www.historia.prv.pl
Najstarsze Cywilizacje Starożytnego Wschodu
MEZOPOTAMIA
Najstarsze cywilizacje rozwinęły się na Bliskim Wschodzie, na terenach obejmujących Mezopotamię i Egipt. Rozwinęły się one w dorzeczach dużych rzek, i rzekom tym zawdzięczały swoje istnienie.
Mezopotamia położona była w dorzeczu Eufratu i Tygrysu. Wylewy tych rzek przynoszące żyzny muł przyczyniły się do tego, że powstające na tym obszarze państwa-miasta miały charakter rolniczy. Niekorzystnym elementem położenia Mezopotamii było to, że nie miała ona zabezpieczenia zarówno od strony pustyń Arabii i Syrii, gór Iranu i Armenii jak i od strony Azji Mniejszej. Ten fakt wpływał ujemnie na trwałość powstających tam organizmów państwowych.
Pierwsze zorganizowane formy społeczeństwa istniały w dolnym biegu Eufratu już w VI tysiącleciu przed naszą erą. Głównym zajęciem ludności tam mieszkającej było rolnictwo. Kształtująca się władza państwowa dbała o system irygacyjny, osuszanie bagien, organizację siły zbrojnej. Zaczęły powstawać świątynie. Proces ten poważniejszych rozmiarów nabrał w III tysiącleciu przed naszą era. Wówczas pojawili się na tych terenach Sumerowie – lud, który w decydujący sposób zaważył na wykształceniu się państwowości i kultury Mezopotamii. Nazwa Sumerowie pochodzi od terminu Sumer, którym Semici określali południową Mezopotamią.
Wysoka kultura stworzona przez Sumerów oddziaływała na cały starożytny wschód.
Z okresu tego zachowało się dużo dokumentów, dzięki którym można dość dokładnie odtworzyć stosunki gospodarcze Sumerów. Podstawą ich gospodarki było rolnictwo i hodowla bydła. Wiąże się z tym konieczność rozwoju systemu irygacyjnego. Ciężar budowy i oczyszczania kanałów spoczywał na chłopach. Kanały ulegały ciągłemu zamulaniu gliną. Nie wiadomo jakie były zbiory, musiały być one znaczne skoro dawały utrzymanie licznej ludności miejskiej żyjącej z nadwyżek produkcji rolnej. Inżynieryjne umiejętności Sumerów ujawniły się w budownictwie. Rozwinęła się produkcja cegły. Początkowo do budowy używano cegieł świeżych, później zaczęto cegły suszyć na słońcu i wypalać. Sumerowie rozwinęli rzemiosło, wynaleźli koło garncarskie, koło do wozu. Ich wynalazkiem był prawdopodobnie brąz – stop miedzi i cyny. Sumerowie wynaleźli także kolorowe szkło oraz doskonalili sztukę złotniczą. Prowadzili również szeroki handel, sięgający do doliny Indusu.
Sumerowie nie mieli scentralizowanego obejmującego cały obszar, państwa. Podzieleni byli na miasta – państwa. Rządzili w nich kapłani z tytułem en lub ensi. Najwyższą władzę miał kapłan-król. Również w rękach kapłanów znajdowała się władza administracyjna, wojskowa i sądownicza. Był to ustrój teokratyczny. Na czele wojska stał naczelnik.
Silniejsze miasta-państwa podbijały mniejsze. Łupy przypadały naczelnikom i wojownikom. Stanowili oni arystokrację.
Szczytem potęgi politycznej Sumerów był okres panowania I dynastii z Ur ok. 2500 r. p.n.e. Świetność jednak trwała krótko. Rozpoczęły się walki między państwami sumeryjskimi, osłabiły one pozycje Sumerów na rzecz Semitów, nazywanych równie z Akkadami od nazwy ich głównego ośrodka. W tym czasie rozpoczął się proces postępującej semityzacji Sumerów.
Życie Sumerów pozostawało pod przemożnych wpływem religii. Sumerowie wierzyli w siły przyrody, czczone pod postacią demonów. Początkowo każde miasto czciło swoje bóstwo. Później wytworzył się cały panteon bóstw. Budowano ogromne świątynie, przy nich wznoszono ogromne wieże tzw. Zigguraty. Szczególną czcią otaczali Sumerowie bóstwa płodności.
U Sumerów rozwinęła się sztuka pisarska. Życie codzienne i rozwijająca się gospodarka zmuszały do spisywania dokumentów. Postały epopeje treści mitologicznej – poemat o Gilgameszu z zachowaną relacją o potopie. Sumerom Mezopotamia zawdzięcza pismo klinowe.
Mimo wielkich osiągnięć, wskutek walk toczonych między miastami, Sumerowie ulegali wpływom Semitów. Okres panowania Semitów nie pozostał bez wpływu. Na terenach peryferyjnych powstawały nowe ośrodki polityczne, rodziły się nowe siły. Zaczęły one przenikać na teren Sumeru, zwanego teraz Sumero-Akkadem i niszczyć go. Zaczęło formować się państwo asyryjskie koło miasta Assur, do dużego znaczenia doszło państwo semickie z siedzibą w Mali, Babilon i Elamici.
Zwycięzcą walk toczonych między istniejącymi społecznościami o panowanie w Sumerze został Hammurabi, król Babilonu.
Kilkadziesiąt lat panowania /1728-1686/ poświęcił on na walkę z Elamitami, Asyrią i państwem Mari. Prawie cała Mezopotamia została włączona do jego monarchii, zaś stolica państwa Babilon stał się centrum kulturalnym i gospodarczym wschodu.
Hammurabi scentralizował państwo, likwidując ponad tysiącletnie rozbicie kraju. Wyrazem zmiany sytuacji politycznej był fakt wysunięcia się na pierwszy plan nowej stolicy, Babilonu. Semicki bóg Babilonu Marduk wyparł bogów sumeryjskich. Elementem jednoczącym kraj miała być kodyfikacja istniejącego w różnych miastach Sumeru prawa zwyczajowego. Powstanie scentralizowanego państwa ożywiło gospodarkę babilońską. Obok wielkiej własności ziemskiej istniała własność królewska. Z własności królewskiej parcele przeznaczane były dla pracowników administracji królewskiej. Część tych ziem wydzierżawiono chłopom za daninę. Hammurabi stosował kolonizację wojskową tzn. w zamian za ziemię chłop był zobowiązany do służby wojskowej.
Mimo wielkiej potęgi, państwo Hammurabiego wykazywało pewne oznaki słabości. Przyczyną słabości państwa była być może pogarszająca się sytuacja ekonomiczna chłopów. W drugiej połowie II tysiąclecia usamodzielniła się Asyria, oraz południowa Babilonia tzw. Kraj nadmorski. Władcy Babilonu musieli toczyć walki z plemionami z gór Iranu szukającymi łupów w bogatych miastach babilońskich. Decydujący cios państwu babilońskiemu zadała wielka wyprawa, którą podjął król państwa Hetytów w Azji Mniejszej. Państwo Babilon zostało zdobyte i złupione, w niedługim czasie przeszło pod panowanie plemienia Kasytów.
INDIE
Indie są kolejną cywilizacją, która swoje powstanie zawdzięcza położeniu geograficznemu. Dzisiejsze Indie są w 60 % położone na Półwyspie Indyjskim. Półwysep zajęty jest przez Wyżynę Dekan. Wąskie niziny ciągną się wzdłuż wybrzeża. Na północ od Dekanu znajduje się Wyżyna Hindustańska i Himalaje z najwyższym szczytem Indii Nanga Parbat. W części północno-zachodniej położone są góry Karakorum. Główne rzeki Indii to Ganges i Indus. Wokół nich powstały pierwsze cywilizacje.
W dolinie Indusu, nad Gangesem oraz wzdłuż północnej granicy Dekanu badania wykopaliskowe doprowadziły do odkrycia kultury sięgającej co najmniej III tys. p.n.e. Najliczniejsze i najbardziej okazałe zabytki odnaleziono w miejscowości Harappa /Pendżab/ oraz Mohendżo-Daro w dorzeczu Indusu. Od tych miejscowości kulturę tę nazwano Harappa-Mohendżo-Daro. Podobnie jak w Mezopotamii, powstanie swe zawdzięcza ona sąsiedztwu z wielką rzeką. Badania archeologiczne wykazały, że znajdowały się tam wielkie miasta zbudowane z wypalanej cegły, wyposażone w wodociągi i kanalizację, o prostych ulicach. W centrum miasta znajdowała się potężnie obwarowana cytadela, obok niej była świątynia. Z cegły zbudowane były domy zarówno bogatych jak i uboższej ludności, z tym, że domy bogatych były duże i przestronne. Głównym zajęciem ludności było rolnictwo. Prawdopodobnie tutaj po raz pierwszy uprawiano bawełnę. Miasta rządzone były prawdopodobnie przez kapłanów. Rozwinęły się w nich różne gałęzie rzemiosła. Znaleziska świadczą o ożywionych stosunkach handlowych, zwłaszcza z miastami Sumeru. Zachowały się liczne zabytki kultury, posągi bogów, urządzenia kultowe. Dzisiejsze wierzenia Indii mają swe źródła w starożytnych kultach.
Badania nie zdołały wyjaśnić okoliczności towarzyszących powstaniu kultur Indusu i pochodzenia ich twórców. Znaleziono wiele pieczęci i innych zabytków pokrytych pismem o charakterze obrazkowym, ale nie zdołano ich odczytać. Niewyjaśniona jest też sprawa upadku kultur Indusu. Najczęściej wiąże się ten upadek z migracją Ariów do Indii. Opanowali oni żyzne tereny nad rzeką, spychając dotychczasowych mieszkańców w górzysty Dekan, gdzie być może żyją do dziś pod nazwą Drawidów.
Plemiona indoeuropejskie nazwane przez siebie Ariami /szlachetnymi/ pojawiły się ok. 1500 r. p.n.e. najpierw na terenie Pendżabu i w dolinie Indusu, później również nad Gangesem. Przybysze górowali nad miejscową ludnością uzbrojeniem, przewagę dawały im wozy bojowe z zaprzęgiem konnym. Ariowie po podbiciu miejscowej ludności przejęli od niej wiele elementów kultury. Ariowie tworzyli liczne państewka z naczelnikami – radżami na czele. Najstarsze dzieje Ariów zawarte są w świętych księgach Rig-Wedzie. Księgi te łącznie z poematami epickimi Mahabharatą i Ramajaną pozwalają na odtworzenie stosunków społecznych istniejących w Indiach po podboju Ariów. Najbardziej charakterystyczną cechą tych stosunków był system czterech kast, tj. ściśle zamkniętych grup społecznych. Obok uprzywilejowanych kapłanów i wojowników istniała kasta rolników. Położenie ich było znośne. Najbardziej upośledzoną grupa społeczna byli poddani. Jeszcze niższą pozycję zajmowali niewolnicy, rekrutujący się głównie z jeńców wojennych. System kast formował się przez kilka wieków. Do utwierdzenia systemu kast znacznie przyczyniła się religia głoszona przez kapłanów – braminów. Kapłani nauczali, że życie doczesne nie jest ważne, bo świat nie jest czymś realnym, a tylko złudą. Takie oderwanie od rzeczywistości, od spraw świata, charakteryzujące mieszkańców Indii spotęgowane zostało przez naukę Buddy /właściwe nazwisko Siddahartha Gautama/. Naukę swą głosił Budda w VI w. pne. Nauka którą głosił on i jego uczniowie stawiała człowiekowi jako główny cel życia oderwanie od ciążącej na nim rzeczywistości, widząc w tym jedyna drogę prowadzącą go do prawdziwej wolności, do wyzwolenia od wszelkich więzów.
Około 500 r. p.n.e. Indie były podzielona na kilka państw. Na czele tych państw stali królowie prowadzący ze sobą ciągłe wojny. To było przyczyną słabości Indii. Część Indii położona w Pendżabie i w dolinie Indusu dostała się pod panowanie Persji. Pendżab zajął w czasie swojej wyprawy na wschód Aleksander Macedoński. Niebezpieczeństwo grożące Indii ze strony Macedonii doprowadziło do wytworzenia się wielkiego miasta indyjskiego. Jego pierwszym władcą i założycielem dynastii Mauriów był Czandragupta. Rezydował on w mieście Pataliputra nad środkowym Gangesem. Państwo to osiągnęło największy rozwój za czasów Asioki /250 p.n.e./. Popierał on naukę Buddy, wysyłał misjonarzy do różnych krajów Azji, a nawet Europy. Po jego śmierci dynastia Mauriów podupadła, Indie zostały opanowane przez Greków, a następnie przez koczowników środkowoazjatyckich.
CHINY
Większą powierzchnię Chin zajmują wyżyny i góry /ok. 80 %/. W południowo-zachodniej części znajduje się Wyżyna Tybetańska /wysokość 4000-5000 m npm./. Otoczona jest ona Himalajami i Karakorum. W północno-zachodniej części znajdują się kotliny Kaszgarska i Dżungarska, rozdzielone łańcuchami Tien-Szan. W środkowej części przeważają wyżyny i niewysokie góry. We wschodnich Chinach przeważają niziny, w dolnym biegu Huang-ho Nizina Chińska, w dorzeczu dolnej Jangcy – Nizina Jangcy. W dorzeczach tych obu rzek powstała cywilizacja chińska.
O najstarszych dziejach Chin nie wiadomo nic pewnego. Północ Chin w V wieku była zasiedlana, jednakże zanim ludność tam mieszkająca wytworzyła państwo minęło kilka tysięcy lat. Główną cześć Chin zamieszkiwali rdzenni Chińczycy, we wschodniej części kraju osiedliły się ludy spokrewnione z Tybetańczykami. Od północy na teren Chin wdzierały się plemiona tursko-mandżurskie.
Najstarsze państwo chińskie powstało w dolinie Huang-ho /Żółtej Rzeki/ płynącej przez żyzne obszary. Warunki geograficzne wywarły znaczny wpływ na powstanie państwa chińskiego.
Pewniejsze informacje na temat państwa chińskiego pojawiają się w II tysiącleciu i łączą się z pojawieniem dynastii Szang. Po tej dynastii władzę objęła dynastia Czou /od 1050 do ok. 260 p.n.e./ W tym okresie państwo chińskie rozszerzyło się znacznie, na północ po Mandżurię, na południe po rzekę Jangcy. W ostatnich wiekach panowania tej dynastii toczyły się walki między książętami dzielnicowymi, uznawali oni tylko nominalnie zwierzchność władców dynastii.
Nową fazę w historii Chin rozpoczyna dynastia Cin. Od dynastii tej pochodzi nazwa kraju. Wywodziła się ona z zachodniej części Chin. Założycielem jej był Szy Huang Ti. Uchodził on za najwybitniejszego władcę. Doprowadził on do likwidacji państw dzielnicowych, złamanie wpływu arystokracji i stworzenie scentralizowanej monarchii chińskiej. W okresie jego rządów rozpoczęła się budowa Wielkiego Muru. Ciągnie się on na przestrzeni ok. 2 tys. km i zadaniem jego była ochrona Chin przed najazdami koczowników z głębi kontynentu azjatyckiego, zwłaszcza Hunów.
Władzę po dynastii Cin objęła dynastia Han. W okresie jej panowania Chiny przeżywały szczyt świetności. Utrwalono zmiany, jakie w strukturze państwa wprowadziła poprzednia dynastia. Aby utrzymać jedność kraju konieczny był powrót do poprzednich metod, do nadania członkom rodziny cesarskiej księstw lennych. Pod rządami tych władców państwo chińskie sięgało do dzisiejszego Wietnamu, opanowało Mongolię, dolinę rzeki Tarym i graniczyło z górami Hindukusz. Groźnymi sąsiadami okazali się Hunowie, którzy mimo Wielkiego Muru napadali i niszczyli północne prowincje.
Z uwagi na brak materiałów źródłowych nie można powiedzieć jakie przemiany społeczne zachodziły w najstarszym okresie historii Chin. Można jednakże stwierdzić, że już w II tys. p.n.e. proces rozwarstwienia społecznego w Chinach był daleko posunięty. Główną warstwą społeczną byli chłopi, obok nich występują rzemieślnicy. Rola niewolników w gospodarce była niewielka, choć częste wojny sprzyjały powstawaniu niewolnictwa. Głównym posiadaczem ziemskim był panujący oraz arystokracja. Chłopi byli użytkownikami kawałków ziemi, przyznanych im na pokrycie potrzeb życiowych. Musieli ponadto uprawiać ziemię pana i oddawać uzyskane z niej plony. Rzemiosło dostarczało wyrobów z brązu, kości słoniowej. Znana była obróbka kamienia, zwłaszcza półszlachetnego, rozwinęła się hodowla jedwabników i produkcja jedwabiu. Despotyczne rządy powodowały spotęgowanie wyzysku ludności na rzecz panującego. Celowi temu służyły zwłaszcza monopole państwowe. Wprowadzono monopol na sprzedaż wielu podstawowych produktów, jak sól, żelazo, wprowadzono monopol na skup produktów rolnych. Okres dynastii Czou i Han to okres rozkwitu produkcji rzemieślniczej. W wielu dziedzinach osiągnęła ona wysoki poziom. Dotyczy to zwłaszcza wyrobów z brązu, żelaza, ceramiki i tkactwa jedwabniczego.
Rozwarstwieniu ludności odpowiadały różne kulty. Bóstwa rolnicze związane z wegetacją roślin czciła ludność wiejska, arystokracja pielęgnowała kult przodków, od których otrzymała w spadku majątki i pozycję społeczną. Dla panującego zastrzeżony był kult nieba, panujący nosił tytuł „Syn Nieba”.
Wierzenia najstarszych Chińczyków uległy zmianie wskutek działalności dwóch filozofów: Konfucjusza /Kung-fu-cy/ oraz Lao-cy. Żyli oni w VI wieku p.n.e. Zasady jakimi kierowali się w swojej nauce były różne.
Konfucjusz był konserwatywny. Żył on w okresie rozbicia dzielnicowego. Możliwość odrodzenia kraju widział on w pielęgnowaniu cnót mieszkających w kraju osób. Najważniejsza wg Konfucjusza była cześć oddawana rodzicom i panującemu. Właśnie panujący powinien ucieleśniać w sobie najwyższe cnoty, jego przykład mieli naśladować poddani. Konfucjusz z szacunkiem odnosił się do przeszłości i wysuwał w życiu politycznym postulat dążenia do ideału etycznego.
Twórca taoizmu Lao-cy do wartości przekazanych z przeszłości odnosił się obojętnie. Jego zdaniem człowiek sam nie może dojść do doskonałości. Jedyną drogą jest złączenie się z Tao, najwyższym bytem moralnym. Lao-cy odrzucał wpływ państwa na jednostkę.
Nauka Konfucjusza, zasady taoizmu z połączeniu z nauką Buddy i kultem przodków formowały wierzenia Chińczyków prawie do czasów współczesnych. Działalność obu filozofów stała się zaczątkiem rozwoju literatury naukowej w Chinach. Wprowadzenie monarchii despotycznej i obawa przez zwolennikami obu filozofów doprowadziła do wydania nakazu spalenia ich dzieł. W okresie dynastii Han podjęto, częściowo udana próbę, odtworzenia zniszczonej literatury.
IZRAEL
Najstarsze miejsca osadnictwa żydowskiego znajdują się na Bliskim Wschodzie, a dokładniej na obszarze „Żyznego Półksiężyca” ciągnącego się od Zatoki Perskiej wzdłuż doliny Eufratu, a następnie na południe, przez Syrię i Palestynę do Egiptu. Na tym obszarze rozegrały się wydarzenia, z którymi wiąże się historia narodu żydowskiego.
Dzieje Izraela zaczęły się w Mezopotamii, ważną rolę w jego historii odegrał również Egipt. Ojciec narodu Izraela, Abraham, miał urodzić się w Ur, mieście położonym niedaleko Zatoki Perskiej. Po opuszczeniu Ur mieszkał położonym na północ w Haranie, potem ruszył na południowy zachód, do Palestyny i Egiptu. W Hebronie, niedaleko Jerozolimy, do dziś wskazuje się jego grób. Według Biblii Abraham miał syna Izaaka, a ten z kolei syna Jakuba. Jakub miał 12 synów. Dali oni początek tzw. dwunastu pokoleniom Izraela. Za czasów Jakuba Izraelici trafiają do Egiptu, wschodniej jego części – kraju Goszen. Początkowo relacje pomiędzy Egipcjanami a Izraelitami były przyjazne. Jednak znaczny przyrost naturalny Izraelitów, a także zmiana dynastii faraonów zmieniły tę sytuację. Rozpoczął się okres prześladowań. Z tego powodu cały okres pobytu Izraelitów w Egipcie nazywany jest niewola egipską. Kiedy władcy egipscy zaczęli wykorzystywać Izraelitów do robót przy budowie miasta Pitom /utożsamianego dziś z Tanis/. Izraelici pod wodzą Mojżesza mieli opuścić Egipt, uniknąwszy pościgu wojsk egipskich /opowieść o przejściu przez Morze Czerwone/, mieli dotrzeć na Półwysep Synaj. Pierwszy dokument mówiący o kraju Izrael leżącym w Palestynie pochodzi z ok. 1220 r., stąd należy przypuszczać, że wyjście z Egiptu miało miejsce ok. 1250 r. p.n.e. /stella Merenptaha/.
Według Starego Testamentu dwanaście pokoleń izraelskich długo wędrowało po Półwyspie Synaj. W czasie tej wędrówki Mojżesz z natchnienia Boga miał nadać Izraelitom prawa – Dekalog, stanowiący podstawę przyszłej religii, zwanej dlatego mojżeszową. W wędrówce tej Izraelici dotarli w okolice Morza Martwego, a następnie rozpoczęli długą walkę o opanowanie ziemi Kanaan. Po zdobyciu Jerycha, broniącego przeprawy przez Jordan, Izraelici rozpoczęli podbój żyznych dolin ciągnących się wzdłuż Jordanu w kierunku Morza Śródziemnego Miasta długo stawiały opór Izraelitom, musieli się oni początkowo zadowolić zajęciem otwartego kraju. Zdobycie miast wiąże się ze wzrostem demograficznym.
Na terenie Kanaanu rodzi się także organizacja państwowa Izraelitów. Powstanie własności prywatnej doprowadziło do przeobrażeń w strukturze społecznej Izraelitów, których podstawowych majątkiem były dotąd stada bydła. Częste spory wybuchające wśród Izraelitów w związku z posiadaniem ziemi, konieczność obrony przed agresywnymi sąsiadami wymagały powołania jakiegoś urzędnika rozstrzygającego te spory. Był nim urząd sędziego.
Stopniowe opanowanie kraju zakończyło podbój Kanaanu i ułatwiło przekształcenie społeczeństwa koczowników- hodowców, w społeczeństwo rolników. Pojawiło się jednakże nowe niebezpieczeństwo. Byli nim Filistyni. Filistyni byli jednym z tzw. ludów „morskich”. Usadowili się oni tutaj w XIII w. i podjęli wyprawy przeciwko Izraelowi. Chcieli podbić ich ziemię. Górowali na Izraelitami, byli uzbrojeni w żelazo. Zadali Izraelitom ciężkie klęski, zdobywając największą świętość Izraela – Arkę Przymierza z tablicami dekalogu.
To niebezpieczeństwo ze strony Filistynów doprowadziło do powstania organizmu państwowego. Uznano bowiem, że jedynie powstanie monarchii uchroni Izrael przed podbojem Filistynów. Takim podbojom nie mogli przeciwstawić się sporadycznie wybierani sędziowie.
Powstaniu monarchii towarzyszyły walki wewnętrzne. Pierwszy król – Saul nie zatrzymał Filistynów. Uczynił to dopiero jego następca – Dawid /1010-975/, umocnił on swoją władzę przez zdobycie najważniejszego grodu Jebuzytów – Jerozolimy. Po rozstrzygnięciu walk z Filistynami na korzyść Izraelitów, Dawid podbił plemiona aramejskie i podporządkował sobie Damaszek. Skonsolidowane państwo przekazał synowi – Salomonowi /975-935/.
Salomon przedstawiony jest w tradycji żydowskiej jako despota otoczony wspaniałym dworem, jako wielki budowniczy. Za czasów panowania Salomona nastąpiło dalsze zróżnicowanie klasowe, pojawiło się niewolnictwo. Salomon dysponował znacznymi dochodami z danin ludności. Przeznaczał je między innymi na utrzymanie dworu i stałej armii z konnicą i wozami bojowymi. Oprócz tych dochodów, Salomon miał dochody z pośrednictwa w handlu pomiędzy Morzem Śródziemnym a Morzem Czarnym. Potrafił on tutaj wykorzystać położenie geograficzne państwa jako łącznika między Egiptem a Azją.
Materialnym dowodem rozwoju gospodarczego kraju były budowle Salomona, przede wszystkim świątynia, pałac królewski w Jerozolimie, stajnie koni królewskich w Megiddo. Chyba Izrael nie miał odpowiednio wykształconych rzemieślników, gdyż wymienione budowle wznoszone były przy pomocy rzemieślników pochodzących z Tyru, przysłanych przez króla Hirama, zaprzyjaźnionego z Salomonem.
Izraelici byli monoteistami, wierzyli w jednego Boga niematerialnego, zwanego Jahwe. Był to odosobniony przypadek w świecie starożytnym. Bóg Izraelitów nie był Bogiem stworzonym, nie posiadał żadnej rodziny, nie miał innego Boga obok siebie. Relacje pomiędzy Bogiem a Izraelem regulowało przymierze, zawarte po raz pierwszy przez Abrahama, a następnie przez Mojżesza na górze Synaj.
Następca Salomona został jego syn Roboam. 10 północnych plemion nie uznało jednak jego władzy i powstały dwa niezależne królestwa: Izrael na północy oraz Juda na południu. Przyczyna podziału była niechęć pokoleń północnych do domu Dawida, który pochodził z południa oraz ciężary podatkowe na rzecz Jerozolimy. Konsekwencją rozbicia była słabość obu państw. Nad obydwoma państwami zawisła groźba zniszczenia ze strony odradzających się potęg Mezopotamii, Asyrii i Babilonii.
FENICJA
Przez Syrię przebiegały szlaki łączące Azję z Egiptem. W III tysiącleciu w Syrii istniały miasta zamieszkane przez ludność pochodzenia semickiego. Do miast tych zaliczamy: Sydon, Sur, Gublę, Sareptę i Ugarit. Fenicjanie, czy też jak sami określali siebie od głównego miasta – Sydończycy zajmowali się przede wszystkim handlem i rzemiosłem. Położenie ograniczone bliskością gór Libanu schodzących miejscami do samego morza nie przyczyniało się do dostarczania płodów rolnych. Obfitowało za to w poszukiwane zwłaszcza w Egipcie surowce, drzewo cedrowe oraz rudy metali. W III tysiącleciu powstały pierwsze miasta fenickie. Na czele ich stali królowie. Początkowo jednakże Fenicjanie nie odgrywali większej roli.
W II wieku Fenicja stała się bazą zaopatrzeniową armii egipskiej. Miasta fenickie były w tym czasie narażane na najazdy semickich Amorytów. Pojawienie się tzw. ludów „morskich” spowodowało zniszczenie miasta Ugarit, który nie został już później odbudowany. W tym czasie zostały również zniszczone inne miasta fenickie, z tym, że z uwagi na to, że leżały na głównych szlakach handlowych zostały odbudowane. Jednakże rozwój miast fenickich został zahamowany przez sąsiadów - Filistynów, których handel i korsarstwo wyrządzały Fenicjanom wielkie szkody.
Fenicjanie są twórcami alfabetu fonetycznego tj. systemu, w którym znakami pisarskimi wyznaczane były tylko proste dźwięki mowy ludzkiej – głoski. Taki alfabet liczył 22 znaki. Początkowo Fenicjanie używali pisma klinowego. Dążyli do jego uproszczenia. Wynalezienie papirusu i wprowadzenie go zamiast glinianych tabliczek zmusiło niejako do wynalezienia innego systemu alfabetycznego, dostosować go do materiału pisarskiego.
Po zwycięstwie Izraela na Filistynami za czasów Dawida doszło do wielkiej ekspansji miast fenickich. Ekspansja rozwijała się w kilku kierunkach. Duże znaczenie miały kontakty Fenicjanie z Izraelem. W Izraelu Fenicjanie znaleźli rynki zbytu swoich wyrobów rzemieślniczych w zamian za produkty żywnościowe. Rozwinęło się tkactwo, znane były tkaniny purpurowe z Tyru, do barwienia używano płynu uzyskanego z muszli morskich. Znane i cenione były wyroby z brązu, szkła i drewna. Ożywił się handel. Obejmował on coraz większe rejony Morza Śródziemnego. Bogactwa napływające do Fenicji skupiały się w rękach arystokracji. Zlikwidowała ona monarchię. Wśród innych warstw społecznych – nie było złe położenie wykwalifikowanych rzemieślników. Znacznie gorzej przedstawiała się sytuacja drobnych rolników, którzy ponosili największe straty w czasie najazdów wrogów i opuszczali swoje gospodarstwa chroniąc się do miast. Sytuację pogarszała rosnąca liczba niewolników, możliwość więc znalezienia pracy dla wolnej biedoty była ograniczona. Prowadziło to do konfliktów. To było główna przyczyną kolonizacji fenickiej, która skierowana byłą zwłaszcza na wybrzeże zachodniej części Morza Śródziemnego.
Cypr leżący najbliżej Fenicji był przedmiotem kolonizacji tak ze strony Fenicji jak i ze strony Grecji. Na Cyprze były surowce, zwłaszcza drzewo i miedź. Fenicjanie założyli tu miasto Kition. Fenicja skierowała swój wysiłek kolonizacyjny przede wszystkim na zachód, gdzie znajdowały się niewykorzystane zasoby surowcowe. Ważnym obszarem kolonizacji fenickiej stał się Półwysep Iberyjski. Znajdowały się tam rudy metali, zwłaszcza srebro. Szczególne znaczenie miała kolonia Gades, założona ok. 1010 r. p.n.e. Dalszym terenem kolonizacyjnym była północna Afryka. Początkowo główną role odgrywała Utyka, później na plan pierwszy wysunęła się Kartagina założona ok. 800 r. p.n.e. Wybrzeża płn. Afryki aż do Cieśniny Gibraltarskiej pokryły się siecią faktorii. Silne pozycje zajęli Fenicjanie na Sycylii, mniejsze osady powstały na Sardynii, Korsyce i Balearach. Fenicjanie wykorzystywali swą przewagę ekonomiczną i polityczną. Najczęściej na podstawie umowy z naczelnikami plemion afrykańskich czy hiszpańskich zajmowali niewielkie działki ziemi. Zajmowali się głównie handlem, wymieniając z powodzeniem wyroby rzemiosła na surowce. Tu również bogactwa gromadziły się w rękach arystokracji kupieckiej. Kolonie początkowo utrzymywały ścisłą więź z macierzystymi miastami. Potem usamodzielniły się, prowadząc swoją własną politykę. Do największego znaczenia doszła w VI w. p.n.e. Kartagina.
EGIPT
Egipt obejmował obszar ok. 1 mln km2. Granicą na zachodzie były wielkie oazy, na wschodzie – Morze Czerwone, na południu – I katarakta, na północy – rozlewisko Delty Nilu sięgające Morza Śródziemnego. Zaledwie ok. 30 tys. km2 . obszaru zajęte było pod uprawy. Obszar ten znajdował prawie wyłącznie w dolinie Nilu. Nil wyznaczał więc charakter kraju, dzieląc go na Egipt Dolny (Deltę) i Górny (wąską dolinę biegnącą od I katarakty do nasady Delty).
Ślady pobytu człowieka w Egipcie sięgają ok. 3000 r. p.n.e. Już wtedy zarysowały się różnice między Deltą a Doliną Nilu. Miało to znaczenie dla dalszego rozwoju kraju. Mieszkańcy Delty zajmowali się rolnictwem i hodowlą. W III tysiącleciu wytworzyły się zaczątki wspólnot gminnych i wspólnej gospodarki. Na tym obszarze zrodziły się elementy kultury egipskiej, początki kalendarza opartego na obserwacjach przyrody, kult sił natury. Na południu obok rolnictwa rozwinęło się łowiectwo. Świadczy o tym obfitość broni, a także sceny łowieckie przedstawiane na ceramice i plastyce. W tym też okresie prawdopodobnie wytworzyły się większe jednostki terytorialne zwane nomos. Egipt kilkakrotnie ulegał rozbiciu. Przeważała jednakże tendencja do centralizacji, integracji, wywołanej warunkami naturalnymi, przede wszystkim Nilem. Szczególną rolę odgrywał w Egipcie system irygacyjny – rozbudowana sieć basenów, grobli i kanałów. Od sprawnego funkcjonowania tego systemu zależał byt ludności.
Według tradycji zjednoczenie Egiptu było dziełem Menesa. Był on założycielem pierwszej dynastii, pochodzącej z Tinis w środkowym Egipcie. Zjednoczenie Egiptu było procesem długotrwałym. Dokonało się ono drogą podboju Egiptu Dolnego przez Egipt Górny. Społeczeństwo mniej cywilizowane narzuciło panowanie bardziej rozwiniętemu i osiadłemu społeczeństwu. Oznaką tego zjednoczenia było przyjęcie przez panującego dwóch koron: Dolnego i Górnego Egiptu oraz przyjęcie tytułu: król Dolnego i Górnego Egiptu. Historię zjednoczonego państwa można podzielić na trzy zasadnicze okresy: Starego, Średniego i Nowego Państwa, oddzielone okresami przejściowymi, charakteryzującymi się załamaniem państwowości egipskiej.
Stare Państwo /2850-2250/
Państwo stworzone przez władców I dynastii miało początkowo charakter patriarchalny. Nie przypominało ono późniejszego organizmu państwowego. Był to okres przemian wywołanych ustabilizowaniem się życia państwowego. W tym czasie wytworzył się despotyzm. Początkowo król zarządzał państwem jak swoją ojcowizną przy pomocy członków rodziny i nazywany był ojcem. W miarę rozrastania się funkcji państwowych urzędy zaczęto obsadzać ludźmi nie należącymi do rodziny królewskiej. Ci ludzie za swe usługi otrzymywali ziemię w użytkowanie. W ten sposób zaczęły tworzyć się wielkie majątki ziemskie i własność prywatna. Ziemia nadal pozostawała własnością panującego, ale w praktyce funkcje do których przywiązana była własność ziemska były dziedziczone w tej samej rodzinie, zwłaszcza zarząd jednostki terytorialnej – nomos. Drugim wielkim posiadaczem ziemskim były świątynie. Miały one uprzywilejowaną pozycję. Świadczy o tym fakt zwalniania od robót publicznych oraz przydzielanie im niewolników. Liczba niewolników nie była wtedy jeszcze zbyt duża. Podstawową siła robocza był chłop, którego przy ówczesnej strukturze społeczeństwa trudna by było nazwać wolnym. Chłop poddawany był kontroli ze strony państwa. Pilnie rejestrowano stan jego posiadania. Zmuszony był do pracy przy budowie i utrzymaniu kanałów. Zobowiązany był do składania danin na rzecz panującego. Praca chłopa była ciężka. Musiał on np. w upalne dni czerpać taką ilość wiader by uchronić przed wysuszeniem ziemię, ok. 4000 wiader na hektar. Dodatkowym obciążeniem chłopa były podróże panującego. Chłop wówczas musiał utrzymać panującego wraz z dworem.
Centralna postacią w państwie był panujący. Z czasem z władcy patriarchalnego przekształcił się on w despotę. Szczególna atmosfera religijna, jaka panowała w społeczeństwie sprzyjała rosnącej wszechpotędze władcy. Władcy był naczelnikiem wojskowym. Był on również uważany za obdarzonego właściwościami magicznymi łącznika między światem bogów, tajemnych sił przyrody a społeczeństwem, którego byt zależał od niego.
Szczytowy rozwój Starego Państwa nastąpił w czasach rządów III i IV dynastii /2650-2250/. Władza panującego stale wzrastała. Znalazło to wyraz w budowie ogromnych zespołów grobowych – piramid. Nie znane są szczegóły przemian, jakie zaszły w czasie panowania IV dynastii. Faraon Chefren przyjął wtedy tytuł syna boga Ra. Władca przestał być bogiem, stał się synem boga, którego kult się rozwinął. Za czasów V i VI dynastii budowane są mniejsze piramidy, natomiast powstają liczne świątynie boga Ra. Rozbudowie uległy grobowce urzędników. Te fakty zdają się świadczyć o osłabienie władzy panującego, pozbawionego teraz swej boskości. Dowodem przemian było wytworzenie się zasady dziedziczności urzędów, zwłaszcza terytorialnych. Spowodowało to wyodrębnienie się księstw dzielnicowych. Wzrosło obciążenie podatkowe ludności. To spowodowało, że VI dynastia traciła na znaczeniu, zaznaczał się rozkład aparatu państwowego.
Władza królów uległa osłabieniu. Obok dawnych form gospodarczych, sprowadzających się wyłącznie do inicjatywy państwa pojawiły się samodzielne akcje poszczególnych naczelników dzielnicowych, świątyń czy bardziej samodzielnych jednostek. To spowodowało przyspieszenie rozkładu politycznego i gospodarczego, zaostrzenie się stosunków społecznych oraz doprowadziło do walk o charakterze klasowym. W stolicy, gdzie gromadziło się najwięcej zarówno bogaczy jak i biedoty doszło do rewolucji społecznej. Do rozprzężenia doszło w całym kraju. W takich warunkach do większego znaczenia doszli władcy dzielnicowi. Zajęli oni miejsce dotychczasowej władzy centralnej. Stali się niezależnymi książętami, rozporządzającymi siłą zbrojną. Z czasem opanowano chaos, zaczęły kształtować się normalne stosunki. Wyrazem tego było utworzenie dwóch poważniejszych ośrodków państwowych: w Dolnym Egipcie ze stolicą w Herakleopolis, oraz w Górnym Egipcie ze stolicą w Tebach. Prawdopodobnie obawa przez plemionami koczowników zagrażających Egiptowi przyspieszyła formowanie się państwa w Dolnym Egipcie. Jednakże rola ponownego zjednoczenia i zreorganizowania państwa egipskiego przypadła Tebom. Stały się one na przeszło tysiąc lat głównym ośrodkiem kraju.
Zjednoczenia kraju ok. 2050 r. dokonali tebańscy władcy dynastii XI. Dokonało się ono wśród walk z książętami dzielnicowymi. Nowi władcy, chcąc ograniczyć władze książąt wprowadzili nowy podział terytorialny, a także osadzili stanowiska naczelników nomów nowymi urzędnikami. Królowie tej dynastii, zwłaszcza dynastii XII nosili imiona Amenhotepów i Sezostrisów. Główną uwagę poświęcili oni sprawom zagranicznym. Celem wypraw wojennych była przede wszystkim Nubia. By nie dopuścić do ponownego osłabienia aparatu państwowego XII dynastia podjęła wysiłek przebudowy państwa. Chodziło też o to, by osłabić pozycję naczelników nomów. Posiadający dotąd władzę naczelnicy nomów stali się urzędnikami nie mogącymi zagrozić całości i jedności państwa. Zaznaczający się już w okresie przejściowym proces postępującego zróżnicowania społecznego, wyodrębniania się rzemiosła, poczyniły dalsze postępy. Głównymi centrami kraju stały się nowo powstające miasta zasiedlane przez nowe warstwy ludzi. Stworzony został aparat urzędniczy z wezyrem na czele pełniącym funkcje pierwszego ministra.
W polityce zagranicznej XII dynastia wykazała duża aktywność. Energiczniej eksploatowano złoża miedzi na Półwyspie Synaj, podejmowano ekspedycje do kraju Punt /prawdopodobnie Arabia/ po kadzidło i wonności. Zagrożone granice Egiptu od strony Palestyny wzmocniono fortyfikacjami. Szczególną pozycję w polityce zagranicznej zajmowała Nubia. Władcy XII dynastii powzięli plany podboju tego kraju z uwagi na możliwość zabezpieczenia południowej granicy przed najazdami nomadów, możliwość intratnej wymiany handlowej z plemionami mieszkającymi nad górnym Nilem i eksploatowanie bogatych złóż złota. Ostatecznego podboju Nubii i zorganizowania tego kraju jako prowincji dokonał Sezostris III.
Osiągnąwszy szczytowy okres rozwoju za czasów XII dynastii Średnie Państwo szybko zaczęło chylić się ku upadkowi. Załamanie świetności państwo nastąpiło za panowania następnej dynastii. W tym czasie pojawili się uzurpatorzy, kraj rozpadł się na dzielnice. Struktura państwa nie uległa jednak zmianie, świadczyło by to o trwałości dzieła faraonów XII dynastii. Słabość Egiptu wiązała się prawdopodobnie z brakiem wybitnych władców, jakich nie brakowało w poprzedniej dynastii. W każdym razie Egipt nie był przygotowany do odparcia najazdu Hyksosów. Pojawienie się tych ostatnich zapowiadało nową fazę historii dla całego Wschodu.
O podboju Egiptu przez Hyksosów nie zachowało się dużo wiadomości. Nazwa najeźdźców oznacza nazwę władców obcych krajów. Podbój Egiptu przez Hyksosów nie był aktem jednorazowym. Przybysze, korzystając z osłabienia władzy w Egipcie, osiedlali się w Delcie, stopniowo obejmując cały kraj swoim panowaniem. Stało się to prawdopodobnie z końcem XVIII w. Pierwsi władcy zwani Wielkimi Hyksosami rządzili jako XV dynastia /do 1680/. Następna XVI dynastia zwana jako Mali Hyksosi panowali do 1580 r. byli ograniczeni do Dolnego Egiptu. W Tebach w płd. Egipcie wytworzyło się niewielkie państwo, podległe początkowo Hyksosom. Stopniowo rosło ono w siłę. W końcu XVII dynastia rozpoczęła walkę o wyzwolenie kraju spod rządów najeźdźców. Ponad stuletni okres panowania Hyksosów był dla Egiptu okresem ciężkiej próby, ale także i nauki. Najeźdźcy przynieśli ze sobą ulepszona broń. Teby przygotowując się do walki Hyksosami przyswoiły sobie nową broń, hełmy, tarcze, miecze, metalowe groty, a także rozwinęli hodowlę koni oraz wprowadzili wozy bojowe. Walki toczyły się początkowo ze zmiennym szczęściem. Decydujący zwrot nastąpił za rządów Kamose. Jego brat Ahmose wyparł Hyksosów z Egiptu. Po wyparciu Hyksosów ponownie wprowadził on panowanie egipskie w Nubii i wcielił ja do Egiptu. Podjął wyprawę do Syrii i rozciągnął zwierzchnictwo nad miastem Byblos w Fenicji. Wyprawa ta wytyczyła kierunek kolejnej ekspansji Egiptu. Konsekwencją najazdu Hyksosów było wyjście Egiptu z izolacji politycznej. Politykę ekspansji należy rozumieć jako akt samoobrony, próbę niedopuszczenia do powtórnego zagrożenia Egiptu ze strony Azji.
XVIII dynastia rozpoczęła podbój Palestyny, Fenicji i Syrii. Możliwe to było z uwagi na to, że dysponowała zreorganizowaną armią składająca się w dużej mierze z najemników oraz zasobami z kopalń złota w Nubii. Ok. 1525 r. Amenhotep I dotarł do Eufratu, ale podboje jego nie były trwałe. Pokojowe rządy królowej Hatszepsut doprowadziły do utraty zdobyczy. Twórcą wielkiego państwa egipskiego /1491-1436/ stał się dopiero Totmes III (uważany za jednego z największych władców w historii). Podjął on 17 wypraw wojennych, żadnej z nich nie przegrał. Rozszerzył znacznie granice państwa. Nowe zdobyte terytoria częściowo zarządzane były przez namiestników egipskich. Rządy w dalszym ciągu sprawowali miejscowi władcy, jednakże załogi egipskie rozmieszczone w kilku punktach czuwały nad uległością kraju. Za czasów panowania XVIII dynastii zmienił się charakter władzy panującego. Coraz bardziej występował świecki, bardziej ziemski charakter władcy. Jego wola czy osobista zachcianka nadawała ton rządom. Nowym elementem było narastanie gospodarczej i politycznej roli kapłanów, głównie boga Amina tebańskiego. Jego świątynia w Tebach dzięki łupom wojennym i nadaniom królewskim stała się potęgą. Do szczególnego znaczenia doszedł arcykapłan boga Amona, który zajął drugie miejsce po panującym. Zaczęły dojrzewać konflikty polityczne. Walka o władzę pomiędzy faraonem a kapłanami Amona stała się głównym konfliktem w najbliższym okresie dziejów Egiptu.
U schyłku XVIII dynastii pozycja Egiptu nie byłą już taka silna. Sytuację taką spowodowała reforma religijna i walka z kapłanami Amona. Amenhotep IV próbował zastąpić kult Amona nowym kultem Atona. Wiązało się to z nowa sytuacją społeczną w Egipcie. Do głosu zaczęli dochodzić nowi ludzie, często obcego pochodzenia. Odnosili się oni niechętnie do starego i niezrozumiałego la nich kultu. Szukali bogów sobie bliższych. Amenhotep IV zapoczątkował politykę zerwania z przeszłością. Wyrazem tego była zmiana imienia na Echnaton, przeniesienie stolicy z Teb do Tell-el-Amarna w środkowym Egipcie. Tam też była główna siedziba kultu boga Atona. Wg Echnatona Aton miał być najwyższym bóstwem państwowym. Jednakże polityka Echnatona odbiła się niekorzystnie na sytuacji gospodarczej kraju. Cała struktura ekonomiczna kraju uległa zachwianiu. Na pogarszającą się sytuację w Syrii, Echnaton nie zwracał uwagi zajęty reformą religijną. Chłopi przywiązani do starej religii zaczęli stawiać opór. Ponadto powstawała silna opozycja składająca się z kapłanów i wojskowych. Echnaton został odsunięty od władzy. Jego następca powrócił do starego kultu.
Dla zapewnienia bezpieczeństwa kraju dynastia XIX podjęła zadanie odzyskania wpływów w Syrii. To zadanie było tak ważne, że przy wyborze następnego władcy nie liczono się z wolą Amona, opiniami jego kapłanów. Oznaczało to dalsze oderwanie się od tradycji i było następnym krokiem do zeświecczenia Egiptu.
Centrum polityczne kraju zostało przeniesione na północ. Stamtąd można było skutecznie prowadzić walkę z Syrią. Taka decyzja spowodowała wzrost napięcia pomiędzy kapłanami boga Amona i ośrodkiem tebańskim a dynastią. Pierwszą próbę odzyskania Syrii podjął Seti I, ale udało mu się podporządkować tylko Palestynę i Fenicję. Dalsze walki prowadził Ramzes II /1291-1224/. Bitwa pod Kadesz w 1286 r. nie przyniosła rozstrzygnięcia. W 1270 r. zawarto pokój, pierwszy znany z historii. Na mocy tego pokoju Egipt zatrzymał Palestynę i Fenicję, Syria natomiast pozostała poza strefą wpływów hetyckich.
Czynnikiem, który zaważył na przerwaniu walk o Syrie, był coraz większy napór od zachodu plemion libijskich. Za rządów Merenptaha, następcy Ramzesa II, nastąpiła wielka inwazja Libijczyków. Faraon pokonał ich z trudem, niebezpieczeństwo nie zostało jednak zażegnane. Napór Libijczyków ponowił się. Wysiłek podporządkowania Libijczyków Egiptowi podjęła XX dynastia. Wysiłek ten zakończył się powodzeniem za Ramzesa III. Egiptowi zaczęli z kolei zagrażać tzw. Ludy Morskie – Filistyni. Ramzesowi III z trudem udało się zatrzymać ich u granic Egiptu. Walki jednak wyczerpały państwo. W związku z tym następcy Ramzesa III noszący wszyscy imię Ramzes /stąd dynastia Ramesydów/ starali się za wszelką cenę prowadzić politykę pokojową. Zapłacił za to Egipt utratą Fenicji i Palestyny. Czynnikiem, który wpłynął na osłabienie Egiptu, było coraz powszechniejsze wprowadzanie żelaza. Egipt do tego nie był przygotowany, a produkcja żelaza związana z metalurgią brązu została zachwiana.
Prowadzenie wielkiej polityki zdobywczej i obronnej przez Egipt przez kilka wieków wymagało wielkich ofiar ze strony społeczeństwa. Skład społeczeństwa uległ w tym czasie głębokiej zmianie. Skutek różnicowania społecznego przyspieszony został w Egipcie na skutek przesiedlania obcych plemion. Egipcjanie zaczęli stronić od służby wojskowej. Służba wojskowa stawała się bardzo uciążliwa i prowadziła do ubożenia ludności, zwłaszcza zasobniejszej. W miarę jak Libijczycy stawali się zorganizowaną siła wojskową, społeczeństwo musiało opłacać wojska najemne. Rozpoczął się okres walk społecznych niespotykanych w poprzednich epokach. Przeniesienie centrum władzy wpłynęło na zubożenie ludności Teb. Trudności gospodarcze opóźniały dostawy żywności. Walka nie przynosiła spodziewanych łupów czy napływu danin. Wyczerpała ona gospodarkę egipską. Pojawił się głód, wystąpiła drożyzna zboża, prosa i jęczmienia. Zaczęto plądrować grobowce królewskie. Szczególnie charakterystycznym zjawiskiem był natomiast wzrost majątków świątynnych. Powstało państwo świątynne, odrębne od państwa podległego władzy panującego. To wszystko uszczuplało pozycję panującego. Nie potrafił on poskromić szerzącej się wśród urzędników korupcji. Wyprawy wojenne spowodowały napływ niewolników. Byli oni kierowani do pracy w kopalniach Nubii, przy wydobywaniu miedzi na Synaju czy w kamieniołomach. Liczba niewolników rosła również w wielkich majątkach świątynnych.
Niezdrowe stosunki społeczne panujące w Górnym Egipcie doprowadziły za Ramzesa XI do wybuchu rewolucji. Wmieszali się w nią najemnicy libijscy. Ruch został stłumiony. Wykazał jednakże zupełną słabość władzy centralnej. Wtedy władzę w Górnym Egipcie zajął Herihor. Był on wybitnym żołnierzem. Pozycję swoją wzmocnił przez wybranie go arcykapłanem boga Amona. W Dolnym Egipcie na władcę narzucił się Smendes. Ramzes XI zmarł ok. 1080 r. Wtedy Egipt faktycznie rozpadł się na dwie części. Władcy obu dzielnic zaliczani byli do jednej XXI dynastii.
Faraon początkowo utożsamiany był z bogiem Ra. Następnie przyjął tytuł syna boga Ra. Każde miasto miało swoją świątynię z własnym bóstwem.
Religia egipska dzieliła się na oficjalną religię państwową oraz na codzienną religię zwykłych ludzi. Na religię oficjalną składały się sprawowany w najważniejszych świątyniach kult i obchodzone święta. Kult opierał się na zasadzie wzajemności. Król, a faktycznie występujący w jego imieniu kapłani, zaspakajali potrzeby bogów i dbali o ich wizerunki. W zamian za to bogowie zamieszkiwali w swoich wizerunkach i okazywali swoją łaskę królowi, a za jego pośrednictwem całemu społeczeństwu.
Religia egipska związana jest przede wszystkim z kultem płodności. Była przez to związana z ziemią. Egipcjanie byli pierwszymi, którzy stworzyli systemy teologiczne. Istniały trzy teologie. W teologii heliopolitańskiej (nazwa pochodzi od miasta Heliopolis – miasto słońca) czynnikiem sprawczym świata było słońce. W religii tej istniały trzy hipostazy – trzy bóstwa: Chepri – młody bóg, wytacza słońce na nieboskłon, utożsamiany ze skarabeuszem; Ra lub Re – słońce w południe, przedstawiany z dyskiem słonecznym i głową sokoła; Atum – słońce zachodzące. Zgodnie z tą religią Re-Atum-Chepri stworzył się sam. Ze swojego nasienia stworzył parę bóstw – Szu /powietrze/ i Tefnut /wilgoć/. Oni z kolei spłodzili dwóch bogów i dwie boginie: Ozyrysa, Seta, Izydę i Neftydę. Tych dziewięciu bogów było najpopularniejszych. Wszystkich bogów było ponad 350. Religię z tak licznymi bóstwami nazywamy politeizmem. Nadawanie bogom cech zwierzęcych nazywamy zoomorfizmem.
W okresie Średniego Państwa kult boga Re ustąpił miejsca kultowi Amona z Teb.
Szczególne miejsce w religii egipskiej zajmował Ozyrys – bóg świata podziemnego. Wraz z kultem Ozyrysa pojawia się sprawa życia pozagrobowego. W okresie Starego Państwa religia nie zajmowała się losem zwykłego człowieka. Na groby sypano jęczmień. Był on symbolem zmartwychwstania. Tylko dla królów budowano wielkie grobowce zwane piramidami. Za czasów Państwa Średniego każdy mógł uzyskać zbawienie. Musiał jednak spełnić pewne warunki: należało zachować ciało, od wczesnej młodości należało inwestować w życie wieczne, należało zdobyć pieniądze na mumifikację oraz figurki Uszepti, a także szczęśliwie przejść sąd Ozyrysa. Po śmierci dusza płynęła na sąd Ozyrysa. W czasie podróży pojawiały się demony. Dla ich odpędzenia konieczne było posiadanie „Księgi umarłych” i wypowiedzenie odpowiedniego zaklęcia. Kiedy wreszcie zmarły dotarł do Ozyrysa wprowadzany był przed jego oblicze przez Anubisa. Na jednej szali kładziono pióro – symbol bogini sprawiedliwości i ładu moralnego – Amat. Wtedy też zmarły odbywał spowiedź negatywną – mówił czego nie zrobił – wobec czterdziestu sędziów. Po dobyciu spowiedzi serce zmarłego kładziono na drugiej szali. Wynika ważenia sprawdzał Anubis, a zapisywał Tot. Ceremonii ważenia towarzyszył „pożeracz zmarłych”. Jeżeli waga drgnęła – zmarły był pożerany, jeżeli wynik był pozytywny – Horus prowadził zmarłego przed Ozyrysa. Ten wpuszczał go na pola Jaaru. Wizja świata zbawionych przypominała świat ziemski. Kopano kanały, uprawiano pola itp. Posiadane przez zmarłego figurki Uszepti pozwalały mu spokojnie odpoczywać, one wykonywały pracę za niego.
Aby uzyskać zbawienie konieczne było zachowanie ciała. Po śmierci zmarłego odnoszono do miejsca balsamowania w towarzystwie zawodowych płaczek. Zmarły oddawany był w ręce paraszytów – kapłanów zajmujących się balsamowaniem. Ze względu na ciągłe obcowanie z trupami oraz zapach budzili odrazę.
W zależności od zamożności zmarłego dokonywano jednego z trzech sposobów mumifikacji:
tani – umycie, wrzucenie do basenu z solą. Po upływie kilku dni wyciągano i grzebano obok grobowców dostojników, by mógł się żywić tym, co spada z ich stołu,
średni – wnętrzności usuwano przez odbyt, mózg wyciągano przez nos, następnie wrzucano do basenu z solą. Dalej był proces podobny do pierwszego.
najdroższy - kapłan rozcinał ciało od mostka do wzgórka łonowego, usuwając wszystko oprócz serca (potrzebne było na sądzie Ozyrysa). Mózg wyciągano przez nos. Sterylizowano jamę ustną, dokonywano dehydracji – osuszenia natronem lub sodą kaustyczną, następnie smarowani wonnymi olejkami. Wnętrze ciała wypełniani natronem, wonnymi żywicami, brzuch wypełniano słomą zmieszaną ze smołą. Następnie całe ciało pokrywani sodą kaustyczną i pozostawiano na ok. 40 dni. Po tym okresie usuwano z ciała materiał wypychający, wypychano ponownie piaskiem i gliną oraz kawałkami materiału nasączonego wonnościami takimi jak mirra i cynamon oraz trocinami. Całe ciało nacierano maściami, płynnymi żywicami, następnie bandażowano i ozdabiano amuletami, biżuterią. Metoda była na tyle skuteczna, że kiedy w 1881 r. odkryto mumie Setiego I i odwinięto bandaże, ciało było bardzo dobrze zakonserwowane.
Wierzenia w życie pozagrobowe łączył się z konieczności inwestowania w grobowce. Największe z nich wznoszone dla władców nazwano piramidami. Ich budowa świadczy o wzroście władzy panującego. Pierwszym budowniczym piramid był Dżozer, władca III dynastii. Następne piramidy powstawały w czasie IV dynastii. Największe i najdoskonalsze piramidy wznieśli Chufu (Cheops), Chafra (Chefren) i Menkaura (Mykerinos). Najwyższą piramidą jest piramida Cheopsa. Liczyła ona ponad 150 m wysokości. Sama piramida była jedynie fragmentem zespołu grobowego. Wznoszono także prostokątną kaplicę przeznaczoną do składania ofiar zmarłemu oraz świątynię pełną posągów władcy. Dopiero ostatnim elementem była piramida, w której środku, poniżej poziomu ziemi, znajdowała się komora grobowa.
Do dziś budzą wiele pytań kwestie związane z obróbką kamieni na budowę piramid, kwestie transportu i dźwigania potężnych bloków.
Od III tysiąclecia Egipcjanie posługiwali się pismem. Były trzy rodzaje pisma: hieroglify – święte pismo o charakterze obrazkowym; pismo hieratyczne – kapłańskie, będące uproszczeniem hieroglifów: pismo demotyczne /od słowa demos – lud/ - ludowe, które powstało dopiero w I tysiącleciu.
W III tysiącleciu powstał też kalendarz egipski. Był to kalendarz rolniczy. Zawdzięczał on swoje powstanie obserwacjom wylewów Nilu, powtarzających się przeciętnie co 365 dni. Wylew Nilu w okolicach Memfis /stolica Starego Państwa/ zbiegał się ze słonecznym wschodem gwiazdy Sothis /Syriusz/. Dniem tym oznaczano początek roku. Rok dzielono na trzy pory: wylewu, siewu i zbiorów. Następnie dzielono je na dwanaście trzydziestodniowych miesięcy, uzupełnianych pięcioma dniami dodatkowymi. Taki rok urzędowy był jednak prawie o 6 godzin krótszy od roku astronomicznego. Cztery lata dawały 1 dzień spóźnienia, by dopiero po 1460 latach początek roku i wschód Syriusza wypadał w ten sam dzień. Ten kalendarz odegrał ważną rolę przy ustalaniu chronologii egipskiej, jak i chronologii całego starożytnego Wschodu.
AKTUALIZACJA I NOWE TEMATY: