Historia turystyki i krajoznawstwa.

Europejskie i światowe organizacje turystyczne.

PTT, PTK, PTTK.

Intelektualną potrzebę poznania otaczającego świata towarzyszy człowiekowi w ciągu niemal całych dziejów ludzkości. W czasach historycznych Herodot1), Pliniusz2), Ptolomeusz3) i in. opisują poznane kraje, a ich dzieła do dziś są bogatym źródłem wiedzy o starożytnym świecie. W starożytności można też odnotować pierwszy wyczyn turystyczny, którym było wejście ok. 130 r. cesarza rzymskiego Hadriana4) na Etnę (3263 m npm.). Z czasem jednak potrzeba poznania świata ustąpiła miejsca innym, bardziej wzniosłym i ascetycznym zajęciom, ale tradycja badawczego spojrzenia na świat od starożytnych przeszła do Arabów.

Imperium kalifów stwarzało ogromne możliwości odbywania długich i interesujących podróży. Edrisi5), Ibn Battuta6) i in. zjechali i opisali świat od Hiszpanii po Himalaje, od środkowoafrykańskiej dżungli po środkowoeuropejskie puszcze. I kiedy podróżnicy arabscy spisywali swoje podróże - mnisi Europy powtarzali zmyślone bajki o pływających wyspach, wężach i diabłach morskich.

W feudalnej Europie do poznania świata przyczyniały się teraz dwie różne motywacje: pielgrzymki do miejsc kultu religijnego i wędrówki w poszukiwaniu pracy czeladników rzemieślniczych. Dlatego swoistym przełomem były XIII-wieczne podróże wysłanników papieskich do Karakorum - wśród nich zakonnika wrocławskiego Benedykta Polaka7). Ogromną sławę przyniosły także podróże Marco Polo8) stając się m. in. inspiracją dla Krzysztofa Kolumba, którego wyprawa doprowadziła do odkrycia Ameryki. W r. 1336 Francesco Petrarca9) - "ojciec duchowy alpinizmu" - wszedł na Mont Ventoux (1920 m npm.) w Alpach, a do r. 1600 zdobyto w Alpach nie mniej niż 12 najwyższych szczytów. Znane były już wtedy haki, liny, czekany, drabiny, istnieli też przewodnicy alpejscy10). W XVII i XVIII w. człowiek, który nie odbył dłuższej podróży, nie mógł uważać się za osobę wykształconą. Podróżowali synowie szlachty, potomkowie możnych rodów, a w ich świtach także i młodzież mniej zamożna.

Podobne motywacje kształtowały pierwotny ruch turystyczny w Polsce. Wtedy też można odnotować powstanie pierwszych dzieł pisanych przypominających treścią dzisiejsze przewodniki, jak choćby "Chorografia Regni Poloniane" Jana Długosza (XV w.) czy "Polonia, sive de situ, populis, moribus, magistratibus et republica Regni Poloniae"11) Marcina Kromera, napisanego dla elekta Henryka Walezego (XVI w.). Pojawiły się też pierwsze opisy krajoznawcze związane z pielgrzymkowaniem do Palestyny, podróżami do Włoch itp.

Upowszechnienie turystyki zaczynamy obserwować od połowy XVIII w. Wiąże się ono niewątpliwie z rozwojem kapitalistycznych form gospodarki i powstaniem nowej, politycznie niezależnej klasy społecznej - burżuazji. Dodatkowym atutem były postanowienia Kongresu Wiedeńskiego (1815 r.), regulujące problematykę stosunków międzypaństwowych, obowiązki służb zagranicznych w stosunku do obywateli, przepisy paszportowe. Stało się to zachętą do dalekich, nawet egzotycznych podróży. Aż do wybuchu I Wojny Światowej w Europie zachodniej zapanował okres niezmąconego pokoju - "la belle epoque", a podróże stały się wręcz towarzyskim obowiązkiem. Człowiek chcący utrzymać swą pozycję społeczną musi wykazać się licznymi wojażami, bywać w kurortach, gdyż brak takich rozrywek w sposób zasadniczy obniża jego pozycję towarzyską.

Ważnym ułatwieniem w uprawianiu turystyki był też rozwój kolei żelaznej, która wkrótce dotarła do niemal wszystkich atrakcyjnych miejscowości turystycznych. Powstają też liczne urządzenia turystyczne (schroniska zagospodarowane i samoobsługowe, ścieżki i znakowane szlaki turystyczne, tory saneczkowe, trasy narciarskie, itp.) stanowiąc dodatkowe ułatwienie i dodatkową atrakcję. Rozwija się żywiołowo przemysł pamiątkarski, powstają liczne organizacje turystyczne.

W Polsce okres ten przebiegał jednak odmiennie. Po klęsce powstań: listopadowego i styczniowego burżuazja nie praw politycznych12). Dodatkowo podział kraju utrudnia w zasadniczy sposób swobodę podróży. Tym niemniej w tym właśnie okresie zostaje "odkryta" mała podtatrzańska wieś Zakopane, która wkrótce staje się poważnym ośrodkiem wypoczynkowym i integracyjnym dla Polaków ze wszystkich zaborów. Tu na miano szczególnej ciekawostki zasługuje też podróż na Śląsk współczesnego Mickiewiczowi i Słowackiemu poety romantycznego Romana Zmorskiego, który pozostawił wręcz wróżbiarski zapis w Księdze Pamiątkowej schroniska na Ślęży (1845 r.). Jednocześnie zaczyna się w pełni naukowa eksploracja kraju (badania geograficzne, geologiczne, historyczne, etnograficzne itp.) oraz propagowanie turystyki w naszym współczesnym znaczeniu. Tu na szczególne wyróżnienie zasługuje z pewnością działalność Stanisława Staszica - niestrudzonego badacza Karpat, a także Jana Ursyna Niemcewicza, Wincentego Pola, Seweryna Goszczyńskiego, Oskara Kolberga i innych.

Znaczny wzrost zainteresowania turystyką, jako aktywną formą spędzania wolnego czasu, pojawia się w Polsce od połowy XIX w. Wiąże się to z powstaniem w Galicji Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" (1867), jak również szeregu innych organizacji sportowych i turystycznych, a szczególnie Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (1873) i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (1906). Obserwuje się znaczne zainteresowanie turystyką górską, a swoistym magnesem staje się wiele miejscowości podgórskich łączących funkcje uzdrowiskowe i turystyczne.

Skutki I Wojny Światowej zapoczątkowały kryzys świata mieszczańskiego. Konsekwencją były zasadnicze zmiany w zakresie dotychczas stosowanych form wypoczynku. Na skutek szalejącej inflacji następuje upadek turystyki międzynarodowej, później hamuje ją światowy kryzys gospodarczy lat 1929-33, II Wojna Światowa i okres tzw. "zimnej wojny" - dopiero bowiem porozumienia genewskie w r. 1955 okres ten zamknęły.

Organizacje turystyczne

Równolegle z XVIII- i XIX-wieczną modą na podróżowanie rozwija się alpinizm13), zwłaszcza po zdobyciu w r. 1786 najwyższego z wierzchołków Mont Blanc (4807 m npm.) przez Michela G. Paccarda z przewodnikiem Jackuesem Balmatem oraz znacznie trudniejszego Matterhornu (4478 m npm.) przez Anglika Edwarda Whympera z towarzyszami14). W konsekwencji powstają liczne kluby i stowarzyszenia, dla których wzorcem stał się założony w 1857 r. brytyjski "Alpine Club". Kolejno powstawały także: Österreichischer Alpenverein (1862), Schweizer Alpen Club (1863), Club Alpino Italiano (1863), Deutscher Alpenverein (1869). Ten ostatni połączył się w 1877 z towarzystwem austriackim tworząc Deutscher und Österreichischer Alpenverein. Towarzystwo to od r. 1913 posiadało także oddział w Katowicach, który w r. 1912 zainicjował budowę schroniska w Wysokich Taurach (Austria), nazwanego "Kattowizer Hütte". Zaczęły powstawać również liczne związki i kluby lokalne, propagujące turystykę w mniejszych lub większych, lokalnych pasmach górskich. Powstają też specjalistyczne czasopisma alpinistyczne, z których najstarszym jest brytyjski "Alpine Journal" (rok założenia 1863).

W tym samym czasie co kluby alpejskie zaczęły powstawać kluby żeglarskie (Francuski Jacht Club, 1876), kluby cyklistów, a już w początkach XX w. towarzystwa narciarskie. Szczególnie wcześnie zaczęły rozwijać się kluby kolarskie w Anglii, Francji, Włoszech, Niemczech i Austrii. Początkową formą ich pracy były wycieczki urządzane dla członków klubu, później niektóre z nich zaczęły przybierać charakter zawodów sportowych.

W 1888 r. w Waszyngtonie powstało Towarzystwo National Geographic, którego zadaniem miało być rozwijanie i upowszechnianie wiedzy geograficznej. Towarzystwo działa do dnia disiejszego, finansujšc liczne stypendia i programy edukacyjne. Jednak najbardziej znaną na świecie formą jego działalności jest magazyn "National Geographic", który zaczął ukazywać się wkrótce po założeniu Towarzystwa, a od końca 1999 r. dostępny jest także w wersji polskojęzycznej.

W r. 1890 powstaje we Francji Touring Club de France - pierwsza organizacja na świecie, stawiająca jako cel swej działalności rozwój wszelkich form turystyki. W tym samym okresie powstaje w Ameryce Płd. Touring Club Urugwaju.

W r. 1898 w Luksemburgu powstaje Międzynarodowa Liga Towarzystw Turystycznych (LIAT), przekształcona w r. 1919 w Międzynarodowe Zrzeszenie Turystyczne (AIT), które łączy szereg organizacji typu Touring Club de France, to znaczy zajmujących się statutowo wszelkimi formami turystyki. AIT przechodzi w r. 1919 poważną reorganizację, która kieruje jego działalność w stronę turystyki kolarskiej i samochodowej, a w pierwszym rzędzie ujednolicenia przepisów i form przejazdu samochodem z państwa do państwa. Taka forma ułatwień jak międzynarodowe prawo jest dorobkiem właśnie tej organizacji. W 1910 r. powstaje podobna organizacja - Międzynarodowa Federacja Automobilowa (FIA).

Stosunkowo późno bo w r. 1929 powstała Międzynarodowa Unia Alpinistyczna, zrzeszająca kluby alpejskie i towarzystwa turystyki górskiej. Unia powstała z inicjatywy Polski, a jej I Kongres odbył się w r. 1930 w Zakopanem.

W r. 1925 powstała w Paryżu Rada Centralna Turystyki Międzynarodowej (CCTI). Była to organizacja skupiająca jednocześnie przedstawicieli poszczególnych rządów jak i reprezentantów organizacji turystycznych. Kongres odbył się w 1935 w Krakowie. W tym samym roku powstała z polskiej inicjatywy Asocjacja Słowiańskich Towarzystw Turystycznych. Obie te organizacje nie odrodziły się jednak po II Wojnie Światowej.

Instytucjami zajmującymi się badaniami naukowymi nad turystyką w skali światowej jest powstałe w 1949 r. Międzynarodowe Stowarzyszenie Naukowe Ekspertów Turystyki (AIEST) z siedzibš w Lugano oraz powstała w 1951 r. Międzynarodowa Akademia Turystyczna z siedzibš w Monte Carlo.

Na tle historii zachodnioeuropejskich związków turystycznych ciekawie prezentuje sie historia najważniejszych polskich organizacji:

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie

Decyzja założenia Towarzystwa Tatrzańskiego zapadła 3 sierpnia 1873 r. w dawnym dworze zakopiańskim Ludwika Eichborna (tzw. Zwierzyńcu). Jego projekt przypisuje się Feliksowi Pławickiemu, kapitanowi armii austriackiej i posłowi do sejmu galicyjskiego, konkretyzującemu koncepcje ks. Józefa Stolarczyka, dr. Tystusa Chałubińskiego, Eugeniusza Janoty, Franciszka Biesiadeckiego, dr. Bolesława Lutestańskiego i innych.

Sformalizowanie czynności założycielskich nastąpiło już 31 grudnia 1873 r., a pierwszy Statut nadawał Towarzystwu nazwę: "Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie" z siedzibą w Nowym Targu i jako cele działania określał: uprzystępnianie i badanie gór. Rychłe zmiany w Statucie (31 maja 1874 r.) rozszerzyły cele programowe o ochronę kozic i świstaków oraz innych zwierząt (m. in. poprzez utworzenie straży tatrzańskiej) oraz zasięg terytorialny Towarzystwa. Konsekwencją tych zmian było też przyjęcie nowej nazwy: "Towarzystwo Tatrzańskie" z siedzibą w Krakowie.

Dokument przyjęcia w poczet członków Towarzystwa Tatrzańskiego

z roku 1876

W pierwszym dziesięcioleciu istnienia Towarzystwa powstały jego pierwsze oddziały terenowe: w Stanisławowie (1876), Kołomyi (1876), Lwowie (1883). Następnymi były oddziały: Pieniński w Szczawnicy (1893), Babiogórski w Żywcu (1905) i "Beskid" w Nowym Sączu. Dalszy rozrost terytorialny przypadł na lata powojenne I Wojny Światowej, kiedy to powstały oddziały Towarzystwa Tatrzańskiego w Warszawie, Nowym Targu, Łodzi, Poznaniu i Cieszynie.

Zakończenie I Wojny Światowej i odrodzenie się Państwa Polskiego umożliwiły kolejną zmianę nazwy Towarzystwa (1919 r.) na: "Polskie Towarzystwo Tatrzańskie". Fakty te były też niewątpliwie przyczyną dużej reorganizacji ustrojowej i programowej Towarzystwa. W roku 1922 Zjazd Towarzystwa Tatrzańskiego oficjalnie zatwierdził programy działania sekcji: Turystycznej, Narciarskiej, Ochrony Przyrody, Ludoznawczej oraz Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Nowe formy organizacyjne objęły również przewodnictwo górskie. Wspólną ideą było badanie Karpat, w szczególności Tatr i Pienin, oraz ułatwianie ich zwiedzania, ochrona zwierząt górskich, wspieranie przemysłu górskiego.

Realizacja celów statutowych Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego zaowocowała wkrótce m. in. założeniem sieci stacji meteorologicznych w górach i na Pogórzu, umożliwiających m. in. redakcję "Komunikatów pogodowych dla turystów", a "badanie Karpat" objęło np.: geografię i geologię, klimatologię, biologię, antropologię, etnografię, speleologię, muzykologię, historię i muzealnictwo, dzieje turystyki i taternictwa. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie "z rozmachem" też zaczęło pracować nad uprzystępnianiem gór. Wynikiem zabiegów Towarzystwa były m. in.: budowa linii kolejowej oraz drogi krajowej z Krakowa do Zakopanego, a przy zaangażowaniu własnych środków finansowych: budowa, utwardzanie i oświetlenie ulic Zakopanego, budowa licznych szlaków i ścieżek górskich, budowa innych urządzeń turystycznych. Szczególnie wiele uwagi poświęcono budowie schronisk turystycznych oraz organizacji stacji turystycznych. Do roku 1939 PTT dysponowało 54 schroniskami, 81 stacjami turystycznymi, 10 schroniskami niezagospodarowanymi, o łącznej liczbie 4543 miejsc noclegowych, a duża ich część do dziś służy turystom.

Nowe cele i zadania stanęły przed Polskim Towarzystwem Tatrzańskim po II Wojnie Światowej. Zmiany terytorialne i ludnościowe, a przede wszystkim specyficzna sytuacja społeczna i polityczna, zmusiły Towarzystwo do poszukiwania nowych form organizacyjnych oraz rozwiązań jednoczących ruch turystyczny. Przed podobnym problemem stanęło i drugie z polskich towarzystw turystycznych: powstałe w 1906 r. w Warszawie Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Skutkiem wzajemnych uzgodnień było zwołanie Zjazdu Delegatów obu towarzystw, który w dniu 17 grudnia 1950 r. dokonał połączenia Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze.

Polskie Towarzystwo Krajoznawcze

W podzielonej zaborami Polsce, a konkretnie pod zaborem rosyjskim (w tzw. Kongresówce) w roku 1906 powstało Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Jego założycielami byli m. in. Aleksander Janowski - pracownik kolei warszawsko-wiedeńskiej, Karol Hofman - dziennikarz, Kazimierz Kulwieć - pedagog i przyrodnik, Zygmunt Gloger - naukowiec, etnograf, Kazimierz Czerwiński - nauczyciel, przyrodnik.

Jednym z głównych celów ideowych Towarzystwa było pokazanie, zwłaszcza młodzieży, piękna ziemi ojczystej, by w ten nieco zakamuflowany sposób budzić w społeczeństwie umiłowanie kraju, jego historycznego dorobku, rozwijać partiotyzm. Cel ten najlepiej oddaje naczelna dewiza Towarzystwa:

"Przez poznanie kraju do jego umiłowania, przez umiłowanie do czynów ofiarnych",

która znalazła potwierdzenie w zatwierdzonym przez władze carskie statucie (zwanym "Ustawą"). Określał on, że celem zarejestrowanego w Warszawie PTK jest zbieranie i szerzenie wiadomości krajoznawczych oraz gromadzenie zbiorów naukowych, organizowanie wycieczek, tworzenie oddziałów prowincjonalnych, urządzanie wystaw, opieka nad pomnikami historii i przyrody.

Roli przewodników, a równocześnie nauczycieli wiedzy o kraju, podjęło się społecznie liczne grono działaczy PTK, współdziałających od roku 1909 z powstałą Komisją Wycieczkową. Spośród nich wymienić z pewnością należy wspomnianego wyżej Aleksandra Janowskiego oraz Mieczysława Orłowicza - orędownika krajoznawstwa górskiego i nizinnego.

I Wojna Światowa na krótko przerwała działalność PTK, a po odzyskaniu niepodległości i scaleniu ziem polskich reaktywowane Towarzystwo objęło swoim zasięgiem cały kraj. Powołane zostały nowe oddziały, zwłaszcza na terenach byłego zaboru pruskiego i austriackiego. Rozwój ten przerwały jednak działania II Wojny Światowej.

Rzeczywistość okresu powojennego zmusiła Towarzystwo do działań wzmacniających pozycję idei krajoznawczo - turystycznych na drodze zacieśnienia związków z Polskim Towarzystwem Tatrzańskim. Ich efektem było zjednoczenie PTT i PTK.

Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze

Pomysł połączenia Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego nie był nowy gdyż między oboma Towarzystwami istniały od dawna przyjacielskie więzy, mimo znaczących różnic organizacyjnych, programowych i różnego zasięgu terytorialnego. Natomiast na jego ostateczną realizację wpłynęły niewątpliwie zasadnicze przemiany ustrojowe w powojennej Polsce i świadomość, że w nowych warunkach potrzebna jest jedna silna organizacja turystyczna, obejmująca swoim zasięgiem cały kraj. Uczciwie trzeba jednak stwierdzić, że w obu Towarzystwach istnieli także przeciwnicy połączenia, pełni obaw czy w nowej organizacji nie zostaną zatracone specyficzne wartości każdego z Towarzystw.

Dla wyjaśnienia wszystkich problemów i stworzenia modelu przyszłego Towarzystwa w roku 1948 została powołana Komisja Porozumiewawcza, a finalnym efektem jej działania było opracowanie "Podstaw ideologicznych oraz zasad przyszłego statutu".

Ostatnie Zjazdy Delegatów obu Towarzystw odbyły się w Warszawie, 16 grudnia 1950 r. W dniu następnym, tj. 17 grudnia 1950 r., na wspólnym Zjeździe PTT i PTK zostało dokonane połączenie obu Towarzystw, pod nową nazwą: "Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze."

3