację ułatwiającą ludziom życie.

Filozofia epikurejska łączy się u Jasińskiego z wyraźnym deizmem. Nie wiadomo, jaka jest kolejność powstawania wierszy, ale wydaje się, ze postawa deistyczna nasilała się i wzmagał niechęć do kleru. Wiersz "Do Stefana Batorego", jest chyba najagresywniejszym atakiem na instytucje kościoła w osiemnastowiecznej literaturze polskiej. Oceniając sytuację i role duchowieństwa zaciekle krytykuje jezuitów, Watykan, i samego papieża.

Boga Jasiński ukazuje zgodnie z założeniami deizmu, nie jako antropomorficzną istotę, ingerującą w sprawy ludzkie, lecz jako Najwyższa Istotność, będącą początkiem wszystkiego i czuwającą nad prawidłowym rozwojem świata.

Inna grupę wierszy stanowią liryki dotyczące nieszczęśliwej miłości. Jest to poezja osobistego wyznania, należą tu takie wiersze jak "Melancholia", "Dnia 16 Octobra 1787." czy "Do przyjaciela". Ta grupa wierszy przypomina poezję sentymentalną, jest tu poczucie nieszczęścia, melancholii i rozważania własnej śmierci. Znaczna cześć tych wierszy nie przedstawia szczególnej wartości artystycznej, szczególnie w partiach uskarżania się na niesprawiedliwy świat, lub zaklęciach do Boga, któremu to odnawiał możliwości ingerencji w ludzkie sprawy.

Ostatnia grupą wierszy, niewątpliwie najmłodszą są utwory poświęcone wydarzeniom Sejmu Wielkiego, targowicy i powstania kościuszkowskiego. Jednym z nich jest "Do narodu", wiersz pobudka, będący wezwaniem do walki, do zrywu narodowego. Chce nim porwać wszystkich, wyznając konieczność udziału chłopów i mieszczan w walce.

Autentyzmu tej poezji dodaje fakt, ze jej twórca nie tylko głosił ideały, ale walczył o nie i ich obronie zginął.

Reprezentował postępowy nurt w poezji oświecenia. Z początku autor sentymentalnych, nierzadko żartobliwych wierszy (popularna piosenka zaczynająca się słowami Chciało się Zosi jagódek...), później skupił się na twórczości patriotycznej, zabarwionej libertynizmem, jak wiersze Do Stefana Batorego, Do świętoszka. Propagował deizm i moralność wyzwoloną z więzów religijnych, atakując Kościół, np. w poemacie heroikomicznym Sprzeczki (powstał prawdopodobnie 1788-1789, fragmenty w prasie 1819, całość 1869) - ataku na duchowieństwo świeckie i zakonne. Także bajki i satyry.

Zbuntowany Tomasz Kajetan Węgierski (autor poematu heroikomicznego "Organy") oraz znany z postępowych poglądów społecznych Jakub Jasiński także nie ukrywali antyreligijnych i antykościelnych postaw. Natomiast w kręgu arystokratycznym (m.in. w twórczości Wojciecha Miera) silniejszy wpływ uzyskały leżące u podstaw libertynizmu inspiracje antyczne, tzn. pierwiastki epikurejskie i hedonistyczne, wiążące się z akceptacją uroków oraz przyjemności radosnego, arkadyjskiego życia.