Prawo wyznaniowe

1. Pojęcie i określenie prawa wyznaniowego.

a) Etymologia prawa wyznaniowego

Prawo wyznaniowe w wielu językach jest nazywane „prawem kościelnym”, ponieważ najczęściej wywodzi się od łacińskiego słowa „ecclesia”. Prawo wyznaniowe nie jest prawem kanonicznym, czyli wewnętrznym prawem Kościoła (ius canonicum). W przeszłości do prawa kanonicznego używano nazwy „ius ecclesiasticum”. Obecnie nazwa „prawo kościelne” jest używana w odniesieniu do prawa świeckiego dotyczącego Kościołów. Jest także używana w odniesieniu do wyznań, które ukształtowały się po reformacji protestanc­kiej. Z czasem nazwa ta objęła wszystkie formy norm prawnych państwowych odnoszących się do przekonań religijnych w ogóle i do grup społecznych zorganizowanych w związki zwane „wyznaniami religijnymi” lub „kultami”. Dlatego też prawo kościelne nazywano „prawem kultycznym” lub „prawem wyznaniowym”. W Polsce funkcjonuje nazwa „prawo wyznaniowe”.

b) Definicja prawa wyznaniowego

Prawo wyznaniowe powstało w celu regulowania stosunków wyznaniowych w państwie. Prawo to obejmuje kompleks norm wyda­nych lub uznanych przez państwo, określających sytuację jednostki ze względu na jej wyznanie, regulujących stosunek państwa do związków wyznaniowych. Jest ono częścią państwowego systemu prawnego i pełni funkcję stosunków państwa do związków wyzna­niowych, na które wpływają przesłanki ideologiczne, społeczne, polityczne, kulturowe i tradycje historyczne.

Prawo wyznaniowe w różnych państwach określa się w oparciu o wolność religijną, prawo obywatelskie i godność osoby ludzkiej. Jest ono zbiorem przepisów państwowych: ustaw, umów międzynarodowych i innych norm, które dotyczą stosunku państwa do Ko­ściołów oraz religijnych zrzeszeń obejmujących osoby fizyczne i prawne.

c) Prawo wyznaniowe w polskiej literaturze

W polskiej literaturze przez prawo wyznaniowe rozumie się:

- ogólnie (przepisy z zakresu administracji państwowej odnoszące się do wyznań religijnych, w tym do Kościoła rzymskokatolic­kiego),

- szczegółowo (kompleks norm wydanych lub uznanych przez państwo, określających sytuację jednostki ze względu na jej wyznanie, regulujących stosunek państwa do związków wyznaniowych oraz reglamentujących różne przejawy ich działalności.

Obecnie w świetle nowej Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku i ratyfikowanego 23 lutego 1998 roku Konkordatu (28.07.1993) ze Sto­licą Apostolską przyjmuje się, że polskie prawo wyznaniowe jest zespołem norm państwowych wydanych w formie ustaw, ratyfiko­wanych umów międzynarodowych oraz uznanych przepisów prawa wewnętrznego związków wyznaniowych, odnoszących się do osoby ludzkiej i wspólnot religijnych w zakresie wolności sumienia i religii.

d) Rodzaje związków wyznaniowych

Każdy człowiek ma prawo wyjaśnić rację bytu, pochodzenia świata i ludzkiego życia przy pomocy swojej religii. Instytucje religijne wydają normy postępowania dla poszczególnych jednostek oraz grup społecznych. Charakteryzują się dużym stopniem organizacji. Organizacje te to: kościoły, wspólnoty wyznaniowe, związki religijne, związki wyznaniowe, gminy wyznaniowe, stowarzyszenia zwykłe i inne.

e) Państwo wobec prawa wewnętrznego związków wyznaniowych

Państwo powinno liczyć się z religią i uwzględniać w swoim ustawodawstwie: zasady etyki naturalnej, zasady moralności, życia oby­watelskiego, rozpowszechnione zwyczaje, tradycje narodowe, świadomość ludu, międzynarodowe zasady prawa wyznaniowego, ugody międzynarodowe, konkordaty.

Pojawia się zatem problem uznania prawa wewnętrznego przez prawo świeckie. Oto cztery teorie pochodzące z XIX wieku, które te zależności opisują:

- Teoria pozaprawnej natury – prawo może pochodzić jedynie od państwa, odmawia prawu kanonicznemu charakteru norm prawnych,

- Teoria skuteczności prawnej – prawo kanoniczne obowiązuje wszystkich, bez względu na ich przynależność państwową i niezależnie od stanowiska, jakie wobec tych norm zajmuje państwo,

- Teoria natury statutowej – relacje norm kanonicznych i świeckich opierają się na zasadach: obojętności, zbieżności, tożsamości, niezgodności lub sprzeczności, powstała w systemach rozdziału Kościoła od państwa,

- Teorią recepcji – normy kanoniczne nie obowiązują w prawie świeckim automatycznie, ale poprzez moc, jaką otrzymują od prawa świeckiego i w zakresie określonym przez prawo świeckie, przyjmowana w wielu państwach demokratycznych.

f) Prawo wyznaniowe w systemie prawa świeckiego

Prawo wyznaniowe traktuje się jako osobną gałąź nauki obok prawa konstytucyjnego, administracyjnego, karnego, cywilnego. Wy­kłada się je też czasem w ramach prawa konstytucyjnego. Na Zachodzie prawo wyznaniowe zalicza się do tak zwanego prawa pu­blicznego. Prawo wyznaniowe ma też wspólny przedmiot z:

- prawem cywilnym (uznanie małżeństwa religijnego za małżeństwo w skutkach cywilnych),

- prawem międzynarodowym (konkordaty, w kwestii stosunków ze Stolicą Apostolską).

Prawo wyznaniowe zajmuje się więc tym przedmiotem, gdzie spotykają się normy różnego pochodzenia i nie można ich traktować na jednej płaszczyźnie.

W nauce polskiego prawa wyznaniowego uwzględnia się częściowo niektóre normy prawa kanonicznego. Przez prawo kanoniczne należy rozumieć zespól norm prawnych ustanowionych przez kompetentne organy Kościoła, odnoszące się do organizacji tegoż Ko­ścioła i aktywności wiernych w celu realizacji celów kościelnych.

1”. Źródła, nauka i przedmiot prawa wyznaniowego.

a) Źródła prawa wyznaniowego

Termin ten jest wieloznaczny, trudno zaleźć podstawowe rozróżnienie na: źródła powstania prawa (fakty prawotwórcze, których efektem jest dany akt, ustawa) i źródła poznania prawa (wszelkiego rodzaju dokumenty i inne formy przekazu).

Źródłami prawa powszechnie obowiązującego są wymienione przez Konstytucję RP:

- Konstytucja RP (obowiązuje od 17.10.1997, zawiera w III rozdziale regulację zagadnień źródeł prawa w znaczeniu formalnym, po­nadto zawiera gwarancje poszanowania praw i wolności człowieka ze względu na jego przekonania religijne w wymiarze indywidual­nym oraz wspólnotowym, jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba, że ona stanowi inaczej),

- ustawy (jest to akt o najwyższej mocy, niektóre materie takie, jak prawa i wolności obywatela mogą być regulowane wyłącznie ustawowo, podstawowe znaczenie dla wszystkich osób i związków wyznaniowych ma „Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania”, istnieją też inne ustawy),

- umowy międzynarodowe (umowa ratyfikowana przez Prezydenta za zgodą parlamentu ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową, umowy międzynarodowe są źródłem prawa międzynarodowego oraz środkiem rozwoju po­kojowej współpracy między narodami, umowy zawarte przez Stolicę Apostolską z państwami są najczęściej nazywane układami i konwencjami, konkordat dotyczą wprost katolików i Kościoła katolickiego, te umowy mają gwarancje prawa międzynarodowego, ważne są również dla prawa wyznaniowego deklaracje i rezolucje organizacji międzynarodowych, szczególnie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka),

- rozporządzenia (akt władzy wykonawczej będący źródłem prawa powszechnie obowiązującego, o ile jest wydany przez wskazanego w Konstytucji Prezydenta, Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów),

- akty prawa miejscowego (one też są ważnym źródłem dla prawa wyznaniowego).

Klasyfikacja źródeł prawa wyznaniowego:

- źródła jednostronne (konstytucja, ustawy, rozporządzenia),

- źródła dwustronne (uznane akty międzynarodowe, umowy międzynarodowe, np. konkordat, umowy ze związkami wyznaniowymi),

- źródła specjalne (prawo wewnętrzne kościołów i związków wyznaniowych mających osobowość prawną).

Polskie prawo wyznaniowe stanowi złożony zbiór norm prawnych: normy prawa międzynarodowego, konstytucyjne, Ustawa o gwa­rancjach i wolności sumienia i wyznania, Konkordat, akty prawne normujące prawa socjalne duchowieństwa, przepisy odnoszące się do wszystkich związków wyznaniowych, akta prawa cywilnego, gospodarczego, administracyjnego, podatkowego i innych.

b) Nauka prawa wyznaniowego

W krajach anglosaskich, USA, Belgii i Francji prawo wyznaniowe nie jest traktowane jako oddzielna gałąź. W Niemczech i Włoszech prawo wyznaniowe zaś to osobna gałąź prawa państwowego. W literaturze prawa wyznaniowego istotne są dwie szkoły: niemiecka (E. Fridberg, W. Khal, Ch. Meyer, A. Eser) i włoska (F. Ruffini, F. Scaduto, M. Falco, L. Spinelli). W Polsce mocnym ośrodkiem jest KUL z przedstawicielami J. Sawickim, W. Klonowieckim, W. Świątkowskim, M. Pietrzakiem i J. Grzywaczem. Od 1999 roku Kate­dra Prawa Wyznaniowego znajduje się formalnie w ramach Sekcji Prawa.

c) Przedmiot prawa wyznaniowego

Obejmuje dwie dziedziny stosunków prawnych:

- zakres praw jednostki do przyjmowania i wyrażania przekonań religijnych, czyli samookreślenia religijno-światopoglądowego,

- normy prawne regulujące działalność związków wyznaniowych, czyli organizacji powołanych do spełniania posług religijnych.

Możliwość tworzenia związków wyznaniowych i ich działalność stanowi pochodną praw jednostki do wolności religijnej, a w szcze­gólności do otwartego i publicznego wyrażania przekonań religijnych. Prawo wyznaniowe wytycza, rzeczywisty zakres istniejącej w danym państwie wolności religijnej. Zjawisko religijności jest również przedmiotem prawa wyznaniowego. Fakt istnienia religii jest zjawiskiem nieodłącznym życia ludzkiego i jego kultury. Dlatego prawo pojmuje zjawisko religijności dwutorowo:

- religijność w wymiarze indywidualnym, osobistą więź człowieka z Bogiem,

- religijność w wymiarze wspólnotowym i instytucjonalnym, wyrażona w istnieniu sformalizowanych grup społecznych.

2. Relacje prawa świeckiego z prawem wewnętrznym Kościoła, wspólnot religijnych i związków wyznaniowych – 4 teorie.

Nie wszystkie normy odnoszące się do społecznego zjawiska religii pochodzą od samego państwa. Stąd powstaje problem stosunku unormowań państwowych do prawa wewnętrznego poszczególnych wyznań. Chodzi zatem o problem uznania prawa wewnętrznego Kościołów i innych związków wyznaniowych przez prawo świeckie. W XIX wieku funkcjonowały cztery teorie na ten temat.

a) Teoria pozaprawnej natury prawa wewnętrznego związków wyznaniowych

Prawo może pochodzić jedynie od państwa, więc prawo kanoniczne nie jest prawem w ścisłym sensie. Ma jedynie charakter norm moralnych lub dyscyplinarnych. Teoria ta głoszona jeszcze przez Marsyliusza z Padwy była odrzucana przez Kościół, gdyż odmawiała prawu kanonicznemu charakteru norm prawnych.

b) Teoria skuteczności prawnej norm prawnych prawa wewnętrznego

Utrzymywała ona, że prawo kanoniczne obowiązuje wszystkich bez względu na ich przynależność państwową i niezależnie od stano­wiska, jakie wobec tych norm zajmuje państwo. Teoria ta wyrosłą na gruncie Kościoła katolickiego, obecnie jest odrzucana przez państwo.

c) Teoria natury statutowej norm prawa wewnętrznego związków wyznaniowych

Powstała w systemach rozdziału Kościoła od państwa. Państwa odmawiają osobowości publiczno-prawnej związkom wyznaniowym, uważając je za organizacje lub zrzeszenia prywatne, a ich prawo za statuty tych zrzeszeń. Państwa akceptowały te normy wewnętrzne, o ile nie były sprzeczne z prawem świeckim. W Polsce Ludowej na mocy konstytucji z 17.03.1921 roku była autonomia i Kościół rządził się własnymi prawami. Uchwała Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z 12.09.1945 roku również uniezależniała Kościół od państwa i gwarantowała mu całkowitą swobodę działania w ra­mach obowiązujących ustaw. Konstytucja z 22.07.1952 roku głosiła zasadę rozdziału Kościoła od państwa i potwierdziła niekompetencję państwa w sprawach religijnych. Ostatni dokument pozostał tylko na zapewnieniach słownych i dlatego powołana do życia w 1949 roku Komisja Wspólna państwa i Episkopatu miała te kwestie rozwiązywać. Kościół w Polsce nie dał się jednak sprowadzić do roli stowarzyszenia prywatnego, a prawo kanoniczne nie było jedy­nie statutem. Skuteczność natomiast tego prawa była wąska, ograniczała się jedynie do uznania świąt katolickich za dni wolne od pracy, uznania tajemnicy spowiedzi.

d) Teoria recepcji prawa wewnętrznego związków wyznaniowych przez prawo świeckie

Jest to teoria bardzo rozpowszechniona na Zachodzie oraz w niektórych państwach, które nawiązują stosunki dyplomatyczne, zawie­rają konkordaty i inne porozumienia ze Stolicą Apostolską. We Włoszech wiele przepisów prawa kanonicznego jest akceptowane prawo świeckie, mówi się zatem o „upaństwowieniu” lub „unarodowieniu” norm prawa kanonicznego. Normy kanoniczne nie obo­wiązują w prawie świeckim automatycznie, ale poprzez moc, jaką otrzymują od prawa świeckiego i w zakresie określonym przez prawo świeckie. Ta teoria wydaje się do przyjęcia w państwach demokratycznych. Podobnie można spojrzeć na normy nowego kon­kordatu w Polsce.

3 ?. Relacje między państwem a Kościołem: monizm religijno-polityczny państw starożytnych a dualizm chrześcijański.

a) Konfrontacja dualizmu chrześcijańskiego z monizmem pogańskim

Istotnym elementem kultury chrześcijańskiej jest dualizm religijno polityczny zakodowany w Ewangelii. Wszystkie inne kultury poza chrześcijańską odznaczają się monizmem religijno politycznym, polegającym na utożsamieniu religii z polityką. Dlatego miedzy mo­nizmem religijno-politycznym, jaki panował w pogańskim Cesarstwie Rzymskim, a zainicjowanym przez Jezusa dualizmem religijno-politycznym, musiała nastąpić konfrontacja.

b) Monizm religijno-polityczny w Cesarstwie Rzymskim

W państwach antycznych basenu Morza Śródziemnego panował monizm religijno-polityczny. Państwa te były organizacjami totali­zującymi o podwójnym celu: politycznym i religijnym. Istotnym elementem tego monizmu było utożsamienie władzy religijnej z władzą polityczną. Monarcha był jednocześnie głową państwa i najwyższym kapłanem, przypisywano mu boskie atrybuty. Religie tych państw, z wyjątkiem Żydów, były politeistyczne.

Monizm antyczny występował w dwóch wersjach:

- wschodniej (hierokracja, czyli dominacja pierwiastka religijnego nad politycznym, przykładem ustrój państwa żydowskiego oparty na prawie Starego Testamentu),

- zachodniej (szczególnie w Rzymie i Grecji element religijny był włączony w strukturę polityczną i jej przyporządkowany, religia była instrumentem polityki.

Monizm rzymski, w którego granicach pojawiło się chrześcijaństwo, opierał się na następujących paradygmatach polityczno-praw­nych:

- wszystkie sprawy dotyczące sprawowania kultu religijnego stanowiły część administracji państwowej,

^- przynależność jednostki ludzkiej do określonej religii miała wymiar czysto publiczny (każdy lud miał swoje wierzenia, natomiast jedności polityczno-religijnej wprowadzono kult cesarza, jemu budowano świątynie i przed posągami składano ofiary),

- pojecie wolności religijnej w wymiarze indywidualnym i swoboda praktyk religijnych nie były znane, raczej przez tolerancję każdy lud mógł zachować tradycję i wierzenia, jednostka była podporządkowana grupie.

c) Chrześcijańskie podstawy dualizmu religijno-politycznego

- nauczanie Chrystusa

Chrystus dał nowe podstawy do relacji religia – polityka. Ustanowił widzialną strukturę społeczną – Kościół, który był całkowicie odrębny od struktury politycznej. Władzę nad Kościołem powierzył Kolegium Apostołów z Piotrem na czele. Wskazywał: „Oddajcie Cezarowi to, co Cezara, a Bogu to, co należy do Boga” (wyodrębnia obowiązki wobec Boga od obowiązków wobec państwa) oraz „Ja jestem Królem, przyszedłem na świat, aby dać świadectwo prawdzie” (przeciwstawienie władzy opartej na sile fizycznej, wobec wła­dzy opartej na sile moralnej, sile prawdy).

- postawa Apostołów i pierwszych chrześcijan

Apostołowie podkreślali: „Trzeba bardziej słuchać Boga niż ludzi”. Byli lojalni wobec władzy państwowej, bo każda władza spo­łeczna pochodzi od Boga (Rz 13, 1-7). Sprzeciwiali się zaś władzy państwowej w zakresie regulacji religijnych. Odmawiali składania ofiar przed posągiem cezara. Ostatecznie to spowodowało prześladowania od Nerona (68 rok) do Dioklecjana (305 rok). Apologeci apelowali do władzy o poszanowanie wolności religijnej i podkreślali lojalność polityczną, ale bezskutecznie. Misja Kościoła ma charakter czysto religijny, ma przynieść wyzwolenie duchowe, a nie polityczne. Jednak jego misja rzutowała na życie publiczne, bo chrześcijanie domagali się zachowania zasady miłości, która była czymś nowym. Wywołało to sprzeciw państw totalizujących, nato­miast poparcie u niewolników. Ostatecznie zaczęło dochodzić do zjednoczenia chrześcijaństwa z państwem rzymskim.

- przełom za Konstantyna

Konstantyn Wielki wydał dwa edykty gwarantujące wolność wyznania religii chrześcijańskiej (311 i 313 rok). Edykt mediolański gwarantował wolność wyznania i przyczynił się do normalizacji stosunków między państwem a Kościołem. Znaczenie tu miały cztery elementy: gwarancja wolności religijnej dla wyznawców wszystkich religii, a w szczególności dla chrześcijan (odcięcie się od religii pogańskiej), uznanie przez państwo osobowości prawnej Kościoła katolickiego (umożliwiło publiczne sprawowanie kultu), osiągnie­cie pokoju wewnątrz cesarstwa i wyjednanie przychylności ze strony Boga (nie było powiedziane wprost, że chodzi o chrześcijań­skiego Boga), zbliżenie między państwem a Kościołem umożliwiło chrześcijanom na równi z wyznawcami innych religii udział w życiu publicznym.

4. Epoka konstantyńska w relacji państwo – Kościół. Praktyka cezaropapizmu w ocenie Kościoła.

a) Epoka konstantyńska

Epoka konstantyńska to okres panowania cesarza Konstantyna Wielkiego (polowa III wieku). Na mocy Edyktu mediolańskiego z 313 roku została uregulowana prawnie relacja państwa z Kościołem i dało to również chrześcijanom wolność wyznawania religii. Kościół stał się ważnym elementem życia społecznego i miał określone prawa. Już Konstantyn dążył do skupienia w swoim ręku władzy świeckiej i kościelnej. Uskutecznili to kolejni władcy. W tym przypadku można mówić o cezaropapizmie.

Edykt Konstantyna gwarantuje wolność wyznawania religii chrześcijańskiej. Jest to pierwsza w dziejach normalizacja stosunków państwo – Kościół na płaszczyźnie prawnej.

Znaczenie edyktu Konstantyna:

- wolność religijna dla wyznawców wszystkich religii, szczególnie dla chrześcijan (wolny wybór religii, zerwanie związku między państwem i religią, państwo gwarantem wolności religijnej dla wszystkich),

- uznanie przez państwo osobowości prawnej Kościoła katolickiego (możność kultu, stowarzyszeń, posiadanie świątyń, wyjście z katakumb),

- aktywny udział chrześcijan w życiu publicznym.

Konsekwencja edyktu:

- możliwość realizacji zasady dualizmu religijno-politycznego opartego na Ewangelii,

- zasada dualizmu religijno-politycznego nie została wprowadzona w życie, gdyż antyczna koncepcja monizmu religijno-politycznego była za mocna,

- słabość świeżej instytucji Kościoła.

Od epoki konstantyńskiej cesarstwo powoli podporządkowuje sobie Kościół. Głowa państwa usiłowała być też głową Kościoła. Jest to ustrój cezaropapizmu, kiedy w osobie panującego świeckiego koncentruje się władza świecka i religijna. Konstantyn Wielki przed swoim chrztem przyjął tytuł biskupa do spraw zewnętrznych, pragnął opieki nad Kościołem i współpracy z nim oraz możliwości kon­trolowania go. Przeszedł zatem od monizmu do cezaropapizmu. Dzieło Konstantyna kontynuowali: Teodozjusz Wielki (wyznanie katolickie religią państwową, cesarz ma wszelką władzę nad Kościołem, zwołuje sobory powszechnych i sankcjonuje ich uchwały), Justynian I (szczyt cezaropapizmu wschodniego, surowe kary za apostazję i herezję, przestępstwa religijne przestępstwami państwo­wymi, podporządkowania Kościoła władzy świeckiej). Cezaropapizm wschodni trwał oficjalnie do upadku Cesarstwa Bizantyjskiego w 1453 roku, faktycznie do rewolucji w Rosji w 1917 roku. Cezaropapizm zachodni zaś był mniej radykalny, zachował dualizm reli­gijno-polityczny (dwie odrębne władze, każda w swoim porządku najwyższa). Najbardziej znane to cezaropapizm frankoński (Karol Wielki), germański (dążył do całkowitego podporządkowania sobie Kościoła), cezaropapizm nowożytny (systemy supremacji, podda­nie Kościoła władzy świeckiej, gallikanizm we Francji oraz józefinizm w Austrii).

b) Ocena epoki cezaropapizmu w oczach Kościoła

Cezaropapizm to system ścisłego powiązania między państwem i Kościołem, w którym najwyższy podmiot władzy państwowej, czyli cesarz rości sobie prawo do supremacji nad najwyższym podmiotem władzy kościelnej, którym jest papież. System ten dąży do nad­zoru i kontroli nad działalnością Kościoła i ingerencji w jego sprawy wewnętrzne.

System, gdzie cesarz rządzi papieżem i podporządkowuje Kościół państwu został negatywnie oceniony przez Kościół na Zachodzie. Kościół stał na stanowisku dualizmu religijno-politycznego, zgodnie ze słowami Jezusa: Bogu, co Boskie, cezarowi, co cesarskie. Cezaropapizm to rodzaj monizmu (monos – jeden), natomiast kolejni papieże i biskupi byli zwolennikami współpracy władzy kościel­nej i świeckiej, przy zachowaniu wzajemnej niezależności. Sprzeciw wobec cezaropapizmu był silniejszy w Cesarstwie Zachodnim, niż na Wschodzie, co również było elementem sprzyjającym do podziału chrześcijaństwa.

Św. Ambroży z Mediolanu (zm. 397) pierwszy mocno wystąpił w obronie niezależności Kościoła od państwa. Dążył do tego, aby chrześcijańskie normy moralne były respektowane przez najwyższą władzę cesarza. Ostrzegał cesarza Teodozjusza Wielkiego, który uznał chrześcijaństwo za religię państwową, aby nie rządził Kościołem, ale był równy innym wiernym. Piętnował również przymus państwa wobec 7) 997, pogan (odpowiedź na wymordowanie przez Teodozjusza pogan w Tesalonikach i nałożenie na niego pokuty).

Gelazjusz I, papież (492-496) przedstawił systematyczny wykład doktryny na temat relacji Kościół – państwo i dał tego dowód w listach do cesarza Anastazego, który również zamierzał podporządkować sobie Kościół. Podał zasady dualizmu chrześcijańskiego zwane formułą papieża Gelazego I:

- istnieją dwa najwyższe podmioty władzy (doczesna cesarza i duchowa papieża z biskupami),

- w sprawach duchowych cesarz zależny jest od władzy duchowej, w sprawach doczesnych zaś papież zależny jest od władzy docze­snej,

- władza doczesna nie ma kompetencji do ingerowania w sprawy duchowe, nie ma prawa naciskać władzy duchowej,

- zakaz koncentracji obydwu władz w jednym ręku (odpowiedź na pragnienia cesarzy bizantyjskich).

Formuła papieża Gelazego I o autonomii dwóch władz stała się podstawą polityki Kościoła wobec państwa w następnych wiekach. Kościół wiele razy wypowiadał się krytycznie o cezaropapizmie, który ma swoje odmiany również i dziś.

5. Teorie nt. zakresu władzy papieża w sprawach doczesnych – Papocezaryzm. Jurysdykcjonizm w ocenie Kościoła.

a) Teoria władzy pośredniej Kościoła w porządku doczesnym.

Chrześcijańska tradycji dualistycznej (strona duchowa i doczesna) została trochę zmodyfikowana ze względu na warunki historyczne. Utrzymanie teorii bezpośredniej nie było możliwe. Za twórcę teorii pośredniej uważa się Roberta Bellarmina (Traktat De Summo Pontifice). Według niego papież ma władzę duchową, której przedmiotem pierwszorzędnym i właściwym są sprawy duchowe, jed­nakże władzę tę można wykonywać pośrednio, jakby na zasadzie koniecznego wynikania także względem spraw doczesnych. Papież nie posiada zatem władzy czysto doczesnej, ale może wykonywać władzę duchową względem spraw doczesnych tylko wtedy, gdy sprawy te zostały włączone w cel ostateczny człowieka (sprawy doczesne mają służyć człowiekowi, jako środek w osiąganiu celu duchowego).

b) Podstawowe zasady teorii pośredniej:

- założenie, że ludzkość została poddana jednocześnie dwom władzom: kościelnej i państwowej, jakby na zasadzie równości (państwa są niezależne od Kościoła w decyzjach politycznych, Kościół ma pełną władzę w sprawach duchowych),

- zasada odpowiedzialności wszystkich ludzi wobec Boga, który jest reprezentowany przez Kościół (władza państwowa nie może nakazywać i zabraniać ludziom naruszając prawo Boże i ustawy kościelne; państwo ma sprzyjać Kościołowi w osiąganiu celów du­chowych; Kościół ma prawo oceniać działalności państwa w sprawach doczesnych),

- konieczne jest ustanowienie norm wyznaczających relacje między Kościołem i państwem (zwłaszcza w odniesieniu do spraw mie­szanych, które z natury wchodzą w zasięg kompetencji obu społeczności, na przykład małżeństwo między ochrzczonymi jako umową i sakrament).

c) Papocezaryzm

Jest to system wyższości władzy papieskiej nad władzą cesarską. Inną nazwą jest teokracja papieska. Celem tego systemu było unie­zależnienie Kościoła od władzy świeckiej. Dotyczy bezpośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym. Powstanie tego porządku wiąże się ściśle z reformą papiestwa i całego życia kościelnego, jaką podjął papież Grzegorz VII, a szczególnie walki o inwestyturę. Do rozwoju tego systemu przyczynili się także Innocenty III, Innocenty IV i Bonifacy VIII.

d) Główne zasady teoretyczne papocezaryzmu

- idea jednej społeczności chrześcijańskiej utożsamianej z Kościołem i państwem (zwolennicy cezaropapizmu utożsamiali z pań­stwem, zwolennicy papocezaryzmu z Kościołem),

- dualizm chrześcijański (rozróżnienie dwóch władz papieskiej w porządku duchowym i cesarskiej w porządku doczesnym, władzę papieża rozszerzono na teren władzy doczesnej, przyznano papieżowi pełnię władzę w porządku duchowym i doczesnym),

- władza świecka nie może rościć sobie uprawnień do ingerencji w sprawy wewnętrzne Kościoła (wolność w wyborze papieża, nomi­nacji biskupów, administracji Kościoła),

- jakkolwiek władza świecka nie może mieszać się do spraw kościelnych (ma jednak użyć swoich środków przymusu do udzielenia pomocy Kościołowi, zwłaszcza w kwestii zachowania społeczności kościelnej w jedności i zwalczania niewiernych),

- prawo Boże i prawo kanoniczne jest wyższe od ustawy świeckiej (każda władza świecka powinna okazywać posłuszeństwo nakazom prawa Bożego i kościelnego, ustawy świeckie sprzeczne z prawem Bożym są nielegalne, władza kościelna ma prawo osądzać cesarza i wszystkich urzędników świeckich).

Papieże utrzymywali, iż posiadają również prawo do podejmowania ostatecznych decyzji w sprawach dotyczących pokoju i wojny między panującymi oraz podziału nowych terytoriów (bulla Aleksandra VI w sprawie podziału zamorskich kontynentów Ameryki i Afryki między dwa państwa Hiszpanią i Portugalią). Taki skrajny dualizm chrześcijański nie mógł utrzymać się długo i w końcu upadł.

6. Jurysdykcjonizm

Jest to nowa postać systemu supremacji (dominacji) państwa nad Kościołem. Powstał najpierw w państwach protestanckich, następnie w katolickich. W oparciu o ten system powstała koncepcja państwa wyznaniowego i Kościoła państwowego. Po stronie katolickiej system ten przyczynił się do powstania nowej koncepcji w relacji Kościół – państwo, która zwana jest teorią pośredniej władzy Ko­ścioła w porządku doczesnym. Przyczyną powstanie tej teorii były wcześniejsze wydarzenia: kryzys autorytetu papieża, schizma za­chodnia, idee głoszące suwerenność ludu i każdego władcy, rozdział między moralnością i polityką, reformacja, na gruzach Cesarstwa Rzymskiego powstało wiele suwerennych państw.

Władcy katoliccy, za wzorem protestantów, rościli sobie władzę nad Kościołem w swoim państwie. Stąd wzięła się nazwa jurysdyk­cjonizm katolicki. W systemie tym Kościół katolicki był z jednej strony instytucją uniwersalną, z drugiej natomiast znajdujący się na terenie państwa Kościół Katolicki był instytucją narodową. Kościół katolicki uniwersalny był nadrzędny wobec Kościoła narodowego. Kościół katolicki zaś w danym państwie miał uznawać w pewnym zakresie wyższość państwa i monarchy.

Uprawnienia monarchy katolickiego względem Kościoła w państwie:

- ius advocatiae, czyli prawo obrony i opieki nad Kościołem (zrównanie kościelnych osób prawnych z małoletnimi, specjalne sankcje karne wymierzane przez władze państwową za obrazę lub zniewagę religii),

- ius inspectionis, czyli prawo nadzoru nad prawidłowym funkcjonowaniem i rozwojem życia kościelnego w jego przejawach ze­wnętrznych (funkcjonowanie stowarzyszeń, zgromadzeń kościelnych, procesje, publikacja książek religijnych),

- ius cavendi, czyli prawo do kontroli nad niektórymi aktami władzy kościelnej (ius placeti, czyli prawo kontroli aktów władzy ko­ścielnej mogących w przekonaniu władzy państwowej wprowadzić niebezpieczne dla życia publicznego zmiany w Kościele, appellatio ab abusu, czyli prawo do rozpatrywania apelacji lub rekursów wnoszonych do trybunałów świeckiej władzy administracyjnej z tytułu nadużyć władzy kościelnej),

- ius exclusivae, czyli prawo do zgłaszania zastrzeżeń przeciwko kandydatom na wyższe i najwyższe urzędy kościelne, z których sprawowania wynikały skutki publiczne,

- ius domini eminentis lub domini supremi, czyli prawo do ograniczania dysponowania przez Kościół własnym majątkiem (opodatko­wanie dóbr kościelnych),

- ius reformandi, czyli prawo do reformowania Kościoła (władcy bronili jedności i czystości wiary katolickiej w swoich państwach przez zwalczanie herezji, spowodowało to walki z ich przeciwnikami politycznymi).

Jurysdykcjonizm katolicki w poszczególnych krajach podlegał różnym modyfikacjom, na co wpływały tradycja historyczna lub ów­czesne tendencje polityczne. We Francji był to gallikanizm (uniezależnienie Kościoła od papieża, Kościół jako instytucja państwowa), w Hiszpanii był to regalizm (inkwizycja sprzeczna z nakazami papieża), w państwach niemieckich był to febronianizm (monarchowie katoliccy mieli te same uprawnienia, co książęta protestanccy), w Austrii był to józefinizm (drobiazgowe ingerencje w wewnętrzne sprawy Kościoła, ustalanie ilości świec w kościele). W Polsce w okresie reformacji była tendencja wprowadzania Kościoła narodo­wego niezależnego do papieża, ale król Zygmunt August odrzucił tę propozycję.

7. Historyczne modele relacji państwo – Kościół: amerykański – separacja czysta, francuski – separacja wroga,
niemiecki – separacja skoordynowana, komunistyczny – separacja wroga.

a) Kościół amerykański – separacja czysta

Stany Zjednoczone Ameryki Północnej to pierwsze państwo z ideą rozdziału Kościoła od państwa. Zrodziła się ona w zjawisku wiel­kiego pluralizmu kulturowego i religijnego oraz w chęci zapobiegania ostrym konfliktom między grupami wyznaniowymi. Zerwano z europejską tradycją państwa wyznaniowego i stworzono własny model ustrojowy oparty na poszanowaniu praw człowieka i wolności religijnej. U podstaw tego systemu leżą: Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki 17.09.1787) i Pierwsza Poprawka do Konstytu­cji (21.09.1789).

W Konstytucji problematyki wyznaniowej dotyczył tylko art. 6 gwarantujący uniezależnienie od wyznania wiary w obejmowaniu urzędów państwowych. Katalog praw i wolności przysługujących każdemu obywatelowi dołączono do Konstytucji w formie dziesię­ciu poprawek. Pierwszej z nich w pierwszej klauzuli mówi: „Kongres nie może stanowić prawa respektującego religię oficjalną lub zabraniającego swobody praktyk religijnych”. Istnieje zakaz nadawanie jakiemukolwiek Kościołowi charakteru państwowego oraz ograniczania swobody wykonywania praktyk religijnych. Ustalając znaczenie pierwszej klauzuli Pierwszej Poprawki, Sąd Najwyższy przyjął założenie zaczerpnięte od Thomasa Jeffersona, iż musi być wprowadzona „ściana rozdziału między Kościołem i państwem”. Rozdział ten pojmowany jest jako eliminacja wszelkiej ingerencji państwa w sprawy wewnętrzne Kościołów oraz gwa­rancja ich nie­zależności od państwa w kierowaniu swoimi sprawami.

Kościoły w USA mogą swobodnie prowadzić działalność związaną z kultem oraz nauczaniem i wychowaniem. Kościelne jednostki organizacyjne cieszą się osobowością prawną, jako osoby prawa prywatnego zwolnione od podatku dochodowego. Prawo amerykań­skie wprowadziło zmiany, co do zakazu subsydiowania szkół kościelnych i na przykład przewozi się uczniów autobusem do szkół prywatnych na koszt państwa, udzielanie subsydiów dla uczniów szkół prywatnych, rodzice posyłający swoje dzieci do szkół prywat­nych mogą odliczyć od podatku poniesione wydatki. Szkoły prywatne prowadzone przez instytucje kościelne otrzymują pomoc finan­sową pań­stwa na pokrycie celów świeckich. Podejmowane są ostatnio inicjatywy wprowadzenia do tych szkół nauki religii i modlitwy uczniów. Najnowsze orzeczenia Sądu Najwyższego w dziedzinie edukacji (1981 i 1990 rok) zezwalają ponadto na zakładanie przez uczniów średnich szkół publicznych i studentów uniwersytetów państwowych stowarzyszeń dla celów religijnych i odbywanie przez nich zebrań w pomieszczeniach szkolnych.

Nie jest sprzeczna z amerykańską zasadą rozdziału Kościoła od państwa instytucja kapelanów opłacanych z funduszy państwowych w wojsku, policji, więzieniach, Białym Domu, Kongresie, legislaturach stanowych, domach opiekuńczych i szpitalach państwowych. Nie są również sprzeczne z tą zasadą również praktyki religijne w życiu publicznym (przysięga religijna przy obejmowaniu urzędów i funkcji publicznych, składaniu zeznań sądowych, odmawianie modlitwy przez kapelanów na posiedzeniu obu izb Kongresu). Na oznaczenie tego rodzaju praktyk używa się nazwy „religia obywatelska”. Religia pojmowana jest jako wspólne dziedzictwo narodu amerykańskiego. W USA, mimo podziału społeczeństwa na liczne Kościoły, istnieje jedność między religią i narodem. Państwo ame­rykańskie nie może być neutralne wobec religii, gdyż preferuje wartości religijne, jako nadrzędne dla całego społeczeństwa.

b) Kościół francuski – separacja wroga

Jest to rozdział nacechowany wrogą polityką państwa wobec religii i Kościoła. Model ten powstał podczas wielkiej rewolucji francu­skiej w lalach 1789 – 1795 i przywrócony na początku XX wieku trwa obecnie. Przyczynami francuskiej koncepcji rozdziału były: skrajnie liberalna ideologia oparta na racjonalistycznej filozofii Oświecenia oraz walka z monarchią absolutną nadmiernie powiązaną z Kościołem katolickim (panowała tak zwana „unia tronu z ołtarzem”).

Pierwszym przejawem liberalizmu była we Francji Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (26.08.1789) i zawierała w art. 10 gwa­rancje wolności sumienia i wolności religijnej. Następne akty władzy rewolucyjnej skierowane zostały już przeciwko Kościołowi. 02.12.1789 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło przejęcie wszystkich dóbr kościelnych przez państwo, później zniesiono wszyst­kie zakony. Wprowadzono nowy podział Kościoła we Francji bez porozumienia ze Stolicą Apostolską, obsadzanie stanowisk bisku­pów i proboszczów dokonywało się na drodze wyboru, duchowieństwo utrzymywano ze skarbu państwa i zakazano wykonywania kultu przez duchownych odmawiających złożenie przysięgi na ustawę cywilną. Uwieńczeniem rewolucyjnej polityki antykościelnej była ustawa „O rozdziale Kościoła od państwa” (21.02.1795). Była ona praktyczne środkiem do walki państwa z religią chrześcijań­ską. Celem tej polityki było całkowite usunięcie religii z życia publicznego, zredukować ją wyłącznie do sfery życia prywatnego bez możliwości wpływu na życie społeczne.

Wprowadzony przez władze rewolucyjne rozdział nie trwał długo. Po zamachu stanu Napoleona Bonapartego (1799) wprowadzono trzy religie oficjalne: katolicka, protestancka, mojżeszowa. Jednak władza Komuny Paryskiej (1871) i lewicowo-masońska (początek XX wieku) ciągle starały się o rozdział. Na mocy ustawy z 09.12.1905 roku ponownie wprowadzono rozdział Kościoła od państwa. Ustawa ta pozbawiła Kościół katolicki pozycji Kościoła oficjalnego zagwarantowanej przez Konkordat napoleoński (1801). Wprowa­dzono zasadę wolności sumienia i wyznania, prywatyzację religii, Kościół stracił osobowość prawną. Wówczas jedyną formą legalnej działalności Kościoła stały się prywatne stowarzyszenia kultu, które były zarejestrowane przez władze państwowe. Miały one zarzą­dzać majątkiem kościelnym przeznaczonym na zabezpieczenie utrzymania duchownych, opieki nad miejscami kultu i sprawowania kultu. Stowarzyszenia te kontrolowała państwowa władza administracyjna, przez co pozbawiono Kościół niezależności i możliwości pełnienia swojej misji.

Ta wroga polityka państwa wobec Kościoła we Francji została złagodzona po I oraz II wojnie światowej. Chociaż ustawa „O rozdziale Kościoła od państwa” (1905) nie została uchylona, jednak jej interpretacja złagodzona. Uznano stowarzyszenia kultu, jako stowarzy­szenia diecezjalne będące pod władzą biskupa (1924), diecezjom zezwalano na rozporządzanie dobrami materialnymi (1929) i uznano zdolność cywilnoprawną stowarzyszeń kultu (mogą otrzymywać darowizny i zapisy). Umożliwiono również Kościołowi dostęp do środków społecznego przekazu.

Wolę wrogiej separacji potwierdziła Konstytucja IV Republiki Francuskiej (1946) i Konstytucja V Republiki (1958). Ta ostatnia stwierdza: „Francja jest republiką świecką”. Pojęcie świeckości określają bliżej ustawy zwykłe i praktyka władz państwowych. Świec­kość ta jest utożsamiana z sekularyzmem, czyli eliminowaniem wartości religijnych z życia publicznego.

c) Kościół niemiecki – separacja skoordynowana

Nowy system separacji państwa i Kościoła zaproponowano po I wojnie światowej w Niemczech. Tam powstałe po reformacji Ko­ścioły protestanckie chciały uniezależnić się od dotychczasowego podporządkowania monarchii świeckiej. Uwieńczeniem tych dążeń są gwarancje wyznaniowe z Konstytucji Demo­kratycznej Republiki Weimarskiej (11.08.1919), która zapewnia, że nie ma Kościoła oficjalnego. Zerwano z tradycją Kościoła państwowego i supremacją państwa nad Kościołem.

Różnica pomiędzy niemieckim systemem separacji a proponowanymi przez USA i Francję polega na tym, że w Niemczech wyznania religijne mają mieć status stowarzyszeń prawa publicznego oraz uzyskać osobowość cywilnoprawną zgodnie z normami prawa cywil­nego. Mają mieć ponadto swobodę wykonywania swoich zadań, posiadania instytucji i fundacji oraz możliwość uzyskania subwencji ze strony państwa na podstawie szczególnych ustaw lub umów. Gwarancje te dotyczyły wszystkich większych Kościołów znajdują­cych się na terytorium Republiki Weimarskiej. Jednocześnie wszystkim obywatelom zagwarantowano prawo do wolności religijnej. Status tych stowarzyszeń religijnych miały określać ustawy konstytucyjne poszczególnych krajów związkowych. Z założeń Konstytu­cji weimarskiej wynikają dwie konsekwencje: każdy Kościół jest podmiotem całkowicie autonomicznym (zdolny do stanowienia dla siebie norm prawnych i decydowania o swojej działalności) oraz sprawy interesujące jednocześnie państwo i Kościół mają być regu­lowane na drodze dwustronnych układów. Charakterystyczne w tym systemie są regulacje wzajemnych stosunków państwo – Kościół poprzez układy międzynarodowe ze Stolicą Apostolską oraz podobnych układów krajowych z władzami Kościołów protestanckich.

Zasady powyższe potwierdziła Konstytucja Bońskiej (23.05.1949). Wszystkie Kościoły w Niemczech mają status stowarzyszeń prawa publicznego. Państwo gwarantuje im wolność konieczną dla realizacji swoich zadań. Status stowarzyszenia publicznego nie ogranicza niezależności Kościoła od państwa ani też państwa od Kościoła. Szereg konkretnych spraw o charakterze mieszanym regulują kon­stytucje poszczególnych krajów z wyraźnym poszanowaniem zadań Kościołów (sprawy dotyczące rodziny, szkoły, wychowania reli­gijnego, nauczania religii, opieki socjalnej). System relacji miedzy Kościołem i państwem w Niemczech, oparty na Konstytucji Repu­bliki Weimarskiej, stanowi nowy typ wzajemnego zbliżenia, które nie ma na celu pochłonięcia jednej społeczności przez drugą, ale wzajemną koordynację zadań dla wspólnego dobra osoby ludzkiej w kontekście życia narodowego. Jest to system separacji skoordy­nowanej. W tym systemie Kościoły są uczestnikami życia publicznego, chociaż nie są elementem struktury państwowej.

Taki system relacji państwo – Kościół jak w Niemczech, wprowadzono w okresie międzywojennym w Austrii. Jest to system separacji skoordynowanej, który polega na poszanowaniu wolności religijnej w wymiarze indywidualnym oraz zagwarantowaniu równości uprawnień Kościołów jako stowarzyszeń o charakterze publicznoprawnym. Pozostałe państwa demokratyczne Europy Zachodniej nie wpisały na wzór Francji, że są świeckie. Nie ma też w ich konstytucjach negowania Kościoła państwowego. Ale ich świecki charakter wynika z zasady głoszącej równość praw wszystkich Kościołów (Holandia, Finlandia, Belgia, Włochy) lub też z pominięcia formuły przyznającej jednemu z Kościołów charakteru narodowego lub państwowego.

d) Kościół komunistyczne – separacja wroga

Komunistycznymi są państwa znajdujące się pod dyktatorską władzą partii komunistycznej. Pierwszym tego typu państwem był Zwią­zek Socjalistycznych Republik Radziec­kich, utworzony w wyniku rewolucji październikowej w 1917 roku. Po II wojnie światowej model ten został narzucony państwom Europy Środkowowschodniej, które pod wpływem „układu jałtańskiego” zostały uzależnione od Związku Radzieckiego. Państwa komunistyczne określały swój stosunek do Kościoła w oparciu o założenia cezaropapizmu bizan­tyjsko-carskiego, monizmu ideologicznego i monizmu politycznego.

Cezaropapizm bizantyjsko-carski dotyczył ścisłego uzależnieniu Kościoła od państwa i poddania działalności kościelnej pod dro­biazgowy nadzór organów państwowych.

Monizm ideologiczny w ujęciu marksistowsko-leninowskim odznaczał się negatywną oceną religii, religia to forma alienacji czło­wieka hamująca postęp społeczny. W ustroju komunistycznym miejsce religii miał zająć światopogląd ateistyczny. Zanim jednak nastąpi obumarcie religii, państwo gwarantuje jednostce ludzkiej wolność sumienia jako prawo zredukowane do życia prywatnego. Wolność jednostki ludzkiej polega na zrozumieniu obiektywnej konieczności wynikającej z uwarunkowań społecznych. Wolność sumienia zatem to w konsekwencji odrzucenia religii i przyjęcia ideologii ateistycznej. W Konstytucji ZSRR nierówno byli traktowani obywatele wierzący i niewierzący. Wierzący mieli zagwarantowaną wolność kultu, natomiast niewierzącym wolność propagandy ateistycznej. Obowiązywał zakaz nauczania i wychowania religijnego do osiemnastego roku życia. Dokonano laicyzacji szkolnictwa polegającej na ateizacji. Walka z religią była prowadzona także w oparciu o środki przymusu i terroru. Państwo było instrument partii komunistycznej w walce z religią. Propagowało ideologię ateistyczną, było sui generis wyznaniowe, gdzie miejsce religii zajęła ide­ologia ateistyczna.

Monizm polityczny polegał na podporządkowaniu społeczeństwa partii komunistycznej, która była awangardą klasy robotniczej. Wszystkie siły społeczne, a w tym także instytucje kościelne, miały być podporządkowane partii komunistycznej. Dlatego też zakres korzystania przez Kościół z wolności do wykonywania swojej funkcji w państwie komunistycznym był limitowany przez władze pań­stwowe, zarówno na drodze ustawowej, jak i administracyjnej.

Politykę władz komunistycznych wobec Kościoła w ZSRR wyznaczył dekret Komisarzy Ludowych „O oddzieleniu Kościoła od pań­stwa i szkoły od Kościoła” (23.01.1918). Art. 10 tego dekretu mówił, że wspólnoty religijne są poddane zasadom dotyczącym stowa­rzyszeń prywatnych i nie cieszą się żadnym przywilejem. Na mocy art. 12 stowarzyszenia te nie mają prawa własności, ani osobowo­ści prawnej. Wszystkie dobra kościelne zostały upaństwowione. Kolejny dekret Komisarzy Ludowych (28.08.1918) mówił o dwudzie­stu osobach stanowiących grupę wierzących, która może uzyskać rejestrację dla prowadzenia działalności kultu i otrzymać w używa­nie budynek oraz majątek niezbędny dla wykonywania kultu. Zasady z pierwszego z wymienionych powyżej dekretów stanowiły podstawę konstytucji poszczególnych republik: Konstytucji Rosyjskiej Republiki Radzieckiej (10.07.1918) oraz Konstytucji ZSRR, stalinowskiej (05.12.1936).

Zasady w tym temacie ustalone w ZSRR obowiązywały również w państwach Europy Środkowowschodniej (Polska, Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria, Rumunia, NRD). Ustawy konstytucyjne tych państw podkreślały oddzielenie Kościoła od państwa oraz szkoły od Kościoła (Bułgaria, Rumunia) lub jedynie oddzielenie Kościoła od państwa (Węgry, Polska). Świecki charakter tych państw był utoż­samiany z ateizacją społeczeństwa przy użyciu instytucji i funduszy państwowych. Państwa komunistyczne Europy Środkowow­schodniej na wzór ZSRR odrzuciły zasadę regulacji stosunków miedzy państwem i Kościołem katolickim na drodze umowy między­narodowej. Zerwane zostały przez te państwa umowy konkordatowe (Polska, Węgry, Czechosłowacja, Rumunia) oraz stosunki dy­plomatyczne ze Stolicą Apostolską.

7”. Stanowisko Kościoła wobec państw laickich, wobec faszyzmu i komunizmu. Znane dokumenty.

a) Stanowisko Kościoła wobec państw laickich

Stolica Apostolska podjęła dialog z państwami komunistycznymi Europy Środkowowschodniej. Było to realizowanie wschodniej polityki Watykanu. Podpisano porozumienia z rządem Węgier (1964) i rządem Jugosławii (1966). Tymczasowo również na podstawie protokołu dyplomatycznego nawiązano stosunki dyplomatyczne z Polską Rzeczpospolitą Ludową (1974).

b) Stanowisko Kościoła wobec faszyzmu i nazizmu

Pius XI ustosunkował się negatywnie do faszyzmu i nazizmu w swoich encyklikach, listach pasterskich i przemówieniach. Potępiał błędne ideologie w dziedzinie wiary i moralności oraz w odniesieniu do życia społecznego. W encyklice „Non abbiamo bisogno” (29.06.1931) potępił faszyzm włoski, stwierdził, że partia nie ma prawa zastępować w wychowaniu rodziców, należy dopuszczać ideę państwa katolickiego popierając Akcję Katolicką. W encyklice „Mit brennender Sorge” (13.03.1937) potępił nazizm niemiecki, ate­istyczny panteizm, ostrzegł przed nadużywaniem imienia Boga w celu realizowanie złych ludzkich pragnień, również ma być zacho­wane naturalne prawo rodziców do wychowania swoich dzieci. Totalitaryzm dzielił na subiektywny (wszyscy obywatele podlegają państwu we wszystkich sprawach, jakie należą do jego kompetencji ze względu na cel) i obiektywny (wszyscy obywatele mają być ulegli państwu we wszystkich dziedzinach życia osobistego, rodzinnego, duchowego). Z tych dwóch dopuszczalny jest tylko totalita­ryzm subiektywny.

c) Stanowisko Kościoła wobec komunizmu

Kościół krytycznie odniósł się do komunizmu, który zagraża cywilizacji chrześcijańskiej. Piętnował to zwłaszcza w nauczaniu pasto­ralnym i społecznym. Socjalizm i komunizm to ideologie rewolucyjnych przemian świata.

Leon XIII w encyklice „Rerum novarum” (1891) krytykował kapitalizm i socjalizm, nakazał rozwiązanie kwestii robotniczej oraz przywrócić właściwe miejsce rodzinie, państwu, Kościołowi i związkom zawodowym. W encyklice „Graves de communi” (1901) przeciwstawił demokrację chrześcijańską szerzącej się socjaldemokracji.

W odpowiedzi na rewolucję październikową (1917) ukazały się kolejne wypowiedzi papieży. Pius XI w encyklice „Quadragesimo anno” (1931) napiętnował komunizm i kapitalizm. W encyklice „Divini Redemptoris” (1937) mówił zaś o bezbożnym komunizmie, kwestionuje ta ideologia rzeczywistość nadprzyrodzoną i duchowną, posiada wadliwą koncepcję życia społecznego.

Pius XII krytykował ustrój komunistyczne w czasie II wojny światowej i po niej. Na jego polecenie Kongregacja Świętych Obrzędów wydała dekret (01.07.1949) nakładający ekskomunikę za przynależność do partii komunistycznej.

Jan XXIII podjął drogę zaproponowana przez kard. S. Wyszyńskiego. Był to przede wszystkim dialog i współpraca katolików świec­kich z komunistami przy zachowaniu lojalności wobec Kościoła.

Sobór Watykański II zwrócił w „Gaudium et spes” uwage na zjawisko ateizmu systemowego. Jest on niewłaściwą ideologia, bo od­rzuca Boga i prowadzi do zubożenia człowieka.

Paweł VI w encyklice „Populorum progressio” (1967) i w encyklice „Octogesima adveniens” (1971) stwierdził, że nie można pogo­dzić marksizmu z zasadami katolickiej nauki społecznej i zachęcał do przeciwstawienia się niesprawiedliwym strukturom społecznym.

Jan Paweł II znając z autopsji system komunistyczny podjął z nim bezkompromisową polemikę. W encyklice „Redemptor hominis” (1979) zaakcentował prawdę, godność i wolność osoby ludzkiej, które komunizm permanentnie gwałcił. W encyklice „Centesimus annus” (1991) również krytycznie ocenił tę ideologię mówiąc, że komunizm to system degradujący i alienujący człowieka.

8. Zagadnienie wolności religijnej w prawie i nauce Kościoła.

a) Prawo państwowe RP

W Konstytucji RP (1997) w art. 53 stwierdza się, że wolność sumienia i religii wynika z przyrodzonej godności człowieka. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona są obowiązkiem władz publicznych. Wolność ta obejmuje:

- wolność wyznawania lub przyjmowania religii zgodnie z własnym wyborem,

- uzewnętrznianie religii przez publiczny lub prywatny kult, modlitwę, uczestnictwo w nabożeństwach,

- posiadanie świątyń,

- rodzice mają prawo wychować i nauczać swoje dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami,

- wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona w drodze ustawy tylko w przypadku ochrony bezpieczeństwa państwa, po­rządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności praw innych osób,

- nikogo nie można zmusić do uczestniczenia lub nie uczestniczenia w praktykach religijnych,

- organy władzy publicznej nie mogą nikogo zmusić do ujawniania swojego światopoglądu,

- religia Kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole.

b) Nauczanie Kościoła

Informacje na ten temat można znaleźć w encyklice Jana XXIII „Pacem in terris” (1963), konstytucjach Soboru Watykańskiego II mówiących o Kościele (Lumen gentium, Gaudium et spes), Deklaracji o wychowaniu chrześcijańskim, Dekrecie o pasterskich zada­niach biskupów w Kościele i Dekrecie o apostolstwie świeckich. Mówi szczególnie o tym Deklaracja o wolności religijnej „Dignitatis humanae” Soboru Watykańskiego II (07.12.1965). W niej stanowczo podkreślone jest prawo do wolności religijnej, które zakorze­nione jest w godności osoby ludzkiej. Tę godność poznaje człowiek przez objawione Słowo Boże i rozum.

W pierwszej części Deklaracji „Dignitatis humanae” zatytułowanej: „Ogólna zasada wolności religijnej” zaakcentowano następujące myśli:

- wolność religijna polega na wolności wszystkich ludzi od przymusu ze strony poszczególnych ludzi lub zbiorowości społecznych tak, aby nikogo nie przymuszano do działania wbrew jego sumieniu,

- wolność religijna przysługuje nie tylko poszczególnym osobom, ale także wspólnotom religijnym,

- istotnym obowiązkiem każdej władzy państwowej jest wspieranie i strzeżenie nienaruszalnych praw człowieka,

- władza cywilna nie ma prawa środkami administracyjnymi lub prawnymi przeszkadzać w wybieraniu, kształceniu, mianowaniu i przenoszeniu kapłanów oraz kontaktowaniu się ich ze swoimi władzami i wspólnotami religijnymi na terenach innych krajów,

- władza cywilna nie powinna przeszkadzać w wznoszeniu budowli religijnych,

- wspólnoty religijne mają prawo do publicznego nauczania i wyznawania wiary słowem i pismem,

- wolność religijna wymaga, aby wspólnotom religijnym nie przeszkadzano w swobodnym okazywaniu szczególnej wartości ich nauki dla organizowania społeczeństwa i ożywienia aktywności ludzkiej,

- istnieje prawo rodziców do wychowania dzieci w duchu własnych poglądów i przekonań.

W drugiej części Deklaracji „Dignitatis humanae” zatytułowanej: „Wolność religijna w świetle Objawienia wskazano na następujące zagadnienia:

- Objawienie ukazuje szacunek Chrystusa dla wolności człowieka przy wypełnianiu przez niego obowiązku uwierzenia Słowu Bo­żemu,

- Bóg wzywa ludzi do służby w Duchu i prawdzie (wezwanie to nie zmusza ich, odwołuje się do własnego rozeznania i wolności wy­boru w imię godności osoby ludzkiej),

- wolność działania sprzyja dobru Kościoła, trosce o zbawienie ludzi, tą wolnością Syn Boży obdarzył Kościół,

- musi być przyznana wszystkim ludziom jako prawo zgodność między wolnością Kościoła i wolnością religijną.

Ogólnie można stwierdzić, że nauczanie Kościoła podkreśla: poszanowanie wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym, wspólnotowym i instytucjonalnym; autonomię i niezależność Kościoła i państwa, każdego w swojej dziedzinie; współdziałanie między Kościołem i państwem w osiąganiu dobra wspólnego osoby ludzkiej.

9. Koordynacja relacji państwo – Kościół. Umowa konkordatowa.

Konkordat jest wytworem europejskiej kultury prawnej. Ma na celu uregulowanie stosunków prawnych Stolicy Apostolskiej z innym państwem. Istnienie konkordatu wypływa z ewangelicznego przesłania: Oddajcie Bogu, co Boskie, cesarzowi, co cesarskie. W dzie­jach konkordatu wyróżnia się dwie epoki: od średniowiecza do Soboru Watykańskiego II oraz od Soboru Watykańskiego II do dziś.

a) Pojecie konkordatu

Konkordat pochodzi od concordare (zgadzać się). Oznacza umowę zawartą ze Stolicą Apostolska w celu uregulowania interesujących spraw. Pierwszym tego typu był Konkordat wormacki (1122) zawarty pomiędzy Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V. Konkordat to umowa zawarta za zgodnym oświadczeniem obu stron wywołująca skutki prawne również dla obu stron.

b)Rodzaje konkordatów

Konkordaty można podzielić ze względu na sposób uszczegółowienia na: całościowe (regulują szeroko zakres spraw) i parcjalne (przedmiotem ich są wybrane zagadnienia). Obok tego można je również podzielić ze względu na formę na: uroczyste (źródłem prawa obowiązującego obie strony) i uproszczone (ratyfikowane bez zgody parlamentu lub mające charakter czysto deklaratywny).

c) Przedmiot umów konkordatowych

Przedmiot konkordatu obejmuje stosunki między danym państwem a Stolicą Apostolską na płaszczyźnie międzynarodowej, stosunki miedzy państwem a Kościołem katolickim działającym na jego terytorium, stosunki między danym państwem a wiernymi kościoła katolickiego jako gwarancje wolności religijnej w wymiarze indywidualnym.

d) Podstawowe zasady

- gwarancja poszanowania wolności religijnej,

- zobowiązanie obu stron do poszanowania zasady autonomii i niezależności Kościoła i państwa,

- gwarancja wolności do wykonywania swojej misji,

- gwarancja autonomii Kościoła w państwie,

- uznanie praw majątkowych Kościoła,

- wolność Kościoła w dokonywaniu zmian w swojej strukturze organizacyjnej,

- ochrona małżeństwa i rodziny,

- poszanowanie prawa rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci w zgodzie ze swoimi przekonaniami.

e) Forma, przestrzeganie i ustanie konkordatu

Konkordat ma formę podwójnego oświadczenia dwóch suwerenów. Posiada następujące elementy: tytuł umowy, intytulacja (stwier­dzenie, kto zawiera konkordat), czasem inwokacja, arenga (określenie przyczyn), narracja (opis czynności), dyspozycja (część meryto­ryczna dokumentu), postanowienia przejściowe i końcowe, koroboracja (wzmocnienie umowy), data i miejsce zawarcia oraz podpisy pełnomocników i pieczęcie stron.

Konkordat należy przestrzegać zgodnie z podstawową zasadą prawa międzynarodowego: pacta sunt servanda. Ustaje zaś on na mocy przyczyn przewidzianych w samej umowie lub innej przyczyny.

10. Kształt prawa wyznaniowego w II Rzeczypospolitej. Konstytucja marcowa i kwietniowa. Zapisy konkordatowe korzystne dla Kościoła i dla państwa.

Stosunki państwa do Kościoła w II Rzeczypospolitej określały Konstytucja marcowa (1921), Konstytucja kwietniowa (1935) oraz Konkordat (1925).

a) Konstytucja marcowa (1921)

Podawała ona podstawowe gwarancje w wymiarze indywidualnym (zasada równości obywateli bez względu na wyznanie, prawo do swobodnego wyznawania swojej wiary publicznie i prywatnie, prawo do zmiany wyznania, zakaz zmuszania kogokolwiek do przyna­leżności do Kościoła i uczestniczenia w obrzędach). Pozwalała na świadczenie posług religijnych ludziom w zakładach wychowaw­czych, koszarach, więzieniach, przytułkach. Gwarantowała nauczanie religii w szkołach publicznych jako przedmiotu obowiązkowego do 18 roku życia. Obowiązywała zasada równości w odniesieniu do Kościołów i związków wyznaniowych (pozwolenie na urządzanie zgromadzeń, autonomia w prowadzeniu spraw wewnętrznych, możność posiadania i nabywania majątku, czynienia wszystkiego w zgodzie z ustawami państwowymi). Kościołowi katolickiemu dano naczelne miejsce wśród równouprawnionych wyznań. Kościół mógł także rządzić się własnymi prawami.

b) = [ teza 11.] Konkordat (10.02.1925)

Na zawarcie tego konkordatu wpłynęła jednocząca rola Kościoła w okresie rozbiorów oraz 75 procentowa przynależność ludności do Kościoła katolickiego. Należało uregulować sprawę obsady stanowisk kościelnych oraz majątków kościelnych.

Normy z Konstytucji z 1921 roku rozwinął w 27 artykułach Konkordat z 1925 roku. Oto jego gwarancje:

- pełna wolność wykonywania działalności Kościoła,

- swobodne wykonywanie władzy kościelnej w zakresie władzy wewnętrznej i zarządzaniu majątkiem,

- uregulowanie osobowości cywilnoprawnej kościelnych jednostek organizacyjnych,

- ograniczono jednak swobodę Stolicy Apostolskiej w kwestii nominacji biskupów, szczególnie przez przywilej ingerencji prezydenta w przypadku mianowania biskupów.

c) Konstytucja kwietniowa (1935)

Konstytucja z kwietnia 1935 roku podtrzymała w tym zagadnieniu zapisy z Konstytucji marcowej i Konkordatu.

d) Zapisy korzystne dla Kościoła

Na mocy konkordatu zapewniono Kościołowi pełną wolność, powołano Nuncjaturę w Warszawie (Nuncjusz to przedstawiciel Stolicy Apostolskiej przy rządzie, utrzymywał stałe kontakty między rządem a papieżem, podlegało mu Wolne Miasto Gdańsk) i Ambasadę Polską przy Stolicy Apostolskiej. Zapewniono wolność w trzech obrządkach: łacińskim, grecko-rusińskim, ormiańskim. Ogólnie swo­boda zapewniona na mocy konkordatu dotyczyła: zapewnienie jurysdykcji, tworzenie i przemienianie beneficjów kościelnych, wyda­wania i ogłaszania listów, zaleceń, nakazów (związanych z zarządzaniem diecezją).

Zabrane zapisy korzystne dla Kościoła:

- „brachium saeculare” – pomoc władz cywilnych przy wykonywaniu wyroków kościelnych (egzekwowanie decyzji w sprawach po­zbawienie beneficjum, ochrony prawa duchownych podczas pełnienia funkcji urzędowych, zwolnienie ze służby wojskowej po świe­ceniach),

- zwolnienie z czynności publicznych niezgodnych z powołaniem duchownego,

- nienaruszalność kościołów, kaplic, cmentarzy w aspekcie ochrony bezpieczeństwa publicznego,

- nauczanie religii we wszystkich szkołach publicznych z wyjątkiem szkół wyższych (szkoła mianuje katechetów, Kościół daje misję kanoniczną),

- zabezpieczenie własności majątków kościelnych,

- prawa dla kościelnych osób prawnych,

- jurysdykcja ordynariusza w stosunku do duchownych (na terenie swojej diecezji).

e) Zapisy korzystne dla kraju

- nakaz modlitwy w dniu 3 maja o pomyślność dla Rzeczypospolitej i prezydenta,

- żadna część Polski nie może zależeć od biskupa, którego siedziba jest poza granicami kraju,

- cudzoziemcy mogą otrzymać stanowiska zakonne w kraju jedynie za zgodą rządu,

- zgłaszanie prezydentowi kandydatury na biskupów oraz warunki obsadzania beneficjów proboszczowskich na terenach Rzeczypo­spolitej (nie mogli ich otrzymać cudzoziemcy nie mający polskiego obywatelstwa, ani ukończonych studiów teologicznych w Polsce),

- ordynariusze, których obsada wymagała uzgodnienia, składali przysięgę wierności prezydentowi,

- prawo patronatu (ograniczenie obsady stanowisk kościelnych przez świeckich),

- remonty kościołów i kaplic za zgodą dwustronnych komisji artystycznych,

- opodatkowanie majątku kościelnych osób prawnych na równi z obywatelami Rzeczypospolitej.

Za nieważne są uznane wszystkie postanowienia sprzeczne z artykułami konkordatu. W sprawach niejasnych obowiązuje zasada do­brej wiary, która ma na uwadze dobro wspólne. Przepisy konstytucyjne w II Rzeczypospolitej należały do bardzo tolerancyjnych i umożliwiających realizację wolności religijnej. W praktyce jednak liczne przepisy w stosunkach państwo – Kościół stawiały sam Kościół w sytuacji zwierzchnictwa bardziej prawem państwowym niż kanonicznym.

12. Działanie „prawne” PRL wobec Kościoła katolickiego do roku 1956. Gwarancje konstytucyjne.

Rząd Jedności Narodowej 12 września 1945 uznał, że dotychczasowa umowa konkordatowa miedzy Stolicą Apostolską a Polską z roku 1925 nie obowiązuje. Stało się to, według komunistów, na skutek jednostronnego zerwania umów przez Stolicę Apostolską po­przez akty prawne dokonane w czasie okupacji, sprzeczne z postanowieniami konkordatowymi oraz przez fakt nie uznania przez Sto­licę Apostolską Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Mimo tego Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej nadal utrzymywał zapewnienia, że gwarantuje Kościołowi swobodę działania. W 1945 roku Prymas Polski kard. A. Hlond ustanowił Administratury Apostolskie na Ziemiach Zachodnich (Wrocław, Opole, Gdańsk, Gorzów, Olsztyn). Decyzji Prymasa nie przyjął jednak do wiadomo­ści Rząd Jedności Narodowej. Polityka rządu polegała na:

- usunięciu religii z życia publicznego (usunięcie inwokacji do Boga z przysiąg składanych przez urzędników, sędziów, wojskowych, zakaz w szkołach stowarzyszeń katolickich, usuniecie religijnych elementów z ZHP),

- wprowadzeniu obligatoryjnych ślubów cywilnych,

- zmianie przepisów dotyczących karnej ochrony wolności sumienia i wyznania (pokazowy proces bpa Czesława Kaczmarka),

- pozbawieniu Kościoła praw majątkowych (przejęcie dóbr martwej ręki, zniesienie fundacji),

- represjach wobec zakonów i likwidacji stowarzyszeń kościelnych,

- upaństwowieniu szpitali i organizacji „Caritas”,

- znoszeniu świąt kościelnych, likwidacji pracy i wydawnictw kościelnych,

- usuwaniu nauki religii ze szkół publicznych, likwidacji szkół katolickich,

- ingerencji w sprawy obsadzania urzędów kościelnych,

- powołaniu do życia organów wyspecjalizowanych do walki z Kościołem.

a) Konstytucja z 1952 roku

Prawo wyznaniowe w PRL opierało się na Konstytucji uchwalonej 22 lipca 1952 roku. Stwierdzała rozdział Kościoła od państwa. Formalnie gwarantowała ona wolność sumienia i wyznania, swobodę związków wyznaniowych, równouprawnienie obywateli bez względu na wyznanie. Praktycznie zawężono możliwość kultu, religii nadano charakter prywatny. Wolność sumienia i wyznania była traktowana nie jako prawo człowieka, ale jako prawo obywatelskie, którego istnienie i treść zależy od państwa, zatem rzeczywista treść tego zapisu pozostawiona była uznaniu władz. Preferowano światopogląd ateistyczny i nie wyznawanie przekonań religijnych.

b) Późniejsze porozumienia W latach 1945 – 1956 władze komunistyczne przeprowadziły reformę prawa wyznaniowego. Ograniczyli rolę Kościoła i poddali go jak najszerszej kontroli. W dekrecie „O obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych” (09.02.1953) dopuszczono prawo władz do udzielania zgody na tworzenie, przekształcanie, znoszenie oraz obsadzanie stanowisk kościelnych, a także do usuwania z nich osób niewygodnych dla państwa. Dekret spotkał się z negatywną odpowiedzią ze strony Kościoła zawartą w memoriale kard. S. Wyszyń­skiego „Non possumus” (08.05.1953). W odpowiedzi na to władze komunistyczne uwięziły Prymasa Polski kard. S. Wyszyńskiego. Uwolniono go dopiero w następstwie wydarzeń dokonanych w październiku 1956 roku. 5 grudnia 1956 roku podpisano ta zwane „Małe Porozumienie” między Episkopatem Polski a Rządem PRL. Uzupełniało ono wcześniejsze porozumienie z 1950 roku. porozu­mienie z 1956 roku miało stworzyć platformę do uzdrowienia istniejących w państwie stosunków. 31 grudnia 1956 roku podpisano nowy dekret „O obsadzaniu stanowisk kościelnych”, który w swoim zasadniczym kształcie nadal ograniczał wolność Kościoła.

12. Próby współistnienia i współdziałania państwa i Kościoła w okresie 1956 – 1989. Porozumienie z 1956 roku. Próba normali­zacji relacji państwo – Kościół od 1970 roku.

Początek 1956 roku - zwiastuny politycznej odwilży. Spowodował to XX Zjazd Komunistyczny (śmierć Stalina, N. Chruszow odkrył stalinowskie metody walki z opozycją polityczną, nagła śmierć Bieruta). Rozpoczęła się amnestia, nie dotyczyła ludzi Kościoła.

a) Porozumienie z 1956 roku

Po objęciu władzy przez W. Gomułkę Episkopat, lud górniczy i hutniczego ze Śląska wymogli na nim zwolnienie Prymasa Polski kard. S. Wyszńskiego (26.10.1956). Zaistniała okoliczność nowego uregulowania stosunków państwa do Kościoła. Nowe porozumie­nie przedstawicieli Rządu i Episkopatu (08.12.1956) zawierało zbiór zasad uregulowania wzajemnych stosunków:

- złagodzenie nadzoru państwa nad Kościołem poprzez zmianę „Dekretu o obsadzaniu stanowisk kościelnych (09.02.1953)”, nadzór ograniczono do arcybiskupów, biskupów diecezjalnych i koadiutorów z prawem następstwa oraz proboszczów,

- pozostawić religię w tych szkołach, co do których rodzice wyrażają zgodę, zachować zasady tolerancji, religia odtąd przedmiotem nadobowiązkowym, powoływanie nauczycieli religii na drodze porozumienia władz szkolnych z władzami kościelnym.

Porozumienie złagodziło politykę rządu wobec Kościoła i innych związków wyznaniowych. W praktyce było to zachowanie tak­tyczne, gdyż nie zrezygnowano z woli zwierzchnictwa nad Kościołem, a chciano przez to osiągnąć po­parcie Kościoła w umocnieniu się nowego rządu i jego strategii rozwoju socjalizmu.

W 1957 roku doszło do spotkania Prymasa Polski z premierem J. Cyrankiewiczem, ale po wysłuchaniu postulatów strony kościelnej premier poprosił o wydanie komunikatu przez Episkopat, w którym Kościół otwarcie poparłby W. Gomułkę w nadchodzących wybo­rach. Prymas złożył taką obietnicę i dzięki temu rozmowa dała pewne skutki pozytywne w postaci uregulowania w pomyślniejszym duchu następujących spraw:

- opodatkowania kościelnych osób prawnych i osób duchownych,

- budownictwa sakralnego,

- nieruchomości kościelnych,

- zgromadzeń publicznych.

Po wyborach styczniowych w 1957 roku powróciły jednak stare metody walki z Kościołem i innymi związkami wyznaniowymi. Pod­rywano zaufania do duchowieństwa, politycznie traktowano obsady stanowisk kościelnych, wysiedlano księży ze Śląska, zaostrzono cenzury, władze składały obietnice bez pokrycia, ataki ze strony pism ateistycznych („Argumenty”) i utrudnianie działalności chary­tatywnej.

b) Założenia polityki wyznaniowej partii i jej realizacja w latach 1958 – 1980

Partia nie potrafiła sobie poradzić z poglądami religijnymi. Zaproponowała czasowe współistnienie państwa ludowego i Kościoła. Rok 1959 potwierdził politykę ograniczenia Kościoła w jego prawach poprzez administracyjne formy nacisku. W marcu 1959 roku na III Zjeździe PZPR I Sekretarz W. Gomułka zaatakował Kościół. W 1961 roku usunięto religię ze szkół. Episkopat zarzucił, że rząd wcho­dzi na ołtarze (05.08.1963) a rząd na posiedzeniach Komisji Wspólnej zarzucił Kościołowi mesjanistyczne ambicje. Największy kry­zys w stosunkach państwo – Kościół wywołał „List biskupów polskich do biskupów niemieckich” (grudzień 1965). W. Gomułka stwierdził w liście do Prymasa, że Kościół wchodzi w politykę zagraniczną, a to są kompetencje rządu. Wykorzystano antyniemieckie nastroje w społeczeństwie i oskarżono biskupów o otrzymywanie pomocy materialnej od Niemiec. Komisja KC do Spraw Kleru naka­zała Urzędowi do Spraw Wyznań prowadzenie konfrontacji na temat orędzia z każdym biskupem i księdzem.

Po 1970 roku nowe władze partyjne mówiły o potrzebie normalizacji stosunków państwo – Kościół. Wybór Polaka kard. K. Wojtyły na papieża (16.10.1978) przekreślił nadzieje państwa na regulację stosunków państwo – Kościół ponad głowami biskupów polskich. Nowo wybrany papież miał bowiem wielkie doświadczenie pracy Kościoła w warunkach totalitaryzmu komunistycznego. Wizyta papieża w kraju w czerwcu 1979 roku miała ogromne znaczenie mobilizujące w wymiarze wiary, polityki i upodmiotowienia czło­wieka. Dialog między państwem i Kościołem był prowadzony w ramach reaktywowanej w 1980 roku Komisji Wspólnej, zwanej Ko­ordynacyjną z zespołami roboczymi do spraw: legislacyjnych, wydawnictw i czasopism, wychowania, seminariów duchownych, walki z alkoholizmem i wy­chowania w trzeźwości. Wyniki prac Komisji Wspólnej to:

- „Projekt ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w PRL (22.03.1983),

- „Deklaracja Rady Państwa PRL i Konferencji Episkopatu Kościoła Katolickiego w Polsce” (14.12.1983),

- „Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Polsce” (14.12.1983),

- „Statut Duszpasterstwa Wojskowego” (14.12.1983),

- „Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów o wykazach kościelnych osób prawnych” (14.12.1983).

„Statut Duszpasterstwa Wojskowego” i „Deklaracja Rady Państwa” nie zostały promulgowane w 1989 roku. „Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów” zostało włączone w „Ustawę o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Polsce.

13. Sytuacja prawna Kościoła katolickiego na bazie „Ustawy” o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego
w Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 17 maja 1989 roku.

Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wydał ustawę wypełniając zobowiązania określone w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, kierując się zasadami przyjętymi w Karcie Narodów Zjednoczonych, w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Między­narodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz Deklaracji o wyeliminowaniu wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z powodów religijnych lub przekonań, mając na celu dobro osoby ludzkiej oraz potrzebę współdziałania wszystkich obywateli dla rozwoju kraju, dla bezpieczeństwa narodu i państwa polskiego.

a) Osoby prawne Kościoła katolickiego (w nawiasach podano organa władzy)

- o zasięgu ogólnopolskim jest Konferencja Episkopatu Polski (Prezydium Konferencji Episkopatu Polski, Rada Główna Konferencji Episkopatu Polski, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski),  

- terytorialne jednostki organizacyjne Kościoła: metropolie (metropolita), archidiecezje (arcybiskup archidiecezjalny lub administrator archidiecezji), diecezje (biskup diecezjalny lub administrator diecezji), administratury apostolskie (administrator apostolski), parafie (proboszcz lub administrator parafii), kościoły rektoralne (rektor), Caritas Polska (dyrektor), Caritas diecezji (dyrektor), Papieskie Dzieła Misyjne (dyrektor krajowy).

- personalne jednostki organizacyjne Kościoła: Ordynariat Polowy (ordynariusz polowy), kapituły (prepozyt albo dziekan), parafie personalne (proboszcz lub administrator parafii), Konferencja Wyższych Przełożonych Zakonnych Męskich (przewodniczący Kon­sulty Wyższych Przełożonych Zakonnych), Konferencja Wyższych Przełożonych Zakonnych Żeńskich (przewodnicząca Konsulty Wyższych Przełożonych Zakonnych), instytuty życia konsekrowanego oraz stowarzyszenia życia apostolskiego, prowincje zakonów, opactwa, klasztory niezależne, domy zakonne, wyższe i niższe seminaria duchowne diecezjalne (wyższe – rektor, niższe – dyrektor), wyższe i niższe seminaria duchowne zakonne (wyższe – rektor, niższe – dyrektor), jeżeli, w myśl przepisów danego zakonu, mają charakter samoistny.

- uczelnie: Katolicki Uniwersytet Lubelski, Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie, Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu, Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu, Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie oraz jego dwie sekcje: św. Jana Chrzci­ciela i św. Andrzeja Boboli „Bobolanum”, Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, kościelne instytuty naukowe i dydaktyczno-naukowe kanonicznie erygowane.

b) Zakres ustawowej działalności Kościoła

- kult publiczny (organizuje i sprawuje odpowiednia władza kościelna, publiczne sprawowanie kultu wymaga zawiadomienia, jeżeli odbywa się poza miejscami kultu; trasę i czas procesji lub pielgrzymki na drogach publicznych należy uzgodnić z odpowiednim orga­nem administracji; są określone dni wolne od pracy),

- katecheza i szkolnictwo (prawo Kościoła do nauczania religii oraz religijnego wychowania dzieci i młodzieży; nauczanie religii to wewnętrzna sprawa Kościoła pod zwierzchnictwem biskupa; kościelne osoby prawne mają prawo zakładać i prowadzić szkoły oraz inne placówki oświatowo-wychowawcze i opiekuńczo-wychowawcze; diecezje i zakony mają prawo zakładać i prowadzić niższe seminaria duchowne; nauczyciele tych placówek mają swoje uprawnienia; rodzice dzieci uczących się w tych szkołach mogą korzy­stać ze świadczeń socjalnych; mogą być zakładane uczelnie wyższe; duchowni mogą się uczyć na świeckich uczelniach z zachowa­niem stroju duchownego,  

- duszpasterstwo specjalne (dla dzieci w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, sanatoriach, prewentoriach, szpitalach, na kolo­niach i obozach; dla dorosłych w zakładach leczniczych, pomocy społecznej, dla aresztowanych, skazanych, przebywającym w zakła­dach poprawczych i schroniskach dla nieletnich),

- możliwość zakładania organizacji kościelnych, katolickich oraz stowarzyszeń katolików,

- prowadzenie działalności charytatywno-opiekuńczej Kościoła (prowadzi Caritas Polska, Caritas diecezjalna, zakony; możliwość prowadzenia zakładów dla sierot, starców, upośledzonych, prowadzenie szpitali, zakładów leczniczych, aptek, żłobków, ochronek, burs, schronisk),  

- możliwość budownictwa sakralnego i kościelnego oraz prowadzenie cmentarzy,

- kultura oraz środki masowego przekazywania (wydawanie prasy, książek i innych druków oraz zakładanie i posiadania wydawnictw, katolickiej agencji informacyjnej, zakładów poligraficznych; emitowanie w środkach masowego przekazywania Mszy św. w niedziele i święta oraz swoich programów; zakładanie i używanie urządzeń radiokomunikacyjnych, programów radiofonicznych i telewizyj­nych; zakładanie i prowadzenie własnych teatrów, kin, wytwórni filmów i wytwórni innych środków audiowizualnych).

c) Duszpasterstwo wojskowe i służba wojskowa osób duchownych

- wojskowym i ich rodzinom zapewnienie i swoboda spełniania praktyk religijnych,

- zatrudnianie kapelanów wojskowych,

- odraczanie zasadniczej służby wojskowej ze względu na odbywanie nauki dla alumnów wyższych seminariów duchownych oraz nowicjuszy zakonnych,

- duchowni po otrzymaniu święceń i członkowie zakonów po złożeniu profesji wieczystej zostają przeniesieni do rezerwy,

- w razie mobilizacji duchowni pełnią funkcję kapelanów wojskowych, alumni wyższych seminariów duchownych oraz członkowie zakonów służbę sanitarną lub służbę w obronie cywilnej,

- na wypadek mobilizacji i w czas wojny organy wojskowe zadbają o duszpasterzy dla ludności.

13. Sytuacja prawna Kościoła Katolickiego na bazie „Ustawy” o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego
w RP z dnia 17 maja 1989 roku.

a) Duszpasterstwo specjalne Duszpasterstwo specjalne to duszpasterstwo sprawowane względem osób, które znajdują się z konieczności poza swoim domem, w specjalnych zakładach zamkniętych z powodu choroby lub pozbawienia wolności osobistej. Osobom tym przysługuje prawo do wol­ności sumienia i religii. Przysługuje ono każdemu człowiekowi niezależnie od sytuacji, w jakiej się znajduje. W ramach duszpaster­stwa specjalnego przysługuje prawo do uczestniczenia w czynnościach i obrzędach religijnych, korzystania z przedmiotów potrzeb­nych do uprawiania kultu i praktyk religijnych. Prawo to przysługuje osobom przebywającym w zakładach służby zdrowia i opieki społecznej, przebywającym w zakładach karnych, poprawczych i wychowawczych oraz aresztach śledczych, ośrodkach przystosowa­nia społecznego oraz schroniskach dla nieletnich.

Kategorie osób objętych duszpasterstwem specjalnym:

- osoby znajdujące się w zakładach penitencjarnych różnego rodzaju,

- osoby chore przebywające w szpitalach i innych zakładach opieki zdrowotnej.

W ramach duszpasterstwa specjalnego przysługuje:

- prawo wykonywania praktyk religijnych dla dzieci i młodzieży przebywających w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, w sanatoriach, prewentoriach i szpitalach, prawo korzystania z posług religijnych i katechizacji, z zachowaniem wzajemnej tolerancji, zapewnia się im możliwość udziału we Mszy św. w niedziele i święta oraz w rekolekcjach,

- dzieciom i młodzieży na krajowych koloniach i obozach zapewnia się prawo do wykonywania praktyk religijnych (Msza św. W niedziele i święta),

- osobom w zakładach leczniczych oraz zamkniętych zakładach pomocy społecznej zapewnia się prawo wykonywania praktyk religij­nych i korzystania z posług religijnych (zatrudnić kapelanów, odpowiednie pomieszczenia na kaplice),

- osoby tymczasowo aresztowane mogą wykonywać praktyki religijne i uczestniczyć we Mszy św. transmitowanej przez środki ma­sowego przekazywania oraz za zgodą właściwego organu mogą korzystać z indywidualnej posługi religijnej,

- możliwość wykonywania praktyk religijnych, korzystania z katechizacji i posług religijnych, uczestniczenia we Mszy św. w nie­dziele i święta dla nieletnich przebywających w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich,

- kierownicy zakładów zawierają umowy w sprawie nieodpłatnego wykonywania obowiązków kapelana z duchownymi skierowanymi przez biskupa diecezjalnego.

b) Organizacje kościele, katolickie oraz stowarzyszenia katolików

Obowiązuje swoboda zrzeszania się osobom należącym do Kościoła w celu realizacji zadań wynikających z jego misji. Służą temu organizacje kościelne i katolickie. Katolicy mogą realizować ideały chrześcijańskie według własnych programów w ramach stowarzy­szeń katolików.

Organizacje kościelne to erygowane przez biskupa diecezjalnego albo wyższego przełożonego zakonnego. Organizacjami kościelnymi są również inne, założone przez wiernych z udziałem proboszcza, rektora kościoła bądź przełożonego zakonnego, jeśli wyżej okre­ślona władza kościelna dała na to swoje zezwolenie. Organizacje te działają w ramach kościelnych osób prawnych. Do celów organi­zacji kościelnych należy: troska o formację religijną, kult publiczny i naukę katolicką. Przykładem jest Akcja Katolicka. Prawo do stowarzyszania się przysługuje chrześcijanom niezależnie od władzy kościelnej, dlatego sami chrześcijanie mogą zgłosić kompetent­nej władzy kościelnej swoją inicjatywę założenia organizacji. Jeśli ta aprobuje ją, zatwierdzi dla tej organizacji kapelana lub asystenta kościelnego, który zapewni łączność stowarzyszenia z hierarchią kościelną. Jest to typ zrzeszeń zwany organizacjami katolickimi. Mogą one mieć na celu działalność społeczno-kulturalną, oświatowo-wychowawczą oraz charytatywno-opiekuńczą. Stowarzyszenia katolików działają wyłącznie na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów i swoich statutów. Winny w swoich programach uwzględniać ideały chrześcijańskie. Ich członkowie są odpowiedzialni także w Kościele za swoją działalność na zasadzie odpowie­dzialności indywidualnej.

c) Działalność charytatywno-opiekuńcza Kościoła

Do tej działalności maja prawo wszystkie osoby prawne Kościoła, zakony według prawa własnego oraz organizacje kato­lickie, sto­sownie do własnych statutów. Najbardziej rozpowszechnioną jest Caritas Polska (o zasięgu ogólnopolskim) oraz Caritas poszczegól­nych diecezji. Wymienione instytucje mogą w szczególności prowadzić zakłady opiekuńcze dla starców, sierot, obłożnie chorych, zakłady lecznicze wraz z aptekami, służyć ochronie macierzyństwa; organizować pomoc dla sierot, ofiar wojny, klęsk żywiołowych, epidemii, osób pozbawionych wolności; prowadzić żłobki, ochronki, bursy i schroniska, pomagać w wypoczynku potrzebującym dzieciom i młodzieży; krzewić idee pomocy bliźnim; przekazywać pomoc za granicę dla ofiar klęsk żywiołowych i innych znajdują­cych się w potrzebie. Źródła, z których instytucje te mogą czerpać środki to:

- ofiary pieniężne i w naturze,

- spadki, zapisy i darowizny krajowe i zagraniczne,

- dochody z imprez i zbiórek publicznych,

- subwencje, dotacje i ofiary pochodzących od krajowych instytucji i przedsiębiorstw państwowych, społecznych, wyznaniowych i prywatnych,

- odpłatności za usługi świadczone przez instytucje charytatywno-opiekuńcze kościołów i innych związków wyznaniowych,

- dochody instytucji kościołów i innych związków wyznaniowych (dochody zwolnione od opodatkowania w części, w jakiej zostały przeznaczone na działalność charytatywno-opiekuńczą).

d) Budownictwo sakralne i kościelne

Inwestycja sakralna (obiekt sakralny) – budowa, rozbudowa, odbudowa kościoła lub kaplicy, a także adaptacja innego budynku na cele sakralne.

Inwestycja kościelna (obiekt kościelny) – inwestycja kościelnej osoby prawnej, jest nią wszystko, co nie dotyczy inwestycji sakralnej (budowa, rozbudowa, adaptacja budynków mieszkalnych, gospodarczych na cele nauczania i działalność charytatywną).

Inwestycja sakralna i kościelna podlegają prawu polskiemu, ale o potrzebie budowy świątyń i pozostałych inwestycji kościelnych decyduje biskup diecezjalny lub inny właściwy ordynariusz. W celu budowania należy:

- wyznaczyć teren (ujęte w miejscowym planie zagospodarowania terenu, wniosek do właściwej władzy kościelnej, użytkowanie wie­czyste lub sprzedany),

- wartość terenu (wyznaczyć rzeczoznawcę lub w przypadku oddania terenu w użytkowanie wieczyste nie pobiera się opłat za grunty oddane pod zakłady charytatywno-opiekuńcze i punkty katechetyczne).

Inwestycje sakralne i kościelne podlegają przepisom o planowaniu przestrzennym i prawa budowlanego. Budynki zabytkowe podle­gają przepisom o ochronie dóbr kultury. Inwestycje sakralne i kościelne finansowane są zasadniczo ze środków własnych kościelnych osób prawnych oprócz inwestycji mających na celu stworzenie warunków do działania duszpasterstwa wojskowego oraz duszpaster­stwa specjalnego w zakładach państwowych. Na odbudowę i utrzymanie dóbr kultury, które stanowią własność kościelnych osób prawnych, są udzielane dotacje państwowe na podstawie przepisów o ochronie dóbr kultury.

e) Cmentarze

Prawo do założenia cmentarza grzebalnego posiadają parafie, zakony i poszczególne domy zakonne. Inicjatywę podejmuje właściwy biskup diecezjalny lub inny właściwy ordynariusz. Musi być zachowana odpowiednia procedura. Wyznaczenie terenu pod cmentarz należy ująć w miejscowym planie zagospodarowania terenu, na wniosek właściwej władzy kościelnej. Teren pod cmentarz może zo­stać oddany kościelnej osobie prawnej w użytkowanie wieczyste lub sprzedany. Te same zasady dotyczą rozbudowy (poszerzania) cmentarzy. O zamknięciu cmentarza decyduje władza kościelna, po zasięgnięciu opinii inspektora sanitarnego. W miejscowościach, w których brak cmentarzy komunalnych, zmarli o innych przekonaniach maja prawo do pochówku na cmentarzu katolickim.

f) Działalność kulturalna Kościoła

Kościelne osoby prawne mają prawo wydawania prasy, książek i innych druków oraz zakładania i posiadania wydawnictw, katolickiej agencji informacyjnej, zakładów poligraficznych. Mogą otrzymywać jako darowizny z zagranicy na własne potrzeby: maszyny, urzą­dzenia i materiały poligraficzne oraz papier. Mogą organizować własny kolportaż prasy lub korzystać z pośrednictwa innej sieci kol­portażu. Kościół ma prawo do emitowania w środkach masowego przekazywania Mszy św. w niedziele i święta oraz swoich progra­mów, w szczególności religijno-moralnych, społecznych i kulturalnych.

g) = [ t. 15 ] Gwarancje uregulowania spraw majątkowych

Ustawa zagwarantowała Kościelnym osobom prawnym możliwość uzyskania zwrotu nieruchomości upaństwowionych albo przyzna­nie nieruchomości zamiennej lub odszkodowania. Postępowanie w tego rodzaju sprawach przeprowadza Komisja Majątkowa. Przed­miotem tego postępowania są następujące nieruchomości lub ich części:

- będące własnością diecezji, parafii, klasztorów, chyba że w dniu wejścia w życie ustawy znajdowały się we władaniu innych ko­ściołów i związków wyznaniowych,

- przejęte w toku wykonywania ustawy z dnia 24 kwietnia 1952 roku o dobrach martwej ręki, jeżeli nie wydzielono z nich należnych w myśl tej ustawy gospodarstw rolnych proboszczów (z nich można wydzielić również gospodarstwa rolne do 50 ha dla diecezji, se­minariów duchownych i domów zakonnych, dla pozostałych domów gospodarstwa rolne do 5 ha, w ich skład mogą wchodzić tereny leśne),

- tereny, które należały do zakonów bezhabitowych i stowarzyszeń kościelnych, a zostały przejęte na podstawie rozporządzenia Mini­stra Administracji Publicznej z dnia 10 marca 1950 roku w sprawie przystosowania stowarzyszeń do przepisów prawa o stowarzysze­niach,

- mienie fundacji kościelnych,

- przejęte po 1948 roku w trybie egzekucji zaległości podatkowych,

- mienie wywłaszczone (jeżeli nie zostało wypłacone lub podjęte odszkodowanie),

- przejęte we władanie państwowych jednostek organizacyjnych bez tytułu prawnego.

Przedmiotem postępowania regulacyjnego może być również przekazanie własności nieruchomości lub ich części w celu przywróce­nia w nich sprawowania kultu religijnego lub działalności oświatowej, charytatywnej i opiekuńczej, a także tych nieruchomości, któ­rych stan prawny nie jest ustalony. Na mocy tej ustawy została ustanowiona Komisja Majątkowa. Składa się z przedstawicieli MSWiA i Sekretariatu EP. Można składać do niej wnioski w sprawie przywrócenia własności nieruchomości upaństwowionych. Komisja Ma­jątkowa jest kompetentna do wydawania decyzji dotyczących zwrotu w całości, bądź w części nieruchomości kościelnych, bądź re­kompensaty w naturze lub w pieniądzu.

????

16. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z dnia 17 maja 1989 roku.

a) Zasada wolności sumienia i wyznania, jej ochrona i granice

Państwo zapewnia każdemu obywatelowi wolność sumienia i wyznania, obejmuje to swobodę wyboru religii lub przekonań i ich wyrażania. Obywatele wierzący i niewierzący mają równe prawa w życiu państwowym oraz w szeroko pojętym życiu publicznym. Korzystając z wolności sumienia i wyznania obywatele mogą między innymi:

- tworzyć Kościoły, związki wyznaniowe,

- uczestniczyć w czynnościach religijnych,

- głosić religię,

- wychowywać potomstwo zgodnie ze swoją religią czy przekonaniami,

- angażować się w sprawy religijne,

- wybrać stan duchowny lub zakonny.

b) Zasada swobodnego wypełniania funkcji religijnych, jej ochrona i granice

Uzewnętrznianie swojej religii lub przekonań może podlegać ograniczeniom tylko wtedy, gdy jest to niezbędne do ochrony bezpie­czeństwa publicznego, moralności oraz w celu zapewnienia praw i wolności innych osób. Korzystanie z wolności sumienia nie może powodować uchylania się od obowiązków publicznych nałożonych przez ustawy. Ze względu na religijne przekonania i moralne za­sady, obywatele mogą występować o skierowanie ich do służby zastępczej według zasad określonych w ustawie o powszechnym obowiązku obrony państwa. Do uczestniczenia w czynnościach religijnych i obchodzenia świąt religijnych mają prawo:

- żołnierze,

- przebywający w szpitalach,

- dzieci na koloniach,

- przebywający w zakładach karnych, aresztach, schroniskach,

Obywatel ma prawo świadczyć na rzecz Kościołów, związków wyznaniowych i placówek charytatywnych przez nie prowadzonych.

c) Zasada równouprawnienia obywateli bez względu na wyznanie, jej ochrona i granice

Nikt nie może być dyskryminowany albo uprzywilejowany z powodu religii, bądź przekonań religijnych. Nie wolno nikogo zmuszać do brania lub nie brania udziału w czynnościach religijnych. Cudzoziemcy przebywający na terenie RP korzystają z wolności sumienia i wyznania na równi z obywatelami polskimi.

d) Zasada rozdziału Kościoła i państwa, ewolucja w kierunku niezależności i współpracy. Autonomia

Kościoły i związki wyznaniowe działają w RP w ramach postanowień konstytucyjnych. Ich sytuację prawną i majątkową regulują odrębne ustawy. W kraju stosunek państwa do wszystkich Kościołów i związków wyznaniowych opiera się na poszanowaniu wolności sumienia i wyznania. Gwarancjami wolności sumienia i wyznania w stosunkach państwa z Kościołami są:

- oddzielenie Kościołów i związków wyznaniowych od państwa,

- swoboda wypełniania funkcji religijnych,

- równouprawnienie.

Polska jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań. Państwo i państwowe jednostki organizacyjne nie dotują Kościołów i związków wyznaniowych. Kościoły i związki wyznaniowe są niezależne od państwa przy wykonywaniu swoich funkcji religijnych. Podlegają dodatkowo ochronie prawnej. Duchowni i osoby zakonne korzystają z praw i obowiązków na równi z innymi obywatelami. Państwo współdziała z Kościołami i związkami wyznaniowymi w zachowaniu pokoju, kształtowaniu warunków roz­woju kraju, zwalczaniu patologii społecznej, jak również w ochronie, konserwacji, udostępnianiu zabytków w szerokim tego słowa znaczeniu, które stanowią integralną część dziedzictwa kultury.

17. Konkordat między Stolicą Apostolską ł RP podpisany 28 lipca 1993roku.

W podpisywaniu dokumentu stronę Stolicy Apostolskiej reprezentował abp Józef Kowalczyk, stronę Rzeczpospolitej Polskiej minister Krzysztof Skubiszewski. W analizie Konkordatu w odniesieniu do prawa kanonicznego istnieją trzy główne jego racje:

- natura instytucji prawnej, której dotyczą i zasada autonomii obu porządków,

- paralelizm, będący wyrazem woli współdziałania stron,

- dodatkowe gwarancje, że będą przestrzegane przepisy prawa kanonicznego.

Istotne ustalenia prawne:

- Rzeczpospolita Polska uznaje osobowość prawną wszystkich instytucji kościelnych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Władza kościelna dokonuje stosownego powiadomienia kompetentnych organów państwowych.

- Przestrzegając prawa do wolności religijnej, Państwo zapewnia Kościołowi katolickiemu, bez względu na obrządek, swobodne i publiczne pełnienie jego misji, łącznie z wykonywaniem jurysdykcji oraz zarządzaniem i administrowaniem jego sprawami na pod­stawie prawa kanonicznego.

- Urzędy kościelne obsadza kompetentna władza kościelna zgodnie z przepisami prawa kanonicznego.

- Organizowanie kultu publicznego należy do władzy kościelnej zgodnie z przepisami prawa kanonicznego i z zachowaniem odpo­wiednich przepisów prawa polskiego.

- Orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego, a także w innych sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym, należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej.

- W sprawach treści nauczania i wychowania religijnego nauczyciele religii podlegają przepisom i zarządzeniom kościelnym, a w innych sprawach przepisom państwowym.

- Kościół katolicki ma prawo zakładać i prowadzić placówki oświatowe i wychowawcze, w tym przedszkola oraz szkoły wszystkich rodzajów, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego i na zasadach określonych przez odpowiednie ustawy.

- W realizowaniu minimum programowego przedmiotów obowiązkowych i w wystawianiu druków urzędowych szkoły te podlegają prawu polskiemu. W realizowaniu programu nauczania pozostałych przedmiotów szkoły te stosują się do przepisów kościelnych. O publicznym charakterze tych szkół i placówek decyduje prawo polskie.

- Opiekę duszpasterską nad żołnierzami wyznania katolickiego w czynnej służbie wojskowej, w tym również zawodowej, sprawuje w ramach ordynariatu polowego Biskup Polowy zgodnie z prawem kanonicznym, statutem zatwierdzonym przez Stolicę Apostolską w porozumieniu z kompetentnymi władzami Rzeczpospolitej Polskiej.

- Rzeczpospolita Polska uznaje prawo wiernych do zrzeszania się zgodnie z prawem kanonicznym i w celach określonych w tym pra­wie. Jeżeli te zrzeszenia poprzez swą działalność wkraczają w sferę uregulowaną w prawie polskim, podlegają także temu prawu.

- Przyjmując za punkt wyjścia w sprawach finansowych instytucji i dóbr kościelnych oraz duchowieństwa obowiązujące ustawodaw­stwo polskie i przepisy kościelne układające się strony stworzą specjalną komisję, która zajmie się koniecznymi zmianami. Nowa regulacja uwzględni potrzeby Kościoła biorąc pod uwagę jego misję oraz dotychczasową praktykę życia kościelnego w Polsce.

- Kościół ma prawo do budowy, rozbudowy i konserwacji obiektów sakralnych i kościelnych oraz cmentarzy zgodnie z prawem pol­skim. O potrzebie budowy świątyni i założeniu cmentarza decyduje biskup diecezjalny lub inny właściwy ordynariusz. Budowę obiektów sakralnych i kościelnych oraz założenie cmentarza inicjują właściwe władze kościelne po uzgodnieniu miejsca z kompetent­nymi władzami i po uzyskaniu wymaganych decyzji administracyjnych.

18. Zawarcie małżeństwa konkordatowego (kanonicznego ze skutkami cywilnymi).

a) Małżeństwo w polskim Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym

Małżeństwo jest szczególną umową powstającą wskutek oświadczenia mężczyzny i kobiety jednocześnie obecnych przed kierowni­kiem stanu cywilnego, że wstępują ze sobą w związek małżeński.

b) Małżeństwo w prawie kanonicznym

Małżeństwo jest przymierzem, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę na całe życie, skierowaną ze swej natury na dobro małżonków oraz na zrodzenie i wychowanie potomstwa. Między osobami ochrzczonymi małżeństwo jest sakramentem (kan. 1055).

c) Warunki ważności małżeństwa w prawie polskim

Do ważności wymagane jest potrzebne oświadczenie złożone jednocześnie, wobec kierownika urzędu stanu cywilnego, przez mężczy­znę i kobietę. Brak któregokolwiek z wymogów czyni małżeństwo nieważnym od początku. Każde więc małżeństwo spełniające te warunki jest ważne, nawet gdyby było zawarte z jakąkolwiek przeszkodą.

d) Warunki ważności małżeństwa w prawie kanonicznym

Do ważności sakramentu małżeństwa potrzebne są następujące warunki:

- strony winny być wolne od przeszkód małżeńskich,

- winny być zdolne do powzięcia zgody małżeńskiej wolnej od wad powodujących jej nieważność,

- małżeństwo winno być zawarte według kanonicznej formy, czyli wobec świadka urzędowego i dwóch świadków zwykłych.

e) Ustanie małżeństwa w prawie polskim

Małżeństwo ustaje przez: śmierć współmałżonka, uznanie małżonka za zmarłego, przez unieważnienie, przez rozwód. Unieważnienie oznacza rozwiązanie węzła małżeńskiego z cofnięciem skutków prawnych do momentu jego zawarcia.

f) Ustanie małżeństwa w prawie kanonicznym

Do istotnych przymiotów małżeństwa kanonicznego należą jedność i nierozerwal­ność. Oznacza to, że prawo kanoniczne nie dopusz­cza rozwodu ani unieważnienia (z wyjątkiem dyspensy od małżeństwa niespełnionego, zastosowania przywileju pawłowego lub klau­zul mateuszowych). Sprawy prowadzone w sądach kościelnych zdążają do stwierdzenia, czy w momencie zawierania małżeństwa: istniały przeszkody zrywające i czy nie udzielono od nich odpowiednich dyspens albo czy nie wystąpiły braki zgody małżeńskiej lub czy zachowano odpowiednią formę zawarcia małżeństwa. W wypadku stwierdzenia którejkolwiek z tych okoliczności sąd kościelny orzeka nieważność małżeństwa od początku.

g) Zgoda małżeńska

Nieważność związku małżeńskiego w prawie kanonicznym od początku czynią następujące wady: choroba psychiczna, brak dosta­tecznego rozeznania odnośnie do istotnych praw i obowiązków małżeńskich, niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeń­skich z przyczyn natury psychicznej, brak niezbędnej wiedzy o sakramencie małżeństwa, błąd w odniesieniu do osoby lub istotnego przymiotu tej osoby, podstępne wprowadzenie w błąd jednej ze stron, błąd determinujący wolę, fikcyjne zawieranie małżeństwa.

Prawo kanoniczne i prawo polskie przewidują taką formą zawarcia małżeństwa, której zachowanie wymagane jest do jego ważności. Do ważności małżeństwa czysto cywilnego wymagana jest obecność kierownika stanu cywilnego. Do uzyskania skutków prawa cy­wilnego małżeństwa konkordatowego w niebezpieczeństwie bezpośrednio zagrażającym życiu jednej ze stron wystarczy przed odpo­wiednim duchownym wyrazić oświadczenie woli. Do ważności małżeństwa katolickiego wymagana jest obecność przy ślubie ordyna­riusza lub proboszcza miejsca albo kapłana czy diakona do tego upoważnionego i obecność dwóch świadków.

h) Przeszkody małżeńskie

Przeszkoda nie pozwala na ważne lub godziwe zawarcie umowy małżeńskiej. Przeszkody to element wspólny:

- przeszkody w Kodeksie Opiekuńczym i Rodzinnym (ubezwłasnowolnienie całkowite, choroba psychiczna lub niedorozwój umy­słowy),

- przeszkody w Kodeksie Prawa Kanonicznego (niemocy płciowej, różności religii, święceń, profesji zakonnej, uprowadzenia, wy­stępku, przyzwoitości publicznej),

- przeszkody w obu systemach prawnych (wieku – dolna granica 18 lat, węzła małżeńskiego, powinowactwa, pokrewieństwa praw­nego – adopcja).

i) Zawarcie małżeństwa mimo istnienia przeszkód

W prawie kanonicznym przewidziano możliwość dyspensowania od przeszkód małżeńskich. Dyspensa to rozluźnienie prawa czysto kościelnego w poszczególnym wypadku. W prawie polskim funkcjonuje udzielanie pozwoleń przez sądy na zawarcie małżeństwa.

j) Uzyskanie skutków cywilnych małżeństwa konkordatowego

Małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim (sformułowanie z normy konkordatowej jest niefortunne). Małżeństwo kanoniczne nie może bowiem bezpośrednio wywierać skutków cywilnych, stanowi jedynie przesłankę dokonania wpisu do akt stanu cywilnego, a tym samym zawarcia małżeństwa świeckiego.

k) Klasyfikacja skutków

W prawie polskim wyróżnia się następujące skutki zawarcia małżeństwa:

- dotyczące miejsca zamieszkania małżonków,

- dotyczące nazwiska małżonków,

- nakładające na małżonków określone obowiązki o charakterze osobistym (wspólne pożycie, wierność, pomoc, lojalność),

- nakładające obowiązki o charakterze majątkowym (utrzymywanie rodziny).

l) Wykładnia terminu „małżeństwo kanoniczne”

Można rozumieć jako małżeństwo ważnie zawarte oraz jako małżeństwo nieważnie zawarte Małżeństwo za­warte nieważnie może wywierać skutki cywilne.

ł) Warunek dotyczący braku przeszkód wynikających z prawa polskiego

Strony Konkordatu zastrzegły w umowie, iż małżeństwo kanoniczne wywrze skutki cywilne, jeśli między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego. Stwierdzenie braku przeszkód następuje w drodze zaświadczenia wydanego przez kierow­nika urzędu stanu cywilnego. Zaświadczenie to sporządza w 4 egzemplarzach kierownik USC właściwy miejscowo ze względu na miejsce zamieszkania jednej ze stron. Jeden z egzemplarzy pozostaje w aktach, a 3 wydawane są nupturientom. Spośród trzech pozo­stałych jeden będzie podstawą sporządzenia aktu małżeństwa (akt małżeństwa niekoniecznie musi być sporządzony w USC, który wydał zaświadczenie), drugi pozostanie własnością małżonków, a trzeci pozostanie w aktach jednostki organizacyjnej Kościoła (para­fii), na terenie której małżeństwo zostało zawarte, Duchowny, przed którym małżeństwo będzie zawierane, nie może przystąpić do jego celebracji, jeśli nie otrzyma 3 egzemplarzy owego zaświadczenia (chyba że ordynariusz miejsca wydał pisemne zezwolenie na zawarcie małżeństwa o skutkach tylko kanonicznych). Zaświadczenie to po 3 miesiącach od jego wystawienia traci swoją ważność. Zaświadczenie to winno być przedstawione duchownemu w czasie jego ważności, ale niekoniecznie jako warunek wstępny do rozpo­częcia kanonicznego przygotowania do małżeństwa.

m) Złożenie oświadczenia dotyczącego wywarcia skutków cywilnych

Musi być ono wyrażone przez oboje nupturientów. Przepisy Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego nie określają szczegółowo proce­dury składania tychże oświadczeń, stwierdzają jedynie, iż składa się je wobec duchownego, który niezwłocznie po ich złożeniu spo­rządza zaświadczenie, że oświadczenia te zostały złożone w jego obecności. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy określa moment, w któ­rym te oświadczenia winny być złożone, czyli przy zawieraniu związku małżeńskiego. Lex retro non agit i dlatego oświadczenia po­winny być złożone bezpośrednio przed celebracją liturgii małżeństwa. Złożenie podpisów pod owym oświadczeniem powinno się odbyć w obecności: świadka kwalifikowanego, dwóch świadków zwykłych. Obowiązek obecności świadków zwykłych przy składaniu oświadczeń nie wynika jednak ani z postanowień Konkordatu, ani z prawa polskiego.

n) Sporządzenie aktu małżeństwa

Dokonanie wpisu do akt stanu cywilnego stanowi ostatni z warunków konstytuujących małżeństwo cywilne zawarte w formie wyzna­niowej (konkordatowej). Dopóki bowiem nie nastąpi rejestracja, dopóty prawo cywilne traktuje takie małżeństwo jako matrimonium non existens, a skutki jego zawarcia zostają na ten czas zawieszone. Rejestracji w aktach stanu cywilnego dokonuje kierownik USC właściwy miejscowo ze względu na miejsce zawarcia małżeństwa. Wpis sporządzony być musi bezpośrednio po otrzymaniu zaświad­czenia, nie później jednak niż w następnym dniu roboczym Odmowa dokonania wpisu może mieć miejsce w następujących przypad­kach: brak na zaświadczeniu podpisu obojga lub choćby jednego z małżonków, brak podpisu duchownego, przed którym związek był zawierany oraz dostarczenie zaświadczenia po terminie.

o) Osoby upoważnione do sporządzenia i przekazania zawiadomienia o zawarciu małżeństwa

Zaświadczenie, na podstawie którego ma być sporządzony akt ślubu w USC, przekazuje upoważniony duchowny. Z ramienia Kościoła katolickiego duchownymi upoważnionymi są: ordynariusz miejsca, proboszcz, administrator parafii, wikariusz w zastępstwie probosz­cza, duchowny w zastępstwie proboszcza.

p) Termin przekazania zaświadczenia o sporządzenie aktu małżeństwa.

Jest to termin pięciodniowy.

r) Ustanie małżeństwa konkordatowego

Nieważność małżeństwa od strony kanonicznej orzeka kompetentna wyłącznie władza kościelna. Orzekanie o ustaniu małżeństwa, jeśli zostało ono zawarte wyłącznie w USC, nie należy w ogóle do przedmiotu uregulowania konkordatowego i należy wyłącznie do sądów państwowych Nato­miast orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków określonych w prawie polskim, należy wy­łącznie do kompetencji sądów państwowych. Konkordat stoi na stanowisku niezależności i autonomii państwa i Kościoła, toteż orze­kanie na forum kościelnym czy tez państwowym pozostaje niezależne od siebie. W tej sytuacji może się zdarzyć, że sąd kościelny orzeknie nieważność małżeństwa konkordatowego, a sąd świecki nie udzieli rozwodu ani nie unieważni małżeństwa na forum cywil­nym. Wtedy kościelnie osoby te pozostaną wolne, a cywilnie — nadal związane węzłem, i odwrotnie.

22