"LALKA" - BOLESŁAW PRUS

1. Autor
- naprawdę nazywał się Aleksander Głowacki
- urodził się w Hrubieszowie 20 sierpnia 1847r.
- matka Apolonia zmarła, gdy miał trzy lata
- jego ojciec Antoni był oficjalistą w obszarniczym majątku, zmarł, gdy Prus miał dziewięć lat
- najpierw wychowywała go babcia, następnie ciotka, na końcu starszy brat
- uczył się w Lublinie, później w Kielcach
- przerwał naukę by zaangażować się w działalność konspiracyjną
- powrócił do szkoły, ukończył ją i rozpoczął studia w Szkole Głównej w Warszawie
- przerwał studia z powodu kłopotów finansowych
- związał się z dziennikarstwem
- miał stałą pracę kasjera w banku, dorabiał jako dziennikarz
- ożenił się z Oktawią Trembińską
- nie mieli dzieci, ich wychowanek Emil popełnił samobójstwo z powodu nieszczęśliwej miłości
- zmarł na atak serca 19 maja 1912r.
- najważniejsze dzieła:
nowele: "Antek", "Katarynka", "Kamizelka"
powieści: "Placówka", "Lalka", "Emancypantki", "Faraon"

2. Znaczenie tytułu
I Lalka jako Izabela Łęcka. Takie przekonanie uzasadnia wypowiedź prezesowej Zasławskiej, oceniającej współczesne sobie kobiety jako lalki: „Co mnie jednak dziwi najmocniej – prawiła – to okoliczność, że na podobnych lalkach nie poznają się mężczyźni”.
II Autor napisał, że tytuł ma bezpośrednio odnosić się do historii procesu między baronową Krzeszowską a panią Stawską. Proces ten był bowiem literacką „obróbką” rzeczywistej historii, o której pisały warszawskie gazety. Historia ta stała się pobudką do napisania całej powieści, dlatego też tak należy odczytywać znaczenie tytułu.
III Tytuł może być również interpretowany jako wyraz przekonania, że świat to teatr marionetek, co obrazowałaby zaduma Rzeckiego nad nakręcanymi zabawkami, które poruszały się bez ładu i celu.

3. Epoka
pozytywizm

4. Czas powstania utworu
Powieść wydawana była w odcinkach w Warszawie w "Kurierze Codziennym" w latach 1887-1889. Pierwsze wydanie książkowe 1890r.

5. Czas i miejsce akcji
Akcja powieści obejmuje niecałe dwa lata - 1878 i 1879. Jednak czas fabuły obejmuje prawie 50 lat. Inną perspektywę czasową wprowadza bowiem głównie pamiętnik starego subiekta. W rozdziałach tych sięga się do czasów napoleońskich (dzieje ojca Rzeckiego). Wiele mówi się także o roku 1848 r. (Wiosna Ludów) i 1863r. (powstanie styczniowe).
Miejscem akcji jest przede wszystkim Warszawa, poza tym Paryż, Zasławek i Zasław.

6. Bohaterowie
Stanisław Wokulski – galanteryjny kupiec, pracował u Hopfera, później u Mincla, po którego śmierci ożenił się z wdową, po której odziedziczył sklep, szaleńczo zakochany w Izabeli Łęckiej, z miłości do niej postanawia zdobyć majątek, zakłada spółkę do handlu ze Wschodem.

Izabela Łęcka – młoda arystokratka, przyzwyczajona do wygód i luksusów, kocha być w centrum uwagi, pojawia się na balach, kwestach dobroczynnych, zafascynowana Rossim, przyjmuje oświadczyny Wokulskiego, po śmierci ojca wstępuje do zakonu.

Ignacy Rzecki – przyjaciel Wokulskiego, pracuje na stanowisku zarządcy jego sklepu, przygotowywuje wystawę („theatrum mundi”), właściciel jednookiego pudla Ira, stary kawaler, brał udział w Wiośnie Ludów i walczył w 1848 roku na Węgrzech.

Tomasz Łęcki – ojciec Izabeli, bankrut i utracjusz. Człowiek przekonany o własnej wielkości, nieznający się na interesach, naiwny i skłonny do manipulowania nim.

Panna Florentyna – kuzynka Łęckich, mieszkająca z nimi.

Hrabina Joanna Karolowa – siostra Łęckiego, ciotka Izabeli. Na pokaz zajmuje się działalnością charytatywną.

Mraczewski – subiekt w sklepie Wokulskiego, elegant, piękniś, bawidamek, podrywający kobiety, także Izabelę i panią Stawską. Z powodu dwuznacznych uwag w stosunku do Izabeli został przez Wokulskiego zwolniony z posady, potem za sprawą jednego słowa panny Wokulski dał mu pracę w Moskwie.

Klejn – subiekt w sklepie Wokulskiego, socjalista.

Lisiecki - subiekt w sklepie Wokulskiego, antysemita.

Szuman – lekarz, Żyd, zajmujący się badaniem włosów, po trosze dziwak, przyjaciel Wokulskiego. W młodości kochał się z wzajemnością, ale żona mu umarła. Człowiek potrafiący trzeźwo ocenić sytuację, od początku widzi, że przyczyną rozstrojenia Wokulskiego jest miłość do Izabeli.

Henryk Szlangbaum – Żyd, subiekt w sklepie Wokulskiego. Mimo przyjęcia przez niego wielu obyczajów chrześcijan piętnowany przez innych subiektów ze względu na swoje pochodzenie.

Stary Szlangbaum – ojciec Henryka, Żyd, lichwiarz, współpracownik Wokulskiego. To on wylicytował w jego imieniu kamienicę, a potem odkupił od niego sklep i cały dobytek.

Pani Stawska – kobieta szlachetna i piękna. Kilka lat temu jej mąż wyjechał z kraju, oskarżony o zabójstwo lichwiarki i nie wrócił. Ma córkę Helenę, żyje w ubóstwie z nią i teściową.

Pani Meliton – swatka, pomagająca Wokulskiemu zdobyć rękę Izabeli, dostarcza mu informacji o Łęckiej.

Baronowa Krzeszowska – mieszka w kamienicy Łęckich, chciała ją odkupić od Łęckiego, ale została przez Wokulskiego przelicytowana. Po śmierci córki rozstała się z mężem. Fanatycznie przywiązana do zmarłego dziecka, oskarżyła Stawską o kradzież lalki z pokoju córki.

Baron Krzeszowski – człowiek próżny, śmieszny, ale antypatyczny. Sprzedał żonie swoją ulubioną klacz, którą kupił potem Wokulski. Gdy klacz wygrała na wyścigach, wpadł we wściekłość i nawymyślał Izabeli, przez co został przez Wokulskiego wezwany na pojedynek.

Collins – nauczyciel angielskiego Wokulskiego.

Prezesowa Zasławska – szlachetna matrona, bogata arystokratka, pragnąca w swoim Zasławiu pomagać chłopom. W młodości kochała się z wzajemnością w stryju Wokulskiego. Sprzyja staraniom Wokulskiego o rękę Izabeli.

Książę – arystokrata, idealista, patriota. To z jego inicjatywy Wokulski organizuje spółkę do handlu ze wschodem. Człowiek wierzący w wyższość swojej klasy społecznej.

Maruszewicz – młody cwaniaczek, znajomy Krzeszowskich. Człowiek próżny i oszust, ukradł Krzeszowskiemu 200 rubli z 800, które Wokulski zapłacił za klacz barona.

Suzin – przyjaciel Wokulskiego jeszcze z Syberii, prowadził z nim interesy w Paryżu.

Julian Ochocki – kuzyn Izabeli, naukowiec. Człowiek bardzo zdolny, inteligentny absolwent dwóch wyższych uczelni. Chce poświęcić się nauce, interesuje się projektami wynalezienia maszyny latającej.

Kazimierz Starski – krewny Zasławskiej, kuzyn Izabeli Łęckiej.

Geist – francuski profesor chemii, wynalazca. Przez uczonych paryskich uznany za wariata, pracuje nad stworzeniem metalu lżejszego od powietrza. Próbował namówić Wokulskiego do współpracy nad swoim projektem.

Baron Dalski – członek spółki handlowej, początkowo konkurent panny Izabeli, później narzeczony i mąż Eweliny Janockiej. Człowiek stary i brzydki. Zakochany w Ewelinie bez pamięci, nie widzi jej wad, a przede wszystkim tego, że jego narzeczona flirtuje ze Starskim.

Kazimiera Wąsowska – bogata wdowa, arystokratka. Swego czasu planowała wyjść za Starskiego, w tej chwili flirtuje z wieloma mężczyznami, z żadnym nie chce się związać na stałe.

7. Problematyka
Wątek miłosny
Najbardziej widocznym wątkiem powieści jest wątek miłosny. Jego zasadniczy zrąb osnuty jest wokół postaci Wokulskiego i Izabeli, ale jest jeszcze kilka innych par a także osoby związane z Wokulskim (Stawska) oraz z Łęcką (Starski i przygodni adoratorzy). Od pewnego momentu życie kupca organizuje tylko i wyłącznie uczucie do Izabeli. Można więc mówić, że wątek miłosny jest wątkiem głównym, gdyż dotyczy bezpośrednio losów Wokulskiego, na które składa się akcja powieści. Jest ono głównym motorem jego działań i stanowi motywacje dla niemal wszystkich zdarzeń, składających się na akcję Lalki. Tym samym wątek miłosny jest również wątkiem dziejów głównego bohatera.

Polscy idealiści
"Polscy idealiści" reprezentowani są w trzech pokoleniach - romantycznym, przez Ignacego Rzeckiego (to idealizm polityczny związany z epoką napoleońską), przejściowym, przez Stanisława Wokulskiego, z jednej strony wyznawcę idealnej miłości romantycznej, z drugiej - idei typowo pozytywistycznych i najnowszym, reprezentowanym przez młodego naukowca - idealistę nauki, wynalazku, techniki i cywilizacyjnego rozwoju - Ochockiego.

Wątek społeczno-obyczajowy
Prus ukazał losy bohaterów na tle tego, co dzieje się w świadomości społecznej. Postawił w Lalce niekorzystna diagnozę ówczesnego społeczeństwa, które jako zbiorowość nie potrafiło docenić jednostek wybitnych.
Prus ukazuje dokładny wizerunek poszczególnych warstw społecznych. Arystokrację reprezentują m.in. Łęccy, Krzeszowscy, Zasławska, Ochocki, Wąsowska. Jest to warstwa charakteryzująca się przeważnie egoizmem, nicością moralną, tępotą i degeneracją, zamkniętą we własnym świecie, nie dopuszczającą do swej świadomości żadnych przemian, ani nowych twarzy. Modelowym przykładem jest Izabela Łęcka, niezdolna do żadnych wyższych uczuć, sztuczna niczym tytułowa lalka. Również jej ojciec, pan Tomasz, to zadufany w sobie bankrut, życiowy safanduła i nieudacznik. Jest jednak zarozumiały, a do pochodzącego z niższej warstwy społecznej Wokulskiego odnosi się z wyraźnym dystansem i protekcją. Prus ukazuje również mieszczaństwo (Minclowie, Rzecki, warszawscy kupcy). Są to głównie ludzie stroniący od wszelkiego życiowego ryzyka, preferujący raczej powolne, mozolne dorabianie się, niż ryzykowne inwestycje przynoszące duże zyski, ale czasem niebezpieczne. Lalka ukazuje też niziny społeczne (ludzie zamieszkujący warszawskie Powiśle: Marianna, Węgiełek, Wysoccy). Warunki życia proletariatu ukazane są naturalistycznie, wszechobecna nędza, brud i choroby uniemożliwiają najuboższym zajęcie się czymkolwiek, z wyjątkiem rozpaczliwej walki o przetrwanie kolejnego dnia. To już nie życie, to wegetacja.

Wokulski - romantyk i pozytywista
Główny bohater powieści, Stanisław Wokulski, ukazany jest jako synteza dwóch osobowości: romantyka sprzed 1863 r. i pozytywisty lat 70. XIX stulecia. O romantyzmie głównego bohatera powieści świadczy przede wszystkim udział w powstaniu styczniowym i marzenia o idealnej miłości, zaś o przekonaniach pozytywistycznych kult ciężkiej pracy, kult nauki, utylitaryzm i filantropia. Wokulski ponosi klęskę jako romantyk. Jednak jako pozytywista główny bohater Lalki również nie odnosi sukcesu. Polskie społeczeństwo ma przestarzałą strukturę, jest chore na antagonizmy klasowe i międzyludzkie. W tej sytuacji program pracy organicznej nie ma szans powodzenia, zaś wszelkie twórcze i myślące jednostki skazane są na klęskę.

Non omnis moriar
Łaciński cytat z ody Horacego "Non omnis moriar" - nie wszystek umrę. Napis ten, umieszczony na krzyżu w ruinach zasławskich wyraża, mimo klęski Wokulskiego, szacunek dla jego heroicznej bezkompromisowości, wysiłków i poświęcenia w próbach zmiany świata, przeobrażenia rzeczywistości i przekonanie, że pozostawią one niezatarty ślad w ludzkiej pamięci i będą miały swoich kontynuatorów. Słowa te odnoszą się także do Rzeckiego -jego heroicznej dobroci, prostoty, wyznawanej całe życie rycerskiej, żołnierskiej etyki, miłości, moralności i altruizmu.

8. Realizacja haseł pozytywizmu
I PRACA ORGANICZNA I PRACA U PODSTAW
Hasła są realizowane głównie przez Wokulskiego, który otworzył sklep, założył spółkę do handlu ze Wschodem oraz udzielał się charytatywnie - pomógł między innymi prostytutce Mariannie, Węgiełkowi, furmanowi Wysokiemu i jego bratu.
W przypadku innych bohaterów program pracy u podstaw i pracy organicznej jest wyśmiany. Dzieje się to głównie za sprawą księcia, który wprawdzie ciągle powtarza, że chce coś zrobić dla „tego nieszczęśliwego kraju”, ale w rzeczywistości nie jest w stanie, nie potrafi zrobić nic. Prus wyśmiewa również fałszywą filantropię warstw najwyższych. Doskonale widać to w scenie kwesty, gdzie panny się nudzą, matrony ziewają, a wszyscy przyszli do kościoła, żeby pokazać się w towarzystwie. Bardziej zajmuje ich to, czy są najlepiej ubrane niż to, ile i na co zbiorą.

II SCJENTYZM, KULT NAUKI I WIEDZY, RACJONALIZM
Takie ideały są wyznawane przez Stanisława Wokulskiego, Juliana Ochockiego oraz profesora Geista. Czołowy przedstawiciel pokolenia pozytywistów – Ochocki, ma wyraźny cel w życiu (stworzenie maszyny latającej) i wiele już dokonał, ku pożytkowi ludzkości (utylitaryzm). Często imponuje nawet Wokulskiemu i budzi w nim marzenia o sławie wybitnego naukowca czy wynalazcy. Wiara w konieczność i postęp techniczny nie jest jednak bezkrytyczna – nauka dla nauki, bez wyraźnego sensu, przeznaczenia została wyszydzona w osobie doktora Szumana, który pół życia poświecił badaniu ludzkich włosów, w zasadzie nie wiadomo w jakim celu.

III ASYMILACJA ŻYDÓW
Prus pokazał, iż hasło głoszone wszem i wobec jest tylko złudnym marzeniem, niedostosowanym do ówczesnej rzeczywistości.
Mniejszość żydowska reprezentowana jest przez Szlangbaumów i doktora Michała Szumana. Henryk Szlangbaum wraz z Wokulskim i Szumanem brał udział w powstaniu styczniowym. Jest więc on silnie spolszczony, jednak wobec narastających nastrojów antysemickich nie waha się przyznać do własnej tożsamości i zawrócić z drogi asymilacji. W przeciwieństwie do Polaków Żydzi pracują nad rozwojem ekonomicznym kraju. Potrafią ze sobą współdziałać, są przedsiębiorczy, zdyscyplinowani i oszczędni. Nie zawsze prowadzą uczciwe interesy. Z powodu swojej ekspansywności i aktywności gospodarczej, a także innowierczości wzbudzają niechęć.

IV EMANCYPACJA KOBIET
Swoje poparcie dla emancypacji Prus wyraża na podstawie postawy Heleny Stawskiej, która po ucieczce męża za granicę udziela korepetycji, by utrzymać córkę.
Wyśmiana zostaje natomiast fałszywa emancypacja. Prus pokazuje to na przykładzie ostatniej rozmowy Wokulskiego z Wąsowską oraz w postępowaniu samej kobiety. Żąda ona zrozumienia dla słabości kobiety, równouprawnienia, które miałoby się naprawdę wiązać z pozwoleniem na hipokryzję kobiet: z jednej strony mogłyby udawać niewinne i czyste, a z drugiej wolno by im było romansować z kim chcą.