Zbyszek Wasyl

Międzyrzecki Rejon Umocniony

Międzyrzecki Rejon Umocniony jest nazywany Wałem Wschodnim, Linią Warta-Odra,

Czworokątem Odrzańskim a także Frontem Umocnionym Łuku Odry i Warty. M.R.U

(O.W.B) jest najciekawszym obiektem fortyfikacyjnym na terenie naszego kraju; fascynuje

swym ogromem podziemnych korytarzy ( ponad 34 km ) i nowatorskimi systemami

rozwiązań technicznych przewyższających Linię Maginota. Jako unikatowa budowa militarna

stanowi obecnie ciekawy i osobliwy skansen budownictwa fortyfikacyjnego. Dopiero

niedawno powstało wiele cennych i ciekawych opracowań, które wzbogacają wiedzę na ten

temat. Szczególnie ważne są badania terenowe i dostęp do archiwów znajdujących się

wBundesarchiv Militararchiv we Freiburgu.

Historia

Budowa umocnień uwarunkowana była : położeniem geograficzno -strategicznym "bramy

lubuskiej", koncepcją ufortyfikowania nowej granicy z Polską i przewidywaną rolą tych ziem

na wypadek wojny z Francją. Środkowe Nadodrze było fortyfikowane już od X wieku, ze

względu na ukształtowanie powierzchni tworzy bramę wejściową do prawobrzeżnego

dorzecza Odry od strony zachodniej. Wszystko to zostało wykorzystane później przez

Niemców po zajęciu przez nich tych ziem i pomogło w budowaniu systemów umocnień. Po

zakończeniu I wojny światowej większość sztabów generalnych państw europejskich

zaakceptowała nowy system fortyfikacyjny, polegający na budowie wzdłuż granicy linii

fortyfikacyjnych. Niemcy zakładali w swych planach militarnych, że przyszła wojna

rozpocznie się na zachodzie przeciwko Francji a Polska jako sojusznik Francji może rozwinąć

działanie zaczepne na kierunku Berlińskim.

Budowa fortyfikacji na tych terenach była zabroniona postawieniami traktatu wersalskiego,

jednak niejasne sformułowania pozwoliły Niemcom na swobodne interpretowanie zakazów,

które nie zabraniały konserwacji istniejących obiektów. Pozwoliło to na zamianę ceglanych

umocnień żelbetonowymi. Osłabienie roli Międzyalianckiej Wojskowej Komisji i dojście W

1933 roku Hitlera do władzy znacznie przyśpieszyło budowę Frontu Ufortyfikowanego

(Festungsfront). Podstawę umocnień miały stanowić grupy warowne połączone ze sobą

podziemną drogą rokadową. 16 marca 1935 roku Hitler wypowiedział klauzule wojskowe

traktatu wersalskiego co pozwoliło na jawne przygotowanie umocnień na wschodzie.

Zakończenie ich budowy przewidywano na rok 1944, a niektórych obiektów nawet na 1951r.

Jednak w kwietniu 1938 roku Hitler, w wyniku zmiany polityki militarnej wydał rozkaz

zaprzestania rozbudowy umocnień na wschodzie,

Budowa

Pierwsze prace fortyfikacyjne na terenie Środkowego Nadodrza zostały podjęte w 1925roku.

Rozbudowywano drogi i połączenia kolejowe. Przeprowadzono wiele prac hydrotechnicznch,

wykorzystując naturalne układy systemów wodnych o dużych walorach strategicznych. W

tym czasie podjęto studia terenowe w celu przygotowania projektu budowy umocnień stałych.

Kompletny projekt i dokumentacja techniczna budowy MRU został zakończony w 1935 r.

Był to, na ówczesne czasy, imponujący projekt nowoczesnych umocnień. Budowę

nadzorowała Inspekcja Umocnień Wschodnich. Przy budowie pracowali specjaliści i

robotnicy sprowadzeni z Alzacji oraz oddziały junaków Służby Pracy Rzeszy. Główne prace

prowadziła firma "Barzewski i Ziemeck", która prowadziła budowę metodami górniczymi

drążąc labirynt podziemnych korytarzy. Urobek służył do zaplanowanych zmian

ukształtowania terenu. Na powstałych wzniesieniach budowano naziemne obiekty. W końcu

1937 roku Międzyrzecki Rejon Umocniony stanowił już dobrze rozbudowaną fortyfikację o

dużej zdolności bojowej. Do 1 października 1937 roku miał być ukończony montaż kopuł

pancernych, ważących 42 tony, na wszystkich obiektach, których budowa została ukończona.

Od 1838 r. budowę przejęła zmilitaryzowana organizacja budowlana, pod nazwą Organizacja

Todt (OT), stworzona przez dr inż. Fritza Todta - specjalisty od budownictwa drogowego w

stopniu generała-majora. Wprowadził wśród robotników rygor dyscypliny wojskowej. Po

zmianie koncepcji planów wojny tempo budowy znacznie osłabło. Z tego okresu pochodzą

wszelkie zasklepienia prowizoryczne niektórych tuneli. Ostatni etap budowy

Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego rozpoczął się w połowie 1944 roku. Wiązał się z

bezpośrednim zagrożeniem ataku na kierunek berliński. Całością prac kierował gen. płk

Strauss. W tym okresie rozbudowano szczególnie pas przesłaniania MRU. W czasie wojny w

bezpośrednim otoczeniu umocnień zlokalizowano kilka obozów, które zapewniały siłę

roboczą. W obozach zostali umieszczeni robotnicy przymusowi różnych narodowości i jeńcy

radzieccy.

Pancerwerki

Pancerwerk -żelbetonowy schron bojowy z kopułami pancernymi (dzwonami). Budowę

rozpoczynano od wykonania wykopu potem wiercono studnię i kładziono płytę

fundamentową. Z niej podciągano jako pierwsze ściany działowe. Ze względu na wielką masę

schronów, których wymiary w planie dochodziły do kwadratu boku 30 metrów, wykonywano

je z dwóch połówek przedzielonych szczeliną dylatacyjną. Szczelina ta zapobiegała

rozprzestrzenianiu się pęknięć od uderzeń pocisków. Płyta fundamentowa miała około 0,8

metra grubości a ściany i stropy 1,5 metra (odporność B). Konstrukcja dużych Werków była

identyczna jak innych obiektów fortyfikacyjnych. Żelbet zbrojony był w całej masie. Stropy

zabezpieczano sztywną masą przeciwodpryskową z belek dwuteowych uzupełnianych

arkuszami blachy. Część urządzeń instalowano przed zalaniem stropu np: drzwi pancerne.

Czas budowy każdego obiektu wynosił 2-3 miesiące. Pancerwerki posiadały najczęściej dwie

kondygnacje i miały posiadać załogę 60 do 100 żołnierzy. W górnej części znajdowały się

izby bojowe obsługi broni maszynowej, centrala telefoniczna, podręczne magazyny amunicji.

W dolnych pomieszczeniach znajdowała się kuchnia, urządzenia techniczne, wentylacyjne i

umywalnia. System zabezpieczenia składał się z korytarza, w którym znajduje się zapadnia z

ruchomym pomostem, pod którym był dół o głębokości 4 m co pozwalało skutecznie

zabezpieczyć przed skutkami wybuchu wrzuconego granatu przez otwór wejściowy i

jednocześnie uniemożliwiał dostanie się do środka. Otwór wejściowy o wymiarach 80 x 100

cm ochraniany był przez wysunięte stanowisko karabinu maszynowego, osłoniętego tarczą

pancerną w przeciw rykoszetowej strzelnicy.

Cały obiekt został od strony frontu obsypany ziemią, z której wystawały jedynie kopuły

pancerne. Każdy obiekt posiadał fosę bronioną czołowo, pozbawioną kaponier. Fosa miała

najczęściej kształt czworokąta o bokach 100 - 150 metrów. W najgłębszym miejscu

biegnącym wzdłuż zewnętrznej krawędzi, znajdował się pas z drutu kolczastego o szerokości

około 10 metrów. Druty rozpięte były na metalowych słupkach rozstawionych w

szachownicę. Były to standartowe słupki, posiadały podstawę z betony lub płaskich blach,

zakopywaną na głębokość 0,5 do 1 m. Słupki i druty wykonane były odporne na korozję, co

zapewniało im wieloletnią żywotność. Także kopuły, strzelnice i wejścia były zabezpieczane

drutem kolczastym na niskich słupkach. Nad wejściami i strzelnicami zakładano siatkę

metalową podtrzymywaną na metalowych pałąkach osadzonych w betonie. Chroniły przed

opuszczeniem ze stropu ładunków wybuchowych. Wszystkie obiekty posiadały 1 - 3 wyjścia

awaryjne wyprowadzające z dolnej lub górnej. Szyb obudowany był cegłą klinkierową lub

półokręgami.

Strzelnica

Strzelnica służyła do bezpośredniej obrony wejścia w ścianach przedsionków wyposażonych

w zapadnie. Karabin maszynowy ukryty był za tarczą pancerną w przeciw rykoszetowej

strzelnicy.

Kopuły pancerne

Kopuły pancerne w zależności od typu były uzbrojone w broń maszynową, miotacz ognia, lub

moździerze. Niektóre były stanowiskami obserwacyjnymi naziemnej znajdujących się za

wzniesieniem. (typ438 PO1), kierujące ogniem artylerii Wyposażano je w obrotowy peryskop

z napędem elektrycznym, który był wysuwany przez otwór w stropie kopuły. Kopuła ważyła

28 ton, średnica wewnętrzna 1,3 m grubość boczna 250 mm, stropu 300mm. Kopuły typu 20

P7 O wadze 42 tony posiadały zmienną grubość pancerza od 250 do 350 mm i wyposażone

były w dwa karabiny maszynowe, które przez 6 otworów o wymiarach 150x190 miały

możliwość ostrzału okrężnego kopuły starszego typu MG 34 posiadały stanowisko dla

jednego karabinu. Wnętrza kopuł były wyściełane azbestem i filcem. Bezpośrednią obronę

zapewniał okrężny miotacz ognia.

Broń maszynowa

Podstawowym środkiem ogniowym służącym do ognia zasadniczego na głębokość 2.000 m i

obrony obiektu miał być karabin maszynowy MG - 34 (kal. 7,92 mm, szybkostrzelność

praktyczna 400 strzałów na minutę) montowany na specjalnej podstawie fortecznej i

umieszczony w następujący sposób:

-1 karabin maszynowy za płytą pancerną.

-1 karabin maszynowy w kazamacie pancernej

-1 karabin maszynowy w kopule trzy strzelnicowej

-2 karabiny maszynowe w kopule sześciostrzelnicowej

-1 lub 2 karabiny maszynowe w wieży obrotowej

Karabiny maszynowe w nowych kopułach, przez 6 otworów o wymiarach 150x190, miały

możliwość ostrzału okrężnego. Kopuły starszego typu posiadały stanowisko tylko dla jednego

karabinu.

Miotacz Ognia

Okrężny miotacz ognia posiadał, prądownicę o osłonie pancernej typu 420P9 o wadze 2,3

tony. Mieszanka zapalająca znajdowała się w zbiorniku magazynowym o pojemności 700

litrów skąd za pomocą pompy, partiami, przemieszczana była do zbiornika roboczego. Dalej

przy użyciu azotu pochodzącego z butli tłoczona była do prądnicy, która wyrzucała ją na

zewnątrz. Zapłon następował w momencie wylotu mieszanki z prądownicy od elektrycznie

zapalanego acetylenu dostarczanego z butli. Obrót prądownicy był ręczny lub mechaniczny za

pomocą silnika elektrycznego. Zapas mieszanki starczał na 1,5 minutowy ciągły ostrzał w

przypadku gdy tłoczoną ją bezpośrednio ze zbiornika magazynowego za pomocą azotu

pochodzącego z drugiej butli. Wymiana butli i uzupełnienie mieszanki wymagało przerwy w

walce. Zasięg miotacza wynosił 40-50 metrów.

Moździerze

Najsilniejszym środkiem ogniowym w jaki wyposażano pancerwerki były moździerze

maszynowe typu M 19, kalibru 50 mm. Umieszczano je w tylnej części obiektu, w szybie

kopuły pancernej wpuszczanej w strop tak aby od strony ataku był niewidoczny (wg. J.

Miniewicza). Posiadał on bardzo szybkie mechaniczne ładowanie i dość dużą

szybkostrzelność dochodzącą nawet do 120 strzałów na minutę, przy nośności 750 m. Granat

odłamkowy ważył 0,9 kg.

Stanowiska obserwacyjne

Do bezpośredniej obserwacji wokół terenu służyły dzwony

obserwacyjne typu 23P8 o odporności B1

System obrony

Terytorialnie zajmował powierzchnie około 8 tyś. km. kw. posiadając front umocnień o

długości 100 km, którego szerokość wynosiła około 80 km. Składał się z trzech pasów

umocnień: pozycji przesłaniania, pozycja główna i tyłowej.

Pozycja przesłaniania

Pas pozycji przesłaniania stanowił system polowych transzei przebiegających w pobliżu linii

granicy polsko-niemieckiej sprzed 1939 roku między miejscowościami od Dłuska nad Wartą,

Krobielwem, Wierzbnem, Trzcielem, Kargową, Klenicą do Odry.

Pozycja główna

Pas pozycji głównej przebiegał od Gorzowa Wlk., wzdłuż Odry, Paklicy, przez Gościkowo,

Wysoką, Mostki, Skąpe do Brodów nad Odrą. Zasadniczym elementem fortyfikacyjnym

umocnień były wielkie żelbetonowe schrony bojowe a kopułami pancernymi (dzwonami),

tzw. pancerwerkami. Projektanci klasyfikowali schrony bojowe według następujących

czterech grup: o budowie lekkiej (typu C i D), średniej (B i B1), ciężkiej (A i A1) oraz typy

pośrednie. Normy przewidywały, iż obiekty grupy B miały zabezpieczać przed skutkami

trafienia pociskami kalibru do 220 mm. Według M. Rogalskiego i M. Zaborowskiego w MRU

wznoszono obiekty o odporności B.

System podzielony był na trzy części:

Odcinek południowy.

Odcinek południowy MRU miał długość około 37 km i przebiegał wzdłuż linii: od jeziora

Paklicko, miejscowości Lubrza, Mostki, Ołobok, przetocznica, do Odry w rejonie Bródek

koło Brodów. Wykorzystano naturalny ciąg jezior, które połączono kanałami, budując

jednocześnie szereg sztucznych zalewów, urządzeń spiętrzających wodę, co umożliwiało

zalanie w razie potrzeby znacznego obszaru. Drogi przelotowe zabezpieczano różnego

rodzaju zaporami i przeszkodami. W kilku miejscowościach zbudowano zwodzone mosty,

które za pomocą napędu elektrycznego lub ręcznie można było szybko zdemontować.

Odcinek środkowy.

Jest to najsłabszy odcinek linii, pozbawiony zalesienia oraz poważniejszych przeszkód

wodnych. Z tego powodu a tym terenie zaprojektowano najsilniejszą część Frontu

Ufortyfikowanego. Zbudowano pod ziemią rokadowo: 10,5 km tunelu głównego (3,2m x 3,8),

15,5 km tuneli bocznych (1,7-2 x 2,5); dwa zespoły hal każdy o powierzchni ok. 2000 m kw.

kilka pojedynczych hal o powierzchni około 180 m kw. podziemny piętrowy zespół

koszarowy o powierzchni około 340 m kw. Do tunelu głównego prowadziła zewnętrzna droga

dojazdowa oraz tory elektrycznej kolei wąskotorowej. Wykonany został tylko jeden wjazd do

podziemi o wymiarach 2,7 x 3 m. Do poszczególnych obiektów podziemnych prowadziły

wejścia szybowe w pancerwerkach, posiadające schody oraz szyby dla wind towarowych,

które umożliwiały zaopatrywanie je w amunicje i żywność. W części południowej wokół 12

komór znajduje się tzw. Pętla Boryszyńska pozwalająca na bezkolizyjny ruch pojazdów

mechanicznych oraz kolei wąskotorowej. Wybudowane komory miały stanowić zaplecze

baterii pancernej. Podziemne korytarze posiadały bardzo skuteczne odwodnienie

grawitacyjne. Odcinek środkowy zabezpieczony jest specjalnie wykonanymi zaporami

przeciwpancernymi "zębami smoka".

Są to słupy żelbetonowe o wysokości 40 do 100 cm, ustawionymi pod odpowiednim kątem.

Czołg, który najechał na taki słup blokował się stając się jednocześnie łatwym celem. Ogółem

na tym odcinku zbudowano 50 pacerwerków, wykonano 9 grup warownych, dwie bocznice w

Kursku i Staropolu. Pod ziemią zbudowano 12 stacji. W celu ułatwienia orientacji nazwano je

imionami w porządku alfabetycznymi. Miały tu się znaleźć najsilniejsze Werki.

Planowano budowę 15 obiektów typu A posiadające następujące uzbrojenie i pancerze: 2 - 3

kopuły, 1 wieże obrotową z km-mi, 1 km (karabin maszynowy) w kazamacie flankującej,

granatnik automatyczny, lekka haubica, załoga 50-180 ludzi.

13 obiektów typu A1 wyposażone w: 2 kopuły 6 -cio strzelnicowe, armatę sprzężoną z k-em

w kazamacie, dwie kopuły dla obserwatorów, załoga 76-105 osób.

4 baterie pancerne o odporności A wyposażone w 3 ciężkie haubice osłonięte wieżami

pancernymi, każda w osobnym schronie, załoga 90-100 ludzi

Odcinek północny.

Odcinek północny głównego pasa miał dł. 32 km i przebiegał wzdłuż linii jezior: Kursko,

Długie, Chycina, Cisie. Lipawki i dalej na północ koło miejscowości Bledzew, brzegiem

Odry, a następnie Warty, do ujścia do niej Noteci w rejonie Santoku.

Bibliografia:

1. Andrzej Toczewski "Międzyrzecki Rejon Umocniony" Zielona Góra 1997r.

2. Bigusław Perzyk, Janusz Miniewicz "Międzyrzecki Rejon Umocniony" Warszawa

1993r.