Czynniki prawotwórcze:

1. Edykt

2. Jurysprudencja

Jurysprudencja (Prudencia juris – roztropność w odniesieniu do prawa)

1. Jurysprudencja kapłańska – znajomość formalnych reguł do wykonywania czynności prawnych; znajomość kalendarza sądowego <- do roku 304 p.n.e. (ogłoszenie ius flavianum – ogłoszenie formuł procesowych)

2. W połowie trzeciego wieku p.n.e. zaczęto publicznie nauczać prawa i znajomość prawa stała się wiedzą ogólniej dostępną

3. II-I w. p.n.e. – osoby mający wiedze prawniczą (veteres) zaczynają dodawać wiedzę prawniczą, a nie jedynie odtwarzają ukształtowaną wiedzę, jak to było wcześniej. Stało się tak, ponieważ występowały luki prawne. Juryści zdobyli sobie autorytet, ich działanie spotykało się z aprobatą społeczeństwa. W ten sposób jurysprudencja przedostała się do systemu tworzenia prawa. Juryści nie mieli na czym się wzorować, dlatego w ich pracach widoczny był chaos. Uporządkowanie tego było spowodowane oddziaływaniem filozofii greckiej na Rzym oraz uznanie przez veteres że jurysprudencja powinna opierać się na dyskusji z innymi (brali pod uwagę opinie prawników i wymagania społeczne)
   Jurysprudencja kautelarna (która coś wnosi)

   1. Cautio Muciana – Zapis w testamencie: „Jeśli nie wyjdziesz powtórnie za mąż, otrzymasz dana nieruchomość”, wg praw wcześniejszych konieczne było, by warunek był na pewno spełniony, a więc po śmierci. Scevola wprowadzić zasadę zabezpieczenia. Petentka mogła otrzymać nieruchomość, jeśli wniosła pewne zabezpieczenie.

   2. Stipulatio Aqiulianta – Jeżeli pomiędzy dwoma podmiotami istnieje wiele zobowiązań, można je skumulować w jedno.

4. 27 r. p.n.e. – ok. 250 r. – jurysprudencja okresu klasycznego

   1. Jurysprudencja wczesnoklasyczna (I w. ne.) – rozpoczyna się proces jurysprudencji w którym dochodzi do porządkowania i systematyzowania prawa. Powstają dwie szkoły prawa: szkoła sawiniańska (Capito) i szkoła prokuliańska (Labeo). Ograniczają one liczbę kontrowersji, własnych interpretacji i możliwych rozwiązań. Spór pomiędzy nimi polegał na konkretnych, istotnych poglądów.

   2. Jurysprudencja wczesno klasyczna (1. Połowa II w. ne.) – prawnicy w dalszym ciągu próbują przezwyciężać kontrowersje (rozwiązania pośrednie, kompromisu lub wybór jednej opcji z dostępnych) i wprowadzać nowe rozwiązania. Celsus, Gaius, Pomponiusz, Julian.

   3. Jurysprudencja późnoklasyczna (III w. p.n.e.) – jurysprudencja wiąże się z organami władzy publicznej (biurokratyzacja). Wcześniej prawnicy rozpatrywali problemy prawnicze robili to dobrowolnie by kształtować swój wizerunek, dla sławy. Prawo cywilne było więc kształtowane niezależnie od państwa. Wraz z pojawieniem się pryncepsa, taka niezależna, niesterowalna siła powinna zostać ograniczona. August wprowadził więc ius respondendi – prawo do udzielania opinii prawniczych nadawany przez cesarza. Odpowiedź prawnika z tym przywilejem była wiążąca dla sędziego. Od Hadriana, w przypadku udzielenia przez prawników jednolitej odpowiedzi w danej sprawie, rozwiązanie to stawało się obligatoryjne dla przyszłych podobnych spraw. Drugim etapem wiązania prawników wolnych było oferowanie im kariery politycznej, przez co wiązani byli oni w instytucje państwowe. Prawnicy podejmują próby syntezy i uporządkowania wcześniejszych dokonań. Ostatecznie tego nie dokonano w pełni. Papinian, Paulus, Ulpian. Po tym kończy się jurysprudencja, gdyż opinie były wydawane pod marką państwa.

Jursyprudenci kierowali się intuicja z czego wynikały spory między nimi. Ponad to brali pod uwagę zwyczaje, rozwiązania z innych krajów, ustawy oraz wartości utylitarne jak sprawiedliwość. Ten czas określa się jako laboratorium prawnicze, gdyż wówczas poszczególne rozwiązania były weryfikowane przez życie metodą prób i błędów.

Działalność Justyniana (527 - 565)

Justynian dążył do przywrócenia świetności prawa rzymskiego. Dążył on do stworzenia takiego systemu prawa, który będzie zupełny i niesprzeczny. Doprowadziło to do stworzenia komisji pod przywództwem Tyberiana, które zajęły się pracami kodyfikacyjnymi (do 535):

1. Digesta (obraz jurysprudencji, 50 tomów)– zbiór wszystkich najistotniejszych rozwiązań które dokonano w czasach jurysprudencji, która wciąż cieszyła się autorytetem. Równocześnie chciano wyeliminować sprzeczności.

2. Instytucje (komentarz, podręcznik, 4 tomy)

3. Kodeks (Zbiór konstytucji cesarskich od prawa klasycznego, 12 ksiąg)

W późniejszym okresie Justynian zaczął rzeczywiście zmieniać prawo, a jego osiągnięcia zawarte zostały w Nowelach. Wszystkie zbiory czasów Justyniana zostały w XVI wieku zawarte w Corpus Iuris Civilis.

Podsumowując:

1. w systemie rzymskim następowało nawarstwianie kolejnych płaszczyzn

1. Ius civile (zwyczaj i ustawa), ius honorarium (pretorzy miejscy)

2. Ius Pentium (pretorzy cudzoziemców)

3. Ius naturale (jurysprudencja, poszukiwanie wartości ogólnych)

2. Skargowość myślenia – jeśli jest skarga, jest podstawa do udzielenia ochrony prawnej

3. Kazuistyczny charakter -

4. Jurysprudencjalny charakter – opinie prawników na konkretne problemy

5. Antyczne prawo prywatne było miękkim prawem (soft law), czyli propozycją prawnika jak rozstrzygnąć daną sprawę. Oddzielenie państwa od prawa prywatnego.

W średniowieczu znaleziono rękopis justyniański co pobudziło zainteresowanie prawa. Irnerus, glosator, ojciec prawa, za cel stawia sobie poznanie i wyjaśnienie tekstów justyniańskich zbiorów w przekonaniu, że w tych tekstach są odpowiedzi an wszystkie odpowiedzi prawa. On i jego uczniowie tłumaczyli poszczególne części sentencji, słów na marginesie. Doszli do wniosku, że w wielu kwestiach prawo justyniańskie jest sprzeczne. Zmusiło to ich do budowania schematów, rozwiązania sprzeczności. Robili to poprzez budowanie stopniu uogólnienia. Glosatorzy również odpowiadali na pewne praktyczne pytania. Ich dorobek polegał na: upowszechnieniu antycznych tekstów, wyjaśnili kontrowersje, zaczęli budować schematy prawne oraz zauważyli, że antyczne prawo może służyć do rozwiązywania aktualnych problemów. Irnerius rozpoczął nurt glosatorów. Azo zaczął budować pierwsze aparaty, a więc podziały. Akursjusz stworzył glossa ordynaria, w których dokonał syntezy swoich poprzedników.
Wraz z wynalezieniem druku zaczęto teksty antyczne drukować, jednak scalono je wraz z glosami.

Konsyliatorzy (do XVI wieku) – prawo w wielu przypadkach było niejasne i posiadało luki prawne. Jednak znajdowali się ludzie, którzy po skończeniu studiów prawniczych, odpowiadali na nurtujące ich pytania. W przypadku ciężkich przypadków odnosili się oni do utrwalonych zwyczajów, prawa kanonicznego, statutów miast oraz rękopisów antycznych zaopatrzonych w glosy. Popierali oni pogląd glosatorów, że prawo antyczne zawiera wszystkie, najlepsze odpowiedzi na pytania prawnicze. Na podstawie konkretnych spraw tworzyli oni ogólne tezy, np. wprowadzili dwie postacie własności, bo w paru tekstach antycznych byli oni traktowani podobnie. Prawo rzymskie było pewnym systemem odniesienia, jednak nie było prawem obowiązującym. Jedynie sąd kameralny Rzeszy (XV w.) wprowadził zasadę, że gdy na gruncie prawa lokalnego, sąd ma za zadanie sięgnąć do ius civile – recepcja prawa rzymskiego. Baldus de Ubaldis, Bartolus de Saxoferato.

W XVI wieku dochodzi do upadku dominacji Cesarstwa Niemieckiego. Ludzie zaczynają krytycznie myśleć o istniejącym świecie, np. reformacja. Na gruncie prawa powstaje wówczas francuski humanizm prawniczy. Na jego gruncie wyróżnia się dwa nurty:

1. Nurt historyczny (Kujacjusz, Favre) – teksty rzymskie są efektem historycznego nawarstwiania się, pochodzą od różnych autorów, a nawet były weryfikowane przez samego Justyniana. W związku z czym należy podejść do tego krytycznie, powstaje swoboda interpretacyjna dla ówczesnych prawników.

2. Nurt systematyczny (Donellus) – całe prawo można uporządkować, zbudować pewien system, do czego dążono. Donellus rozróżnił prawo materialne (prawa i obowiązki) i procesowe (jak prowadzić proces). Apel rozróżnił ius In re (prawo rzeczowe) i ius ad rem (prawo o zobowiązań.)

W XVII wieku ojczyzna prawa staje się Holandia. Stworzono nurt eleganckiej jurysprudencji. Polegała ona na budowaniu uporządkowanego systemu prawa zorientowanego praktycznie. Vinnius, Voet.

Szkoła prawa natura jest rozwinięciem eleganckiej jurysprudencji. Zasadniczym jej celem jest poszukiwanie klarownego, stabilnego obrazu prawa prywatnego. Można rozróżnić nurt świecki (Grocjusz), który próbował wychwycić rzeczy oczywiste (umów należy dotrzymywać, innemu nie szkodzić itp.). Uważano, że zasady natury mają zbudować uniwersalny system.

W XVIII wieku w Niemczech, gdy pojawiają się pierwsze kodyfikacje, pojawia się podejście do prawa rzymskiego nazywane : usus modernus pandectarum, polegającym na wykorzystaniu prawa rzymskiego w praktyce sądowej. Prawo rzymskie jest użyteczne gdy spotyka się z prawem lokalnym. Jednak t prawa lokalne maja pierwszeństwo nad prawem rzymskim. XVIII wieczna praktyka weryfikowała i zmieniała prawo rzymskie. Powstał w ten sposób system nieczytelny.

Na początku XIX wieku w Niemczech pojawia się kolejny nurt nazywany niemiecka szkoła pandektystów (uporządkowanie spojrzenie na prawo prywatne, nie budowała go w następstwie o prawo rzymskie, wystarczyła znajomość antycznych tekstów), którzy negowali kodyfikowanie prawa niemieckiego, gdyż nie chciał on przepisania kodeksu francuskiego. Uważał, że powinni oni stwierdzić ewolucje prawa na przestrzeni dziejów i wypracować powoli swoje prawa na bazie klasycznego prawa antycznego w sposób systematyczny. Była ona surogatem kodyfikacji. Odkryli oni część ogólną, zbudowali najogólniejsze pojęcia, czynności prawnej.