,

STOSUNKI POLSKO-KRZYŻACKIE

W XIII i XIV WIEKU

W 2 połowie XII w. książęta polscy, m.in. Mieszko III Stary, podejmowali wyprawy krzyżowe - krucjaty na bogate ziemie pogańskich Prusów; miały one charakter misyjny, ale też łupieżczy i zaborczy. Na początku XIII w. książęta: Władysław Odonic - ks. wielkopolski, Konrad - ks. mazowiecki, Mszczuj - ks. gdański, Leszek Biały - ks. krakowski, Henryk Brodaty - ks. śląski podejmowali wyprawy na Prusów (1222-1223). Akcję misyjną prowadził także opat klasztoru cysterskiego w Łęknie, Chrystian. Podjego wpływem książę Konrad Mazowiecki powołał zakon rycerski braci dobrzyńskich - do prowadzenia akcji misyjnej i walki z Prusami. Jego działania nie przyniosły spodziewanych efektów - Konrad Mazowiecki wszedł w porozumienie z władzami zakonu krzyżackiego - w imieniu księcia Mazowsza zakonnicy mieli prowadzić walkę i chrystianizować Prusów. Zdobyte tereny mieli przekazać księciu polskiemu. Krzyżacy, zanim przybyli na ziemie polskie, otrzymali od cesarza Fryderyka II Sztaufa przywilej wystawiony w Rimini we Włoszech - zdobyte ziemie mogli traktować jako swoje państwo, wielcy mistrzowie zostali zrównani w prawach z książętami Rzeszy Niemieckiej.

Konrad Mazowiecki sprowadził Krzyżaków w 1226 r. Nadał im tereny w ziemi chełmińskiej, które stawały się ich własnością, ale miały stanowić jedynie zaplecze do walki z Prusami. Krzyżacy rozpoczęli akcję zbrojną prowadząc wypady w dół Wisły i na wschód. Rozwinęli szeroką akcję zmierzającą do zbudowania własnego państwa zakonnego w Prusach. Wykorzystując sfałszowany przez siebie dokument (tzw. falsyfikat kruszwicki) zwrócili się do papieża z prośbą o nadanie inwestytury papieskiej na zdobywane tereny Prus - 1234 r. - wielki mistrz zakonu krzyżackiego został lennikiem papieskim z Prus. Krzyżacy rośli w siłę wchłaniając zakon braci dobrzyńskich i łącząc się w 1237 r. z Zakonem Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Do 1278 r. Krzyżacy podbili ziemie Prusów i zbudowali państwo zakonne na tych terenach.

Władze zakonne przejawiały tendencje zaborcze prowadząc walki na Żmudzi i walcząc z księstwami ruskimi nad Bałtykiem. Sąsiedztwo krzyżackie było coraz bardziej uciążliwe dla ziem polskich.

W 1308 r. margrabiowie brandenburscy, powołując się na fikcyjne prawa do Pomorza Gdańskiego, zaatakowali miasto i zamek. Nieliczni rycerze polscy z sędzią Boguszą nie byli w stanie skutecznie walczyć. Książę Władysław Łokietek zwrócił się z prośbą do Krzyżaków o usunięcie Brandenburczyków. Krzyżacy w 1308 r. sami zaatakowali Gdańsk, zajęli miasto, a w 1309 opanowali całe Pomorze Gdańskie. Łokietek nie był w stanie odebrać tej dzielnicy. Wielki mistrz Zakonu przeniósł swoją siedzibę z Wenecji do nowo powstałej - w Malborku na Pomorzu.W czasie pobytu delegacji polskiej w Awinionie złożono skargę na Krzyżaków - papież powołał trybunał, który obradował w Inowrocławiu i Brześciu Krzyżacy mieli zwrócić Pomorze i zapłacić odszkodowanie. Był to sukces dyplo·nacji Lokietka, choć postanowienia nie zostały zrealizowane. W takiej sytuacji rozpoczęły się działania zbrojne. Polacy korzystali z pomocy litewskiej (sojusz

małżeństwo księcia Kazimierza z córką Gedymina, Aldoną-Anną, 1325) - wyprawa polsko-litewska na Mazowsze płockie i Brandenburgię, będące w sojuszu z Krzyżakami - doraźne sukcesy polskie. Nowe niebezpieczeństwo to sojusz króla czeskiego Jana Luksemburskiego, Krzyżaków i niektórych książąt śląskich. Walki w latach 1327-1329 przyniosły Polakom porażki - najazd krzyżackoluksemburski na ziemię dobrzyńską, zhołdowanie przez Jana Luksemburskiego książąt Górnego Śląska, księcia Płocka Wańki, wielkie zniszczenia. Kolejny najazd krzyżacko-luksemburski w 1331 r. doszedł w pochodzie łupieżczym aż pod ieradz, Kalisz i Środę Wielkopolską. Przegranej polskiej nie zmieniło zwycię:two polskie nad częścią sił krzyżackich (Płowce, 1331), a kampania 1332 r. prze:ądziła o zajęciu przez Krzyżaków Kujaw. W trakcie wyprawy król Jan Luksemburski zhołdował wszystkich książąt Śląska i Mazowsza. Rozejm z 1332 r. był przedłużany przez króla Kazimierza Wielkiego.

Nowy władca polski próbował na drodze pokojowej rozstrzygnąć spór z Krzyżakami. W 1335 r. w Wyszehradzie w obecności królów Karola Roberta węgierskiego i Jana czeskiego Krzyżacy zobowiązali się zwrócić ziemię dobrzyńską i Kujawy. W 1337 r. zwrócili jedynie Kujawy Inowrocławskie. W 1339 r. w Warszawie odbył się proces polsko-krzyżacki (sędziowie: legat papieski Galhard de Calceribus, Piotr syn Gerwazego) - Krzyżacy mieli zwrócić Pomorze Gdańskie, Kujawy, ziemię chełmińską i dobrzyńską, zapłacić odszkodowanie i pokryć koszta procesu - wielki sukces dyplomatyczny Kazimierza Wielkiego. W 1343 r. w Kaliszu ( zaangażowanie polskie na Rusi) został podpisany "pokój wieczysty" polsko-krzyżacki - Kazimierz odzyskał Kujawy i ziemię dobrzyńską, Pomorze Gdańskie i ziemia chełmińska pozostały w rękach Zakonu jako "wieczy.sta jalnaużna róla polskiego" - formalny tytuł zwierzchności króla polskiego nad Pomorzem. Koniec panowania króla Kazimierza przyniósł podjęcie przygotowań do wojny z Krzyżakami - sojusz z Danią, z książętami zachodniopomorskimi, zajęcie terenów na północy, zhołdowanie panów niemieckich von Osten na Drezdenku i Santoku - śmierć króla zniweczyła akcję.

Okres unii polsko-węgierskiej (1370-1384) nie przyniósł polsko-krzyżackich działań zbrojnych. Podobnie pierwsze lata panowania Władysława Jagiełły, jako męża Jadwigi, rzeczniczki pokojowej polityki wobec Zakonu. Po śmierci Jadwigi ( 1399) wzrosło napięcie w stosunkach polsko-krzyżackich, co doprowadziło do wznowienia walk w XV w.

U N l E POLSKI Z SĄSIADAMI W XIV WIEKU

W XIV w. państwo polskie było trzykrotnie w związkach politycznych i dynastycznych z innymi państwami. Było to unie personalne (osobowe), które łączyły dwa państwa jedynie osobą władcy.

- 1291-1306 - unia polsko-czeska - władcami obu państw (od 1300 r. Królestwo Polskie, koronacja Wacława) byli królowie czescy z dynastii Przemyślidów w chwili koronacji Wacława II czeskiego Królestwo Polskie objęło: Małopolskę, ziemię sandomierską, łęczycko-sieradzką, Kujawy, Pomorze Gdańskie, Wielkopolskę, niektóre księstwa śląskie i mazowieckie jako lenna króla czeskiego. Wraz ze śmiercią Wacława III - ( 1306 r.) zakończył się związek polsko-czeski;

- 1370-1382 - unia polsko-węgierska - na mocy układów dynastycznych (1335, Wyszehrad, potwierdzone w 1339 ponownie w Wyszehradzie) i formalnej zgody możnych polskich (1355 r., Lublin) po śmierci Kazimierza Wielkiego królem polskim został jego siostrzeniec, Ludwik Andegaweński. Unia nie była korzystna dla Polski - rozbicie wśród szlachty, wojny domowe (ziemia łęczycko-sieradzka), osłabienie władzy królewskiej (rządy namiestnicze ks. Władysława opolskiego, królowej Elżbiety Lokietkówny), trybunały restytucyjne dla rycerstwa zwrot ziemi zajętej przez Kazimierza Wielkiego, obniżenie podatków (1374 r., Koszyce), wzrost znaczenia możnych, to niektóre konsekwencje związku polsko-węgierskiego,

- od 1386 r. unia personalna polsko-litewska - 1385 akt Jagiełły w Krewie wielki książę Jagiełło zobowiązał się do przyłączenia Litwy do Korony (niejasne sformułowania, czasownik wieloznaczny applicare), odzyskania straconych ziem polskich, przyjęcia chrztu i rozpoczęcia akcji chrystianizacyjnej na Litwie, poślubienia królowej Jadwigi Andegaweńskiej, zwolnienia jeńców polskich, przeniesienia skarbu książęcego na Wawel. Formalny wybór Jagiełły na króla Polski (elekcje możnych) dotyczył jedynie osoby samego Jagiełły - zapoczątkował panowanie w Polsce dynastii jagiellońskiej i związek polsko-litewski. W 1386 r. Jagiełło przybył do Krakowa, gdzie odbyły się: chrzest, ślub z Jadwigą, ponowny wybór na króla i koronacja - została zawarta unia polsko-litewska.

STOSUNKI POLSKO-KRZYŻACKIE W XV XVI WIEKU

Po śmierci królowej Jadwigi (1399) nastąpilo zaostrzenie stosunków polsko-krzyżackich. Wobec zagrożenia Litwy ze strony Krzyżaków w 1401 r. odnowiono unię polsko-litewską (wileńsko-radomska), a w 1404 r. podpisano pokój z Krzyżakami w Raciążu (Polska wykupiła ziemię dobrzyńską). Nie usunęło to innych przyczyn narastania konfliktu: walki na Żmudzi (w rękach Zakonu), zainteresowanie polskie ważnym grodem Drezdenkiem, ekspansja krzyżacka na tereny Nowej Marchii (1402), agresywna polityka nowego wielkiego mistrza Ulryka von Jungingena (1409). Bezpośrednia przyczyna wojny - wybuch powstania na Żmudzi, wspartego przez wielkiego księcia Witolda i nieformalnie przez króla Władysława Jagiełłę.

Wielka woj na z Zakonem 1409-1411 - arbitraż króla Wacława Luksemburskiego był stronniczy (na korzyść Krzyżaków) i walki wybuchły w 1410 r. Momentem kulminacyjnym było zwycięstwo oddziałów polsko-litewsko-ruskich, wspieranych przez oddziały tatarskie i czeskie, nad krzyżackimi w lipcu 1410 r. pod Grunwaldem (Tannenbergiem). Próba zdobycia Malborka zakończyła się niepowodzeniem. Pokój podpisany w Toruniu (1411 r., Polska odzyskała ziemię dobrzyńską, Żmudź pozostała przy Witoldzie jako jego dożywocie) przerywał walki. Kolejne starcia na przełomie 1413 i 1414 r. nie przyniosły zakończenia sporów. Próbowano je rozstrzygnąć na drodze pokojowej na soborze w Konstancji ( 1414-1418). Dysputy między delegacją polską (arcbp. gnieźnieński Mikołaj Trąba, rektor Akademii Krakowskiej, Paweł Włodkowic) i reprezentantem krzyżackim, dominikaninem Janem Falkenbergiem nie przyniosły rezultatu (przyjęta motywacja Włodkowica - O władzy papieża i cesarza wobec niewiernych - prawo pogan do posiadania własnego państwa). Arbitraż w 1420 r. króla Zygmunta Luksemburskiego nie przyniósł zakończenia sporu, ale jego wznowienie.

Wojna 1421-1422 (Brandenburgia po stronie polskiej, Zygmunt Luksemburski nie wspierał Krzyżaków) ponownie nie przyniosła jednoznacznego rozstrzygnięcia militarnego. Pokój na jeziorze Melno (IX 1422) przyniósł drobne korekty graniczne na korzyść Polski, Żmudź pozostała na stałe przy Witoldzie.

Kryzys społeczny, gospodarczy i polityczny w państwie krzyżackim narastał. Terror władz zakonu krzyżackiego wobec ludności pruskiej i szlachty ziem zakonnych ,doprowadził do zawiązania się opozycji przeciwko panowaniu krzyżackiemu w Prusach i na Pomorzu Gdańskim - w 1397 r. rycerstwo ziemi chełmińskiej zawiązało tajny Związek Jaszczurczy (cel: przyłączenie ziem zakonnych do Polski), a w 1440 r. mieszczaństwo miast pruskich i pomorskich Związek Pruski (został decyzją papieża i cesarza obłożony klątwą, a członkowie skazani na śmierć). W 1454 r. członkowie władz Związku Pruskiego zwrócili się do króla polskiego z prośbą o przyłączenie Prus i Pomorza Gdańskiego do Polski. Wybuchło powsta nie antykrzyżackie. Król Kazimierz, powołując się na postanowienia wieczystego pokóju w Kaliszu z 1343 r., inkorporował Prusy do Polski.

Rozpoczęta wojna trZynastoletnia 1454-1466 pokazała, że polska formacja wojskowa - pospolite ruszenie rycerskie - nie jest zdolna stawiać skutecznego oporu dobrze wyćwiczonym i opłacanym wojskom zaciężnym (przegrana pod Chojnicami w 1454 r.):

- walki prowadzone w czasie wojny były związane z wielkim wysiłkiem finansowym przede wszystkim miast pruskich: Gdańska i Torunia, oraz króla;

- dzięki flotom Gdańska i Elbląga została pokonana flotylla duńska wspierająca Krzyżaków (koło Bornholmu, 1456 r.), przejściowo udało się Polakom opanować Malbork, ale w trakcie działań zbrojnych został ponownie zajęty przez wojska krzyżackie;

Pomorze Gdańskie i zakon krzyżacki w Prusach po 1466 roku

- zwycięstwo zaciężnych wojsk polskich dowodzonych przez podkomorzego sandomierskiego, Piotra Dunina, w 1462 r. koło Święcina nad Jeziorem Żarnowieckim przechyliło szalę zwycięstwa na stronę polską. Użycie żołnierzy najemnych i pokonanie floty krzyżackiej na Zalewie Wiślanym przez floty Gdańska i Elbląga w 1463 r. wpłynęło zdecydowanie na ostateczny wynik wojny.

W 1466 r w Toruniu podpisano pokój polsko-krzyżacki - Polska odzyskała: Pomorze Gdańskie, ziemie chełmińską i michałowską, ziemie biskupstwa warmińskiego jako tzw. dominium warmińskie, Malbork i Elbląg;. zakon krzyżacki: stał się lennem Polski, każdy wielki mistrz Zakonu miał składać hołd lenny i służyć radą i pomocą zbrojną, siedziba władz zakonnych została przeniesiona z Malborka do Królewca (Kónigsberg).

Początkowo wielcy mistrzowie składali hołd lenny królom polskim, służyli wojskiem. Sytuacja zaczęła się zmieniać już pod koniec XV w. Postanowienia pokoju toruńskiego nie były przestrzegane, a wielcy mistrzowie zaczęli prowadzić samodzielną politykę mając poparcie zarówno cesarza jak i papieża. Do zaognienia stosunków polsko-krzyżackich doszło po wyborze w I511 r. na wielkiego mistrza margrabiego Ansbach, Albrechta Hohenzollerna, siostrzeńca króla Zygmunta 1 Starego. Nowy wielki mistrz, licząc na związki rodzinne i pomoc wielkiego księcia moskiewskiego, Wasyla III, zażądał od króla polskiego zwrotu ziem Pomorza Gdańskiego. Mając pomoc finansową ze strony Moskwy rozpoczął przygotowania do wojny.

W 1519 r. atakiem polskim rozpoczęła się ostatnia wojna z Zakonem. Walki toczyły się ze zmiennym szczęściem, a Zakon korzystał z pomocy najemników niemieckich. W 1521 r. z mediacją zaoferował się cesarz Karol V Habsburg. Zawieszenie broni było nietrwałe, ale ani jedna, ani druga strona nie chciały podjąć bardziej zdecydowanych działań. Reformacja w Rzeszy i brak możliwości otrzymania pomocy ze strony książąt niemieckich skłoniły wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna do rozmów pokojowych z królem Zygmuntem I Starym. Zakończyły się one podpisaniem pokoju krakowskiego 1525 r. - Albrecht Hohenzollern przyjął luteranizm i przeprowadził sekularyzację Zakonu (świeckie księstwo), księstwo w Prusach stało się lennem polskim w dziedzicznym posiadaniu Albrechta i jego potomków, książę pruski zobowiązał się do pomocy wojskowej i finansowej Polsce, król polski utworzył specjalny trybunał królewski do rozstrzygania sporów między księciem pruskim a jego poddanymi (możliwość pewnej ingerencji władcy polskiego w wewnętrzne sprawy księstwa), książę Albrecht Hohenzollern otrzymał prawo zasiadania w Senacie polskim. Układ ostatecznie likwidujący państwo zakonne w Prusach został potwierdzony złożeniem przez Albrechta Hohenzollerna i jego braci hołdu lennego królowi polskiemu (10 IV 1525 r., Rynek krakowski).

Pozycja naszego kraju nad Bałtykiem została wzmocniona, można było mieć nadzieję, że w przyszłości, po wymarciu potomków Albrechta, Prusy Książęce (bo tak zaczęto nazywać Księstwo Pruskie w przeciwieństwie do Prus Królewskich, czyli Pomorza Gdańskiego), zostaną bezpośrednio włączone do Polski.