Pijący rodzice i dziecięce krzywdy

Jakie są związki nadużywania alkoholu przez ojca, matkę lub oboje rodziców z rozmaitymi formami krzywdzenia i zaniedbywania dziecka oraz innymi dysfunkcjami w rodzinie? Ich badanie przeprowadzone w latach 1995-1997 było wspólnym przedsięwzięciem trzech amerykańskich instytucji: Ośrodka Oceny Stanu Zdrowia w San Diego w Kalifornii oraz Ośrodków Kontroli i Zapobiegania Chorobom i Uniwersytetu Emory w Atlancie w stanie Georgia.

Badana próba została wyłoniona spośród zarejestrowanych w Ośrodku Oceny Stanu Zdrowia, dorosłych uczestników jednego z badawczych projektów zdrowotnych w San Diego. Po dwóch tygodniach od tego badania wysłano do nich kwestionariusz, obejmujący krzywdy, zaniedbania i przemoc w dzieciństwie oraz nadużywanie alkoholu przez rodziców lub innych członków rodziny.

Zbadano 4674 kobiet i 3955 mężczyzn (54% i 46%) przeciętnie w wieku odpowiednio 55 lat i 57 lat. Wykształcenie wyższe miało 32% kobiet i 42% mężczyzn, a zaledwie 8% pierwszych i 7% drugich nie ukończyło szkoły podstawowej. Przynajmniej jedno z ich rodziców było uzależnione od alkoholu w przypadku 22% badanych, przy czym znacznie częściej uzależniony był ojciec niż matka (18% i 2% wśród kobiet oraz 15% i 2% wśród mężczyzn). Dorastanie z obojgiem rodziców uzależnionych od alkoholu było udziałem 4% kobiet i 3% mężczyzn.

O co pytano?

Wszystkie pytania o negatywne doświadczenia w rodzinie alkoholowej dotyczyły pierwszych 18 lat życia. Doświadczenia te były zaliczane do dziesięciu kategorii krzywd.

Przemoc słowną rozpoznawano na podstawie odpowiedzi na dwa pytania: Jak często się zdarzało, że któreś z twoich rodziców, przybrany rodzic lub inna osoba dorosła mieszkająca w twoim domu obrzucała cię wyzwiskami, obrażała albo poniżała? oraz Jak często zachowania którejś z tych osób sprawiało, że bałeś się fizycznego bólu? Do badania przemocy fizycznej posłużono się kolejnymi dwoma pytaniami: Czasami rodzice lub inni dorośli zadają dzieciom ból. Kiedy dorastałeś, jak często zdarzało się, że któreś z twoich rodziców, przybrany rodzic lub inna osoba mieszkająca w twoim domu:

1) popychała cię, szarpała, dawała ci klapsy albo czymś w ciebie rzucała;

2) biła cię tak mocno, że miałeś później na ciele ślady bicia lub obrażenia?.

Wykorzystywanie seksualne oceniano za pomocą czterech pytań: Czy w ciągu pierwszych 18 lat twojego życia zdarzyło się kiedykolwiek, że jakaś osoba dorosła - członek rodziny, przyjaciel rodziny lub ktoś nieznajomy:

1) dotykał cię lub pieścił w sposób seksualny;

2) zmuszał cię, abyś jego dotykał w sposób seksualny;

3) próbował odbyć z tobą stosunek seksualny jakiegokolwiek rodzaju;

4) rzeczywiście odbył z tobą stosunek seksualny jakiegokolwiek rodzaju?

Wystarczyła odpowiedź "tak" na któreś z pytań, żeby taką osobę uznać za ofiarę wykorzystania seksualnego w dzieciństwie.

Miarą zaniedbywania emocjonalnego były odpowiedzi na pięć stwierdzeń, określające, w jakim stopniu:

1) w mojej rodzinie był ktoś, dzięki komu czułem się ważny i wyjątkowy;

2) czułem się kochany;

3) członkowie mojej rodziny troszczyli się o siebie nawzajem;

4) członkowie mojej rodziny czuli się ze sobą blisko związani;

5) moja rodzina była dla mnie źródłem siły i wsparcia.

Zaniedbywanie fizyczne mierzono przy użyciu pięciu stwierdzeń:

1) nie dostawałem jedzenia w wystarczającej ilości;

2) wiedziałem, że jest ktoś, kto o mnie dba i mnie chroni;

3) moi rodzice byli zbyt pijani lub naćpani, żeby się o mnie troszczyć;

4) musiałem chodzić w brudnym ubraniu;

5) był ktoś, kto zabierał mnie do lekarza, kiedy tego potrzebowałem.

Bycie świadkiem maltretowania matki badano za pomocą pytania: Jak często twój ojciec (lub ojczym) albo partner życiowy matki zachowywał się wobec niej w jeden z wymienionych sposobów:

1) popychał ją, szarpał, bił otwartą dłonią albo czymś w nią rzucał;

2) kopał ją, gryzł, bił pięścią lub twardym przedmiotem;

3) wielokrotnie bił ją przynajmniej przez kilka minut;

4) groził jej nożem albo pistoletem bądź rzeczywiście użył noża lub pistoletu, żeby ją skrzywdzić?.

Nadużywania substancji odurzających dotyczyło pytanie, czy osoba badana mieszkała w dzieciństwie z krewnym lub kimś niespokrewnionym, kto nadużywał alkoholu, cierpiał na chorobę alkoholową lub zażywał narkotyki. Jeżeli zaznaczyła ona w kwestionariuszu, że ktoś u niej w domu cierpiał na depresję albo chorobę psychiczną lub usiłował popełnić samobójstwo, to uznawano, że zetknęła się w dzieciństwie z chorobą psychiczną w rodzinie. Ostatnie pytania dotyczyły separacji lub rozwodu rodziców oraz pobytu w więzieniu członka najbliższej rodziny.

Wyniki badań

Okazało się, że w dzieciństwie negatywne doświadczenia ośmiu kategorii występowały częściej wśród kobiet niż wśród mężczyzn - z wyjątkiem przemocy fizycznej i zaniedbywania fizycznego. Krzywdy co najmniej czterech rodzajów ujawniło 17% kobiet i 11% mężczyzn. Stwierdzono silny związek między piciem rodziców a każdym z dziesięciu rodzajów krzywd. Owe zależności były najsilniejsze wśród osób, które dorastały z dwojgiem rodziców nadużywających alkoholu - wśród nich notowano też najczęściej współwystępowanie kilku kategorii krzywd - najsłabsze zaś u tych, których rodzice nie nadużywali alkoholu. Wyjątek stanowili tu mężczyźni, którzy doświadczyli wykorzystywania seksualnego, rozwodu rodziców oraz uwięzienia członka bliskiej rodziny, a także kobiety, które zetknęły się z chorobą psychiczną w domu rodzinnym.

Obecność uzależnionego od alkoholu rodzica podwajała ryzyko doznania krzywdy dla każdej z badanych kategorii. Ponadto jeśli to matka piła, zarówno badane kobiety, jak i mężczyźni przeżywali każde z negatywnych doświadczeń dziecięcych dwa lub trzy razy częściej niż osoby z rodzin bez problemu alkoholowego. Najsilniejszy związek zaobserwowano między nadużywaniem alkoholu przez rodziców a dorastaniem w rodzinie, gdzie matka była maltretowana - prawdopodobieństwo, że była bita, było 13-krotnie większe w przypadku mężczyzn, których oboje rodzice nadużywali alkoholu.

Odsetek osób bez negatywnych doświadczeń w dzieciństwie był wyższy wśród badanych, których rodzice nie nadużywali alkoholu (42%). Z drugiej strony udział tych, którzy doznali czterech lub więcej rodzajów krzywd, był wśród dorastających z przynajmniej jednym pijącym rodzicem wyższy i wynosił 34%. Widać więc wyraźną różnicę w zależności od nadużywania alkoholu przez rodziców: dzieci w takich rodzinach częściej niż inne doświadczają rozmaitych form krzywdzenia, zaniedbywania i dysfunkcji rodzinnych.

Rzeczywiste związki między negatywnymi doświadczeniami dziecięcymi a ryzykownymi zachowaniami, stanem zdrowia i chorobami wśród osób dorosłych mogą być jeszcze silniejsze, niż wynika z tych badań. Trzeba dodać, że bardzo zbliżone wyniki uzyskano we wcześniejszych badaniach.

Wśród wniosków praktycznych z prezentowanych badań warto podkreślić, że terapeuci zajmujący się leczeniem alkoholików powinni być świadomi konieczności przeprowadzenia wnikliwej diagnozy ich rodzin z uwagi na wysokie prawdopodobieństwo współwystępowania zjawisk krzywdzenia i zaniedbywania dzieci, przemocy domowej oraz innych dysfunkcji rodzinnych. Podobnie osoby zajmujące się diagnozą i terapią dzieci krzywdzonych powinny w każdym przypadku dopilnować sprawdzenia, czy rodzice tych dzieci nie nadużywają alkoholu, oraz pamiętać, że różnorakie negatywne doświadczenia dziecięce często występują łącznie.

[wg Shanta R. Dube, Robert F. Anda, Janet B. Croft, Valerie J. Edwards, Wayne H. Giles, Vincent J. Felitti: Dorastanie z rodzicami nadużywającymi alkoholu a krzywdzenie i zaniedbywanie dziecka oraz inne dysfunkcje rodzinne. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, nr 8/2004, s.62-77]