Konformiści i buntownicy. Przedstaw literackie portrety bohaterów różnych epok.

Tematem mojej pracy jest przedstawienie portretów bohaterów, którzy jako swoją drogę życiową wybrali bunt lub postawę konformistyczną.

Zacznę może od wyjaśnienia podstawowych terminów takich jak bunt i konformizm. Według słownikowej definicji bunt to inaczej sprzeciw, opór przeciwko komuś lub czemuś lub też zorganizowane wystąpienie przeciwko władzy. Konformizm natomiast definiuje się zupełnie odwrotnie. Jest to postawa polegająca na ścisłym podporządkowaniu się wzorom, poglądom i normom narzuconym przez grupę społeczną, do której należy dana jednostka.

Portrety literackich buntowników chciałabym przedstawić na przykładzie takich lektur jak: Antygona Sofoklesa, gdzie pod uwagę wzięłam tytułową bohaterkę Antygonę. Drugim utworem są Chłopi Władysława Stanisława Reymonta. W tej książce buntownikiem jest Antek Boryna, syn głównego bohatera. Natomiast literaccy konformiści to według mnie Zenon Ziembiewicz, bohater Granicy Zofii Nałkowskiej oraz Felicjan Dulski z tragifarsy Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej.

Motyw buntu jest widoczny niemal w każdej epoce literackiej-od czasów biblijnych po współczesne. Często możemy zaobserwować go także w życiu codziennym, w każdej dziedzinie naszego życia. Jesteśmy zmuszeni dokonywać bardzo trudnych wyborów, niejednokrotnie przezwyciężając naturalne potrzeby i przedkładać nad nie obowiązki. Czasami wybór, jakiego dokonamy ma wpływ na całe nasze dalsze życie. Takie problemy przeżywają również bohaterowie literaccy. Oni, podobnie jak my, bardzo często wystawieni są na tę ciężką próbę, polegającą na wyborze drogi życiowej i sposobie działania. Przyjęcie postawy buntowniczej wymaga dużej odwagi i śmiałości ze strony jednostki, bo choć zawsze towarzyszy nam nadzieja na zwycięstwo i przekonanie, że nasz sprzeciw nie był daremny, nie powinniśmy zapominać o tym, że czasem możemy się też rozczarować.

Przykładem buntowniczki, która stała przed tragicznym wyborem jest Antygona. Jest ona jedną z najsłynniejszych kobiet literatury. To antyczny przykład buntu jednostki przeciwko władzy, przeciw rozkazowi pomijającemu uczucia i wierzenia obywatela. Antygona to młoda dziewczyna, córka Edypa, siostra Etoklesa, Polinejkesa i Ismeny. Wbrew woli króla Kreona pochowała ciało jednego ze swoich braci, który ginie w walce o władzę. Przeciwstawia się tym samym nakazowi króla, Kreona, który zakazał pochowania zwłok Polinejkesa, uznając go za zdrajcę. Prawa Antygony to „święte prawa boskie”, których nie wolno znieważać. Nikogo więc nie dziwi jej stanowcza decyzja w sprawie wykonania ceremonii pogrzebowej. Kieruje się siostrzaną miłością , pobożnością, która nakazuje jej wypełnić wolę bogów oraz niezbywalnymi prawami człowieka do pogrzebu i szacunku dla zwłok. Dziewczyna jest gotowa poświecić wszystko, nawet życie, by nie złamać swoich przekonań i wiary. Jest pewna słuszności swojego działania i choć wie, iż czeka ją za to kara, ma jednak przeświadczenie, ze racja jest po jej stronie. Antygona postąpiła tak, jak dyktowało jej serce. Głęboko ludzkie i szlachetne są racje bohaterki. Wszystkie są dopełnieniem jej oświadczenia: „(...)Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić(...)”Antygona podjęła heroiczną walkę wobec zasad, które wymyślił człowiek, a które wydały się jej absurdalne i niesprawiedliwe.

„(…)Nie Zeus przecież obwieścił to prawo

Ni wola Diki, podziemnych bóstw siostry,

Taką ród ludzki związała ustawą.

A nie mniemałam, by ukaz twój ostry

Tyle miał wagi i siły w człowieku,

Aby mógł łamać święte prawa boże,

Które są wieczne i trwają od wieku,

Że ich początku nikt zbadać nie może(…)”

Uznała ona wyższość praw religii i tradycji nad bezdusznym prawem władcy. Bunt Antygony jest konsekwencją jej niezłomnych zasad moralnych. Bohaterka nie potrafiła postąpić inaczej, nie znalazła innego wyjścia jak sprzeciw. Dla brata, a także dla bycia wierną swoim ideałom, straciła życie.

Drugą postacią o której chcę wspomnieć jest Antek Boryna. W powieści Chłopi Reymont opisuje kolejny rodzaj buntu, mianowicie bunt przeciw rodzinie. Antek jest synem Macieja Boryny, najbogatszego i najważniejszego chłopa we wsi Lipce. Głównym powodem nieporozumień mieszkańców jest tam ziemia, a pragnienie jej posiadania staje się przyczyna konfliktów między ojcem i synem. Antek buntuje się przeciw dominacji ojca , chce mieć własne gospodarstwo i ziemię, gdyż ona decyduje o pozycji we wsi, poziomie życia i osobistej pomyślności właściciela. Nie chce być tylko parobkiem na ojcowiźnie, bowiem świadczy to o jego niesamodzielności materialnej i osobistej. Tą zależność od ojca widzimy dokładnie kiedy musi on prosić go o każdy grosz lub gdy wypominany jest mu każdy kęs chleba. Chce być niezależny od niego ponieważ założył już własna rodzinę, a „istnieje się o tyle, o ile się posiada”. Portret Antka jako młodego buntownika dopełnia niebanalny dramat miłosny, pogłębiający konflikt syna z ojcem i motywujący dodatkowo jego bunt. Przez długi czas nie okazywał on jednak swoich uczuć, bowiem miał nadzieję, że należy mu się spadek po zmarłej matce. Nie potrafił pogodzić się jednakże z ogólnie przyjętym prawem: ,,ojca grunt, to i jego wola" i w końcu dochodzi między nimi do kłótni i bójki. Silny charakter i temperament Antka jest bardzo podobny do osobowości Boryny i być może dlatego nie mogli oni dojść do porozumienia. Antek w rezultacie został wygnany wraz z rodziną z domu ojca i zmuszony do przeprowadzki, do teścia, u którego wiódł nędzne życie.

Bohater cierpiał z powodu małżeństwa ojca z Jagną, ciężkiej sytuacji materialnej i niewoli, a także beznadziejnej miłości do macochy. Z zazdrością spoglądał nie tylko na majątek ojca i jego morgi, ale również na jego małżonkę. Hardości i uporu Antka nie złamała nawet bieda. Młody Boryna za wszelką cenę starał się udowodnić, iż jest lepszy od ojca.

Niezgoda na otaczającą rzeczywistość prowadziła do tworzenia się nowych form społecznych czy obyczajowych, zaś zgoda przedłużała tradycje i pozwalała na jej kontynuacje. Literatura od najdawniejszych czasów ukazywała wiec postawy nie tylko buntu, ale i konformizmu. Różni ich prawie wszystko, prezentują bowiem dwie odmienne postawy wobec życia.

Postacią konformistyczną, którą chciałabym teraz przedstawić jest Felicjan Dulski, jeden z bohaterów Moralności pani Dulskiej. Jest to cichy mężczyzna, który prowadzi egzystencję człowieka samotnego. Właściwie nie spełnia w domu ani roli ojca, ani męża. Jego powinnością jest tylko przynoszenie pensji żonie, z której on sam otrzymuje tylko drobne na kawę. Dulski jest całkowicie zdominowany przez małżonkę. To ona ciągle mówi mu co ma robić, a on, jako słabszy jest jej kompletnie podporządkowany. Bardzo bobrze widzimy to w momencie, gdy Dulska nakazuje mu w ramach poprawienia zdrowia odbyć spacer chodząc wokół stołu, on nie wypowiadając żadnego słowa sprzeciwu, wykonuje potulnie jej komendy. Można by powiedzieć, że urządził się po mistrzowsku albowiem odsunął się od wszystkiego. Jego postawę bardzo trafnie komentuje jego syn, Zbyszko „ojciec wybrał dogodną drogę. Matka za niego łokciami się przez świat przepycha, a on za nią”. Felicjan Dulski odzywa się tylko jeden raz, gdy wezwany przez żonę do zabrania głosu w kulminacyjnym momencie dramatycznego konfliktu związanego z jego synem, wybucha irytacją i wypowiada jedno zdanie „A niech was wszyscy diabli!”. Milczenie bohatera można by rozpatrywać, iż jest to jego rezygnacja z wszelkiej walki, pełne poddanie się dulszczyźnie i jej wszelkim konwencjom. Przyjęcie przez Felicjana Dulskiego postawy konformistycznej podkreśla jego tragizm, wynikający z bezradności wobec zła, którego jest w pełni świadom.

Postawę konformistyczną w Granicy przyjmuje jej główny bohater, Zenon Ziembiewicz. Nałkowska prezentuje tu nie tylko problem psychologiczny, ale także społeczny, ukazuje mechanizmy władzy i jej wpływ na życie ludzi. Losy Zenona śledzimy od wczesnej młodości aż do końcowej katastrofy. Już jako uczeń kształtuje on swą świadomość i opinie na temat własnego domu. Przede wszystkim chciał być inny niż jego zdegenerowany ojciec i pomagać ludziom-chciał żyć uczciwie i postępować zawsze słusznie, etycznie, a także budować przyszłość, nie tylko swoją, ale i odradzającego się kraju. Pogardza schematem życia, jaki wytworzył jego ojciec. Nie chce być tak ograniczony w swych poglądach jak on, rozumie jego niemoralność i bezsensowność. Naczelną cechą charakteru Zenona wydaje się być jego skłonność do kompromisów, prawdopodobnie odziedziczona po matce i właśnie ta cecha zaczyna kierować nim w całym jego życiu. Dla doraźnego awansu i kariery zaprzepaszcza dawne, młodzieńcze ideały. W życiu bohatera ważną rolę odegrały trzy kobiety. Poznanej w Paryżu Adeli nie kochał, ale czuł się wobec niej winny. Następną kobietą w jego życiu jest Justyna, z którą łączył go związek fizyczny, poddał się biernie swojemu wrodzonemu erotyzmowi, uległ atmosferze wolności, swobody oraz letnich wieczorów i został jej kochankiem. Wykorzystał jedynie nadarzającą się okazję, nie licząc się z konsekwencjami, jakie mogą nastąpić. Jego uczucie było przelotne, chciał tylko zaspokoić własne namiętności. Sprzeniewierzając się swojemu programowi życiowemu, zaczął powielać schematy. Upodobnił się do swojego ojca, którym tak gardził. Ostatnia kobieta to jego żona, Elżbieta, którą kochał i poważał lecz ich związek istniał tylko dzięki wielkiej tolerancji jaką ona posiadała wobec niego. Wszystkie te kobiety Zenon unieszczęśliwił przez swój konformizm. Wplątał się w miłosny trójkąt, a tym samym ukazała się jego skłonność do podwójnego życia w fałszu. Życie społeczne Zenona także było przepełnione zdolnością do ustępstw. Będąc redaktorem „Niwy” kierował się wolą i interesami Czechlińskiego, rezygnując z obiektywizmu i prawdy. Godził się pisać pod jego dyktando, nawet nie zauważając kiedy stał się pionkiem w jego rękach. Ta droga kompromisów i układów doprowadziła go do objęcia stanowiska prezydenta miasta. Został on wciągnięty w działalność, która nie ma nic wspólnego z jego młodzieńczymi marzeniami o „nowej organizacji życia”. Chociaż początkowo w swoim programie politycznym, zakładał rozwój ekonomiczny i pomoc dla najuboższych, to jednak niewiele z tego udało mu się zrealizować. Postawa pełna bierności, uległości i ustępstw prowadzi Zenona do zupełnej klęski moralnej. Coraz bardziej przesuwał granicę swych wygórowanych celów, stale naginał je, by były odpowiednie do sytuacji, w których się znajduje- by było mu lżej. Zauważa on, że jego kariera jest możliwa tylko dzięki moralnej deformacji siebie. Zmienił swoje poglądy pod wpływem nacisku środowiska. Nie potrafił zmierzyć się z przeciwnościami losu. Jest osobą, która już dawno stwierdziła, że Bóg i tak wszystko zaplanował i nie da się tego w żaden sposób zmienić. Zenon wyrzekając się swoich poglądów i zdania, zrezygnował z indywidualności. Gdy dotarło do niego, że jest nikim, że szedł przez życie po cudzych nieszczęściach…wybrał najprostsze z możliwych rozwiązań- popełnił samobójstwo. Uciekł przed odpowiedzialnością i cierpieniem. Przekroczył granicę moralności, za którą przestaje się być sobą. Zenon Ziembiewicz wypowiadając słowa : „ Jest się takim, jak myślą ludzie, nie jak myślimy o sobie my, jest się takim jak miejsce, w którym się jest”, odpowiednio podsumowuje swoją postawę konformistyczną, która doprowadza go do klęski

Kończąc moją wypowiedź chciałabym zauważyć, że zarówno bunt jak i konformizm jest bardzo głęboko zakorzeniony w kartach literatury jak i ludzkości. Wybrane przykłady literackie dowodzą, że każda postawa buntownicza jest inna, a bohater który się nią kieruje stawia sobie do realizacji inne cele, tak jak to było w przypadku omawianych przeze mnie postaci. Antygona buntuje się przeciwko prawu ustanowionemu przez człowieka, a wszystko po ty by godnie pochować zwłoki brata. Antek Boryna natomiast swój bunt kieruje przeciw dominacji ojca, chcąc tym samym by on przekazał mu ziemię. Natomiast postawy konformistyczne wynikają najczęściej z czynników egoistycznych i słabości jednostki. Felicjan Dulski nie angażował się w sprawy rodziny dla własnej wygody i spokoju, Zenona Ziembiewicz zaś być może konformizm już miał we krwi.