Rozdział 1.

Źródła, na których wyrosła psychologia różnic indywidualnych.

Codzienna obserwacja dostarcza dowodów na to, że ta sama osoba w różnych sytuacjach zachowuje się podobnie, w sposób po części przewidywalny, co podkreśla stałoś i względna spójność tych charakterystyk. Z kolei różni ludzie w tej samej sytuacji reagują i zachowują się odmiennie i ten fakt akcentuje nasz ą różnorodność. Tego typu obserwacje stały się zaczątkiem rozwoju psychologii różnic indywidualnych.

Poprzednicy

• Platon opisując w „Państwie” utopijne państwo z jego trzema klasami obywateli odwołuje się do różnic indywidualnych i typów. Uważał, że są one przenoszone z pokolenia na pokolenie.

• Arystoteles w „Polityce” argumentuje, że różni obywatele pełni powinni odmienne funkcje, które dzieli na sześć klas: farmerzy, rzemieślnicy, żołnierze, patrycjusze, kapłani i sędziowie. Ludzie różnią się kompetencjami w odgrywaniu tych ról.

• Cyceron wprowadził pojecie inteligencji, traktowanej jako właściwości umysłu, pod względem której ludzie różnią się między sobą.

• Juan Huarte (hiszpański lekarz i myśliciel) twierdził, że ludzie różnią się pod względem rozumu i że każda osoba ma naturalne zdolności do określonego zawodu lub nie ma ich w ogóle. Uważał, że dzięki zdolności można by wyodrębni jednostki, dla których uczenie się w normalnej szkole jest bezcelowe. Pisał o biologicznych podstawach zdolności umysłowych upatrując je w temperaturze i stopniu wilgotności mózgu.

• Hipokrates przedstawił w „O naturze ludzkiej” pogląd, ze zdrowie jak i choroba człowieka są wynikiem odpowiedniej kompozycji czterech podstawowych humorów: krwi, żółci, czarnej żółci i flegmy. Biorąc pod uwagę budowę ciała wyróżnił dwa podstawowe typy:

1. Habitus apoplectius (usposobienie apoplektyczne- za[pewne pierwowzór typu zachowania A), u którego żółć dominuje nad innymi sokami

2. Habitus phtisicus (usposobienie suchotnicze) charakteryzujący się przewagą flegmy.

• Galen nawiązując do czterech Hipokratesowskich soków w organizmie stworzył pierwszą typologię temperamentu (opisana w dziele „De temperamentis”. Wyodrębnił on dziewięć temperamentów, z których cztery uznał za podstawowe: sangwinika (dominuje krew), choleryka (dominuje żółć), flegmatyka(dominuje flegma) i melancholika(dominuje czarna żółć). Czerpał on z poglądów Hipokratesa, więc przyjęto mówi o typologii temperamentu Hipokratesa- Galena.. Stanowi ona pierwowzór koncepcji osobowości, które źródło różnic indywidualnych upatrują w mechanizmach biologicznych. Z tego względu mówimy niekiedy o endogennych koncepcjach osobowości.

• Teofras z Eresos dopatrywał się źródła zróżnicowanych osobowości w środowisku, szczególnie w sposobie wychowania. W swoim dziele „Charaktery” przedstawił bogaty opis wyodrębnionych przez siebie typów osobowości.

Inicjatorzy.

Druga poł. XiX wieku wpływa znacząco na kształtowanie się psychologii różnic indywidualnych.

• Charles Darwin („O powstaniu gatunków”) wykazał, że różnice indywidualne w obrębie gatunku stanowią jedno z głównych źródeł selekcji naturalnej i adaptacji do środowiska. Podkreślał rolę dziedziczności.

• Francis Galton - badania nad dziedzicznością geniuszu metodą drzewa genealogicznego (prawdopodobieństwo bycia geniuszem zależy od stopnia pokrewieństwa genetycznego z osobą za geniusza uznaną) . Opisał to w „Hereditary Genius”. On po raz pierwszy postawił pytanie: dziedziczność czy środowisko. Sam opowiadał się za dziedzicznością.

Stworzył Laboratorium Antropometryczne przy Londyńskim Muzeum, w którym dokonywano pomiarów różnych części ciała i charakterystyk psychometrycznych takich jak progi wrażliwości, percepcja kolorów, siła reakcji motorycznych.

Badania Galtona opublikowane w książce „Inquires into Human Faculty and its Development” uchodzą za pierwszą próbę ilościowej charakterystyki różnic indywidualnych. Wielu badaczy uważa go za twórcę psychologii różnic indywidualnych.

• James Cattell prowadził badania nad różnicami indywidualnymi w czasach reakcji. Stworzone przez niego laboratorium przy Pennsylvania University było pierwszym w USA centrum, w którym stosowano testy do pomiaru różnic indywidualnych. Dokonywał on pomiaru prostych reakcji psychometrycznych, uważając że poznanie prostych procesów pozwoli na wgląd w bardziej złożone procesy poznawcze. W artykule „Mental tests and measurements” po raz pierwszy użył terminu test umysłowy.

• Charles Spearman wprowadza analizę czynnikową i czynnik ogólny, który nazywa inteligencją ogólną (artykuł: General inteligence, objectively determined and measured”).

• Alfred Binet opublikował pierwszy test inteligencji służący pierwotnie do selekcji wśród uczniów szkół podstawowych dzieci upośledzonych w rozwoju umysłowym. Test Bineta- Simona zrewidowany przez Lee Termana, służył przez wiele lat jako podstawowe narzędzie do pomiaru inteligencji. Oparty był na założeniu, ze inteligencja przejawia się w złożonych procesach psychicznych tj. rozumowanie i wnioskowanie, i że nie może być zredukowana do prostych reakcji psychometrycznych.

Binet utworzył także pojęcie wieku umysłowego. W 1896 pisze monografię „La psychologie individuelle”, w której zarysował obszar badań tej wyłaniającej się wówczas dyscypliny naukowej.

• Hermann Ebbinghaus w badaniach nad pamięcią posługiwał się testem luk, który traktowany jest jako zwiastun skali inteligencji Bineta.

• William Stern przedstawił w sposób najbardziej systematyczny stan badań w zakresie tej dyscypliny. Zmienił nazwę psychologii różnic indywidualnych na psychologię różnicową, uważał bowiem, ze dyscyplina ta obejmuje nie tylko obszary specyficzne dla jednostki, takie jak inteligencja, zdolności, charakter czy temperament, lecz także różnice międzygrupowe, do których zaliczył np. psychologię płci i ras.

W 1912 wprowadził pojęcie ilorazu inteligencji, rozumianego jako iloraz wieku umysłowego do wieku życia pomnożony przez 100.

• Immanuel Kant uważał, że o tym jaki temperament ma dana jednostka decyduje łatwość krzepnięcia i temperatura krwi. Za podstawę podziału na cztery temperamenty Kant przyjął energię życiową {(Lebenskraft); termin ten stanowi prototyp pojęcia aktywacji, któro jest kluczowe w wyjaśnianiu biologicznych podstaw temperamentu)}, która waha się w granicach pobudliwy- ospały oraz dominującą charakterystykę zachowania emocje versus działanie. Istnieją tylko cztery proste temperamenty (choleryk działa szybko i gwałtownie, sangwinik uczucia silne i płytkie, melancholik uczucia powolne i głębokie, flegmatyk działa wolno i bezwładnie)ujęcie A, szufladkowe

Temperament nie ogranicza się tylko do charakterystyki sfery emocjonalnej, lecz przejawia się także w działaniu.

• Wilhelm Wundt - znana jest jego dwuwymiarowa typologia temperamentu, nawiązująca do czterech temperamentów w ujęciu starożytnych greków. Wyodrębnione przezeń typy nie były jakościowo odrębne. Wprowadził on pojęcie wymiaru, dzięki czemu jednostkę można usytuować w dowolnym miejscu na dwuwymiarowej przestrzeni, którą w przypadku temperamentu wyznaczają dwie przeciwstawne właściwości reakcji emocjonalnych: intensywnoś i szybkoś, z jaka zmieniają się emocje.

Silne emocje

Choleryk Melancholik

Sangwinik Flegmatik

Słabe emocje

Opis różnic indywidualnych na wymiarze zamiast w kategoriach szufladkowych.

Według niego ta sama jednostka może zmieniać swoje położenie na wymiarze temperamentu w zależności od czasu i sytuacji, w której się znajduje, co akcentuje fakt istnienia nie tylko różnic międzyosobniczych (interindywidualnych) ale także wewnątrzosobniczych (intraindywidualnych) w temperamencie.

• Hans Eysenck przejął ideę wymiaru. Dla niego choroba psychiczna to skrajne położenie na wymiarze temperamentu czy osobowości. To stanowisko podkreśla, że różnica między normą a chorobą jest ilościowa, a nie jakościowa.

• Gerard Heymans i Enno Wiersma zaproponowali w pierwszej dekadzie XX wieku trzywymiarową typologię temperamentu opartą na danych zebranych na podstawie badań kwestionariuszowych przeprowadzonych na ponad 2500 osobach. Metody statystyczne zastosowane przez tych badaczy w celu wyodrębnienia wyłaniających się wymiarów temperamentu- emocjonalności, aktywności i perseweratywności - w dużym stopniu zbliżone były do Spearmanowskiej analizy czynnikowej. Heymansa należy uzna nie tylko za pioniera stosowania metod korelacyjnych w badaniach nad osobowością, lecz także za inicjatora metody kwestionariusza w tej dziedzinie badań.

• Iwan Pawłow natomiast wprowadził do badań nad różnicami indywidualnymi w temperamencie metodę laboratoryjną opartą na eksperymencie. Uważał, ze różnice indywidualne zależą od konfiguracji podstawowych cech układu nerwowego. Wyodrębnił cztery typy układu nerwowego, często traktowane jako fizjologiczna podstawa klasycznych temperamentów.

Przedmiot badań psychologii różnic indywidualnych.

Różnice między ludźmi są powszechne, tzn. nie istnieje taka cech fizyczna, forma zachowania ani właściwość psychiczna, pod względem której ludzie ni różniliby się między sobą. Ta sama prawidłowość występuje w świecie zwierząt i to nie tylko kręgowców. (Badania nad muszką owocową prowadzone przez Jerry'ego Hirscha- duże różnice w geotropizmie i fototropizmie tych owadów+_ w wyniku selektywnej hodowli uzyskali muszki szybkie i powolne.).

Inny dowód na powszechność różnic indywidualnych, to fakt, że choć każdy normalny człowiek posiada tę samą, typową dla swojego gatunku liczbę chromosomów, wyposażenie genetyczne jednostki ludzkiej jest niepowtarzalne. Uniwersalność natury ludzkiej zapewnia charakterystyczną dla gatunku ludzkiego adaptację psychologiczną, a genetycznie zdeterminowana niepowtarzalność jednostki jest zarazem kluczem do zrozumienia indywidualnie specyficznych form tej adaptacji.

Różnice indywidualne to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem porównywanych charakterystyk fizycznych i psychicznych.

(Gordon Allport- wdłg. Niego osobowość to specyficzna dla jednostki organizacja układów psychofizycznych- podejście idiograficzne- podkreślenie indywidualności).

Przedmiotem psychologii różnic indywidualnych są przede wszystkim względnie stałe różnice między ludźmi obejmujące takie dziedziny, jak: zdolności (inteligencja i zdolności specjalne), osobowość ( w tym temperament), style funkcjonowania jednostki (głównie style poznawcze i style odporności na stres) oraz determinanty różnic indywidualnych.

(Szerzej odnosząc się do przedmiotu badań psychologii różnic indywidualnych, należałoby uwzględnić psychologię twórczości, psychometrię i diagnozę psychologiczną. Są to jednak dziedziny, które z biegiem czasu się usamodzielniły.)

Szybkie zmiany emocji

Powolne zmiany emocji

---