Wojtyła

zaskoczenia rzeczywistością stanu wojennego. P.s.w. nie znalazła do opisania tego, co zaszło, własnego języka. Mimo że bliska faktom, realiom, wierna rzeczywistości, o ambicjach wręcz dokumentalnych, sucho i po reportersku rejestrująca, ukształtowała się dzięki nawiązaniu do tradycji. Wzorcem i tworzywem były konkretne pieśni patriot. (Mazurek Dąbrowskiego, Rota, Warszawianka), dawne poi. pieśni żołnierskie (Marsz / Brygady), kolędy, modlitwy i pieśni rei. (Bóg się rodzi), piosenki ludowe. Bezpośrednich inspiracji dostarczał kanon literatury nar., przede wszystkim stylistyka i topika romantyczna. Odwołanie do tradycji, także do retoryki rei., ekspresji języka potocznego, gwar i żargonów, a nawet więziennej „grypsery", pozwalało budować komunikację alternatywną wobec języka propagandy i oficjalnej mowy cenzurowanych środków masowego przekazu.

Odrębnym zagadnieniem jest ocena wartości utworów należących do zjawiska p.s.w. Krytyka lit. wskazywała na „zastępczą rolę" literatury w okresie stanu wojennego, oskarżała ją o epigonizm, artyst. banał, „uproszczenia moralne", określiła mianem lit. „schematyzmu, socrealizmu a rebours". Negatywnym punktem odniesienia stała się p.s.w. dla poetów debiutujących w drugiej pół. 1. osiemdziesiątych w kręgu „bruLionu". Oznaczała dla nich „martyrologiczne wypociny" i „wyjeżdżone romantyczne koleiny". Do najwybitniejszych dokonań p.s.w. zalicza się Raport z oblężonego miasta Z. Herberta, który po wyd. paryskim (1983) był wielokrotnie przedrukowywany 1983-84 przez oficyny drugiego obiegu, a także stał się kanwą programu poezji śpiewanej, prezentowanego na „niezależnych" koncertach P. Gintrowskiego. Tom Herberta (obok Nagrody Nobla dla Cz. Miłosza) był najistotniejszym czynnikiem kształtującym życie lit. pierwszej pół. 1. osiemdziesiątych. W nieco późniejszym okresie został doceniony Kabaret Kici Koci M. Bialoszewskiego (1985), opubl. po śmierci autora. Wpisujący się w tradycje kabaretu zbiór scenek, dialogów, wierszy i piosenek przyniósł pozbawiony patosu oraz ironiczny obraz rzeczywistości ł. 1981-83. P.s.w. była przede wszystkim niepowtarzalnym zjawiskiem z zakresu komunikacji społ., która dokonywała się wówczas na wielką skalę przez literaturę.

Antologia poezji świadectwa i sprzeciwu 1944-1984. Poeta pamięta, wybór S. Barańczak, Londyn 1984; W. BOLKCKI (Jerzy Malewski) Cóż po poecie w czasie marnym, w: Widziałem wolność w Warszawie, W. 1984 (poza cenzurą); S. BARAŃCZAK Norwid nie chce podpisać volkslisty, w: Przed i po, Londyn 1988; l GAIEWSKI Poza zasięgiem cenzury 1982-3986. Materiały do bibliografii druhów zwartych wydanych poza zasięgiem cenzury, Kr. 1988; A KILT W potrzasku, w: Pytanie o tożsamość, Kr. 1995; n. DABEKT Zbuntowane wiersze. O języku p.s.w., Póz. 1998.

Dariusz Pawelec

POEZJE I DRAMATY, zbiór poet. i dram. utworów K. Woj-tyły, wyd. w Krakowie 1980, w wyborze i układzie („z upoważnienia autora") M. Skwarnickiego i J. Turowicza, pod red. filol. J. Okonia, ze wstępem M. Skwarnickiego. Tom, podzielony na Wiersze, Dramaty, Juvenilia, Artykuły, obejmuje prawie całą ówczesną twórczość Wojtyły, przedtem znaną tylko w części i pod pseud. Andrzeja Jawienia, Stanisława Andrzeja Grudy, Piotra Jasienia, oraz pod kryptonimem A.J. W tytułach lub podtytułach wierszy umieścił autor określenia: rozważanie, myśl, medytacja, wskazując tą kwalifikacją ge-nologiczną, a także formą podawczą dużej, wieloczęściowej wypowiedzi, zobiektywizowanym monologiem, partiami dys-kursywnymi na traktatowy charakter poet. utworów. Podmiot wypowiedzi ogranicza żywiołowe reakcje posługując się zin-telektualizowaną relacją monologową nasyconą terminami teol. i filoz., odruchy emocjonalne są przetwarzane na elementy obrazowe lub refleksyjne. Taka koncepcja „ja" lirycznego jest analogiczna do ówczesnego filoz. stanowiska autora, które można nazwać aktywnym personalizmem o tomistycz-nych korzeniach. Tego rodzaju antropologiczne poglądy wypowiedział Wojtyła m.in. w pracy Osoba i czyn (1969).

Wymienione wyżej cechy zbliżają jego poezję do neoklasycyl mu, choćby kategorii „korelatu obiektywnego" T.S. Elio« Badacze twórczości Wojtyły wskazywali także na podobie™ two formalne i światopoglądowe z utworami awangardowy* 20-lecia międzywojennego, traktatami poet. Cz. Miłosza refleksyjną liryką Z. Herberta lub podobnymi zjawiskaJ w XX-wiecznej liryce światowej. Przede wszystkim wskażą wano na intensywny dialog z wielką tradycją poi. literat™ romant. i neoromantycznej. O licznych nawiązaniach l arcydzieł A. Mickiewicza, J. Słowackiego, C. Norwida S. Wyspiańskiego świadczą zarówno stylizacje, jak i podjęcij zagadnień rei., historioz., nar. i etycznych. Szczególnie silił są związki z chrzęść, literaturą mistyczną, początkowo gil z pismami św. Jana od Krzyża, któremu autor poświęć* rozprawę doktorską. W poezji Wojtyły stale pojawiają sin symbol, obrazy i przedmioty będące nośnikami idei jegjl światopoglądu. W kategoriach współcz. literaturoznawstiił można je nazwać „tematami" w znaczeniu nadanym te™ słowu przez francusko-szwajcarską krytykę tematyczna (G. Poulet, J.P. Richard, J. Starobinski). Takimi tematami^ u Wojtyły „dno duszy", „świetliste przedmioty", „obraz niedB udźwignięcia", „blask wody", „wciągające zwierciadło", ob prześwietlone i oświecające, spotkanie osób w duchowa przestrzeni. Tematy są uporządkowane w sposób przypomB nający postępowanie mistyków poznających Boga i jednł czących się z Nim. Następne poematy poszerzają zaknł problemowy twórczości. Ośrodkiem zainteresowania staje sil po 1956 także jednostka ludzka żyjąca w społeczeństwil pojawia się namysł nad istotą i typami więzi międzyosobol wych, obok czasu sakralnego występuje czas historyczna Wiele fragmentów zostało opartych semantycznie na paradoil się, temat umierania-zmartwychwstania należy do central nych. Ważny ciąg zagadnień stanowią refleksje o Polsce—• dziejach, dramatach, dorobku i zadaniach w dzisiejszy* świecie. Pojęcie ojczyzny ujmuje Wojtyła w całym bogactwii znaczeniowym, wielopoziomowo: 1) najbliższe otoczenie jefl nostki ludzkiej tworzące od dzieciństwa jej psychikę, 2) rai dzinny kraj i teren działalności narodu, 3) wspólnota uniweil salna upostaciowana w Kościele, 4) ojczyzna pozaziemski! „dom Ojca", do którego dąży każdy chrześcijanin.

W dramatach (-> Bra( naszego Boga, powst. 1948; -> PrzeJ sklepem jubilera 1960; Promieniowanie ojcostwa 1964) podjął Wojtyła temat miłości: dochodzenia do niej przez odnaj] dywanie w sobie obrazu Chrystusa, pokonywanie egoizm* jednoczenie się z inną istotą ludzką. Pomieszczony w Juveraj liach — obok hymnu Magnificat oraz „dramy narodową! Jeremiasz — dramat Hiob (powst. 1940) jest próbą zgłębienia misterium cierpienia i zrozumienia sensu ofiary Chrystusa (w kontekście wojenno-okupacyjnych cierpień poi. narodu), l

Twórczość lit. Wojtyły (pierwszego papieża-poety od Xi w.) wywołała ogromne zainteresowanie w Polsce i na świecia Krytycy i badacze literatury odczytywali jego dzieło z chJ perspektyw: jedni traktowali je jak „normalną" twórczośa inni uważali, że najważniejsze jest doszukiwanie się w nią informacji i wiedzy o przywódcy duchowym wspólnoty rei skupiającej miliard członków. Na świecie przeważało podejł ście nie tyle estetyczne, ile światopoglądowe, a nawet pora tyczne. Utwory lit. Wojtyły interesowały jako klucz do zna zumienia pontyfikatu Jana Pawła II lub komunikat o poi kulturze, na ogół słabo znanej, zwł. poza Europą. ZnalazM się w reprezentatywnych antologiach poi. poezji oraz w ww borach najwybitniejszych dzieł literatury chrzęść.; wystawiaM były w teatrach, nadawane przez rozgłośnie radiowe i stacją telewizyjne wielu krajów.

Z. KUBIAK Kamień i bezmiar, „Tyg. Powsz." 1979 nr 5; T. KUPLIŃSl Glosy teatromana do biograiii Jana Pawia II, „Chrześcijanin w Świecie 1979 nr 5/6; l S PASIERB Poezja uniwersaliów, „Znak" 1981 nr • J. CIECI IOWICZ Światopogląd teatralny Karola Wojtyty, „Dialog" 1981 n 10; IAROSŁAU' MACIKJKWSKI Karol Wojtyla i Jan Paweł II wobec tóerafuiyl „W drodze" 1983 nr 7 i 8; l. TISCIINIKR Promieniowanie twórczej wza/en-l