Psychologiczne teorie szczęścia
J. Czapiński
Psychologia pozytywna
Dwa ujęcia: „dół - góra” i „góra - dół”
Teoria potrzeb Ruuta Veenhovera
Teorie kontekstowe
Teorie porównań
Ewaluatywny model szczęścia
Teoria obiektywnego szczęścia
Teoria adaptacji
Teorie eudajmonistyczne
Teoria autentycznego szczęścia Seligmana
Teorie motywacyjne
Teorie genetyczne
Teorie szczęśliwego atraktora
teoria dynamicznej równowagi
cebulowa teoria szczęścia
Teoria poszerzania umysłu i budowy zasobów
Dwa ujęcia: „dół - góra” i „góra - dół”
Szczęśliwi mają szczęście czy Ci, którym się poszczęściło, są szczęśliwi?
Dół - góra
Szczęście = ilość cząstkowych satysfakcji ze wszystkich ważnych aspektów życia lub doświadczeń (realnych lub wyobrażonych)
Im więcej zarabiamy tym bardziej szczęśliwi jesteśmy
Daniel Kaheman: „poczucie szczęścia jest funkcją najsilniejszych i najświeższych minionych doznań afektywnych” [patrz: t. obiektywnego szczęścia]
Allen Parducci: teoria „zakresu-częstości” - poczucie szczęścia = ocena wahająca się w wymiarze intensywności (użyteczności, pozytywności-negatywności): ocena szczęścia jest funkcją rozkładu częstości doświadczeń emocjonalnych (przyjemności i bólu) na tymże wymiarze i wyznaczonej przez skrajne doświadczenia subiektywnej długości samego wymiaru (zakresu intensywności).
*bogacz cieszy się z wygranej mniej, niż biedak*
Im bardziej wymiar przesuwa się w stronę np. negatywności (traumatyczne doświadczenia, bieda, sytuacje WYOBRAŻONE), tym więcej umiarkowanie intensywnych zdarzeń może nabrać charakteru pozytywnego.
Szczęście = względna a nie bezwzględna (obiektywna) intensywność przeżyć.
By być szczęśliwym - przewaga umiarkowanie pozytywnych zdarzeń, skrajnie negatywne pozwalają docenić wydarzenia pozytywne, skrajnie pozytywne obniżają poziom odczuwania zadowolenia z tych umiarkowanych.
Góra - dół
Im bardziej szczęśliwi jesteśmy, tym bardziej różowe okulary mamy, przez które oceniamy aspekty życia i tym więcej satysfakcji z nich mamy
- Ogólne zadowolenie z życia jest stałą cechą człowieka (wynikającą z genów, wychowania lub oddziaływania innych czynników)
- zakłada pewien rodzaj homeostatu gwarantującego stabilność ogólnego dobrostanu psych. w zmiennym środowisku życia
„cokolwiek Ci się przytrafi, jeśli jesteś szczęśliwy, to taki pozostaniesz.”
2. Teoria potrzeb Ruuta Veenhovera
Im lepiej (więcej, łatwiej, dostatniej), tym szczęśliwiej.
Hipoteza: Pieniądze = zaspokajanie potrzeb Szczęście zależy od obiektywnego poziomu dochodów
- odnosi się tylko do krajów z niskim PKB - bogacenie się sprzyja szczęściu
- kraje z wysokim PKB - przypływ gotówki nie ma aż takiego znaczenia
Po zaspokojeniu potrzeb niższych (jedzenie etc) zaspokajanie potrzeb wyższych (bezpieczny samochód, edukacja, kultura) NIEPOTWIERDZONE BADANIAMI, ze to powoduje szczęście
- sprawdza się głównie do podstawowych potrzeb (Maslow), przy wyższych znika zależność między $$ a szczęściem
Ciemna strona amerykańskiego marzenia - wzrost gospodarczy pociąga za sobą wzrost liczby samobójstw, rozwody, zanieczyszczenie środowiska, patologie. Może to wręcz niwelować pozytywne skutki zamożności kraju.
Materialiści są mniej szczęśliwi od niematerialistow
Wzrost nastawienia materialistycznego - im więcej masz, tym więcej chcesz
W krajach bogatych - chęć posiadania pieniędzy wynika nie z potrzeb, tylko z zasady motywacji - pieniądze = symbol prestiżu społecznego
Porównanie wzrostu zarobków do przeszłości - teraz jestem zadowolony nie tylko dlatego, że się wzbogaciłem, ale także dlatego, że wzbogaciłem się bardziej niż w przeszłości [patrz: teorie porównań]
Teza Easterliga: Pieniądze mogą nas uszczęśliwić jedynie wtedy, kiedy nasze dochody rosną szybciej niż dochody sąsiadów i szybciej niż w przeszłości [patrz: teorie porównań]
Efekt sufitowy - jeśli ktoś jest już bardzo szczęśliwy, nie będzie bardziej zadowolony , nawet jeśli jego dochody wzrosną kilkakrotnie
Pieniądze uszczęśliwiają tak naprawdę tylko tych, którzy mają ich za mało!
Ubóstwo bezwzględne: brak zaspokojenia podstawowych potrzeb
Ubóstwo względne: różnica miedzy tym, co jest a ustalonymi standardami
3. Teorie kontekstowe
Poczucie szczęścia zalezy od kontekstu (nasrtoje, oczekiwania, porównania, czynniki sytuacyjne, informacje)
Teorie porównań:
Michalos - kryteria oceny własnego życia:
Aspiracje (czego chcę)
Inni ludzie
Własna przeszłość
Oczekiwania (czego się spodziewałem)
To, co mi się należy
Jeśli któraś ocena jest pozytywna = dobrostan psychiczny rośnie
Jeśli jest negatywna = maleje.
Najważniejszym kryterium porównań są ASPIRACJE. W Polsce ważne jest to, czy mamy więcej od sąsiadów :P
Ewaluatywny Model szczęścia Norberta Schwarza i Fritza Stracka
„Czy jestem szczęśliwy?” - odpowiedzi szukam w swoim ogólnym nastroju
czy aktualny stan jest dobrą wskazówką?
1. jeśli uważam, że tak oszacuje swój dobrostan na podstawie nastroju czy społeczne aspekty wymagają uwzględnienia? [jeśli tak] koryguje prywatne wrażenie ocena / [jeśli nie uwzględniam społ. aspektów] ocena
2. jeśli uważam, że aktualny stan nie jest dobrą wskazówką przywołuje odpowiednie informacje, biorąc pod uwagę szczegółowe wydarzenia buduję reprezentację przedmiotu i kryterium oceny ocena
Efekt kontrastu - obecnie moje życie jest gorsze niż moje miłe wspomnienia/moje życie jest lepsze niż kiepskie wspomnienia
Efekt asymilacji - moje życie jest super skoro mam miłe wspomnienia/moje Zycie jest marne w świetle przykrych wspomnień
Który efekt wystąpi?
- jeśli chodzi o dawne, zamknięte sprawy - efekt kontrastu
- świeże sprawy - efekt asymilacji
Chcesz być szczęśliwy? Przywołuj z przeszłości przykre sytuacje (często wykorzystywane przez rodziców - `ja w Twoim wieku nawet nie marzyłem o nowym rowerze' etc) albo poszukaj niedawnych miłych sytuacji
Teoria obiektywnego szczęścia D. Kahnemana
Poczucie szczęścia jest funkcją najświeższych i najsilniejszych minionych doznań afektywnych. Wyznawca teorii „dół-góra”. Szczęście zakłada ocenę doświadczeń w kat. „dobre-złe”, „przyjemne-nieprzyjemne”, „pozytywne-negatywne”. Skrajnie hedonistyczna teoria.
1)mózg, nieustannie, na bieżąco „tworzy hedonistyczny komentarz” do biegu zdarzeń oraz 2) „hedonistyczne komentarze” do różnych elementów doświadczenia sumują się do pojedynczych wartości na wymiarze „dobre-złe” i powstaje tendencja behawioralna : dążyć do podtrzymania lub unikać danego doświadczenia.
Teorie adaptacji
Większość teorii rozbieżności wpisuje się w ogólną perspektywę teorii adaptacji.
-> nasze odczucia i oceny zależą każdorazowo od kontekstu, nigdy nie mają charakteru absolutnego. Kontekst [kryteria porównań] zmieniają się wraz ze zmianą sytuacji tak, że wszelkie rozbieżności między stanem aktualnym i kryteriami pozostają w dużej perspektywie czasowej względnie stałe. Z upływem czasu ludzie adaptują się do zarówno dobrych jak i złych rzeczy i to sprawia, że warunki w jakich się na dłużej znaleźli przestają wpływać na ich dobrostan psychiczny.
hipoteza hedonistycznego młyna - kiedy zmienia się Twoje życie, zmieniają się również kryteria oceny
- jeśli wygram na loterii, to po początkowym okresie euforii nie zostanie zbyt wiele i po pewnym czasie, zadowolenie spadnie do początkowego poziomu
teoria zakresu-częstości A. Parducciego - patrz wyżej: teorie „dół-góra”
4. Teorie eudajmonistyczne
Opozycja do nurtu hedonistycznego - istotą człowieka nie są wrażenia zmysłowe, emocje czy doznania, ale umysł, cele, przekonania, poglądy i wartości. Eudajmoniści postulują życie zgodnie ze swoim prawdziwym Ja (dajmonem). Dobre życie to życie respektujące cnoty moralne, znaczące, celowe, sensowne.
Teoria autentycznego szczęścia M. Seligmana
*przyjemności są chwilowe, można je czerpać złamania rutyny, smakowania nowości i bezmyślnego chłonięcia wrażeń
*gratyfikacje są bardziej trwałe, wynikające z oddania się bez reszty temu, co się robi, zaangażowania ujawniające mocne strony i cnoty człowieka
6 kardynalnych, uniwersalnych cnót :
*mądrość i wiedza
*odwaga
*miłość i humanitaryzm
*sprawiedliwość
*wstrzemięźliwość
*duchowość i transcendencja
oraz w ramach tych cnót 24 silne strony układające się w zindywidualizowane konfiguracje
Nie namawia nas do życia pełnego wyrzeczeń. „Poszukujmy przyjemności byleby nie kosztem gratyfikacji i sensu działań”. Dobre życie to życie pełne, czyli takie, które łączy przyjemność, gratyfikacje i sens.
Teorie motywacyjne
Zakładają, ze to, czy wyniki naszego działania wpłyną na dobrostan zalezy od rodzaju celów, od zgodności między dążeniami i cechami osobowości i uniwersalnie ważnymi potrzebami psychicznymi.
Koncepcja szczęścia Ryana - teoria autodeterminacji.
Podział motywacji na zewnętrzną (np. pieniądze, władza) i wewnętrzną (satysfakcja, poczucie samorealizacji)
3 podstawowe, uniwersalne potrzeby psychiczne: autonomii, kompetencji i bliskości w relacjach z innymi ich zaspokojenie = rozwój psychiczny, integralność, dobrostan, witalność i zgodność z własnym Ja.
Bardziej szczęśliwi są Ci motywowani wewnętrznie (z przekonaniem i zaangażowaniem).
5. Teorie genetyczne
David Lykken:
Mamy w 100% uwarunkowany genetycznie `potencjalny poziom szczęścia' - nie wszyscy jednak go osiągają.
Ten potencjalny poziom szczęścia nie jest jednak tym samym co realnie odczuwany dobrostan - to jedynie pewien odziedziczony standard, który może być różnie wyeksponowany przez środowisko, styl życia, przekonania, sytuacje życiowe etc.
Szczęście może wynikać z odziedziczalnych cech temperamentu i osobowości, np. ekstrawersji i neurotyzmu.
Robert Cummins:
Zgadza się z teorią Lykken'a i dodaje, że odczuwanie szczęścia oscyluje wokół potencjalnego poziomu pod wpływem samooceny, optymizmu i poczucia kontroli nad biegiem wydarzeń. Pieniądze spełniają rolę `bufora osobowości' - kiedy się bogaimy wzmacniamy trzy wymienione wyżej czynniki, przez co zbliżamy się do maksymalnego bieguna zaprogramowanego poziomu szczęścia.
6. Teorie „szczęśliwego” atraktora
„szcześliwy atraktor” - odpowiednik potencjalnego poziomu szczęścia u Lykken'a z tą róznicą, że zakładamy, iż udaje się osiągnąć maksymalny pułap, a szczeście polega na unikaniu sytuacji które mogą nas unieszczęśliwić oraz stabilizowaniu dobrostanu na wysokim poziomie.
Teoria dynamicznej równowagi B. Headey'a i A. Wearinga
Wydarzenia mogą przesuwać odczuwane szczęście na skali poniżej i powyżej atraktora, ale zawsze wracamy do pierwotnego poziomu.
Życie składa się z:
Kapitału zakładowego - to co się nie zmienia wcale albo rzadko i bardzo wolno (płeć, wiek, cechy osobowości, powiązania społeczne)
Rachunków bieżących - satysfakcje i niezadowolenia ze spraw bieżących
Tworzą one owy układ dynamicznej równowagi - utrzymuje on w miare stabilny poziom dobrostanu, gdyż ludzi zwykle spotykają podobne rzeczy w życiu („historia lubi się powtarzać”):
- jedni - w czepku urodzeni - dużo przyjemności, mało przykrości
- drudzy - dużo przykrosci, mało przyjemnosci
- inni - dużo jednego i drugiego
- jeszcze inni - w ogóle mają nudne życie i nic się nie dzieje ani przyjemnego, ani przykrego
Człowiek jest szczęśliwy nie przez bieżące rachunki (sytuacje), ale dlatego, ze bilans całego jego życia jest dodatni (lub odwrotnie) i ma oparcie w kapitale zakładowym.
Cebulowa teoria szczęścia
Czapiński
Postuluje założenie Lykken'a o potencjalnym poziomie szczęścia, ale odrzuca zaożenie o powtarzalności (stałym wzorcu) zdarzeń.
Wyróżnia na wzór cebuli, trzy warstwy czy poziomy dobrostanu psychicznego.
1. poziom najgłębszy i zdeterminowany genetycznie, nie zawsze i nie w pełni subiektywnie doświadczany to WOLA ŻYCIA [odpowiednik potencjalnego poziomu szczęścia] - jest chroniona przez cały sztab mechanizmów obronnych
2. subiektywnie doświadczana wartość własnego życia [hedonistycznie i eudajmonistycznie --> procesy poznawcze (wyjaśnianie sensu, interpretacja zdarzeń)]
3. najbardziej zewnętrzna warstwa cebuli - bieżące doświadczenia afektywne oraz satysfakcje cząstkowe odnoszące się do konkretnych aspektów życia [hedonistyczne]
Stres życiowy najpierw obniża zadowolenie z tych obszarów, w których źle się dzieje. Potem problem zostaje zgeneralizowany na ogólne zadowolenie z życia (warstwa pośrednia), a następnie może obniżyć subiektywnie odczuwaną chęć życia. Atraktor (warstwa najgłębsza, wola życia) działa jednak z odwrotną siłą i przeciwstawia się destrukcyjnej sile problemu, stopniowo przywraca zadowolenie z życia, przez co równowaga zostaje odzyskana.
Złudzenie hedonistyczne - jeśli będę więcej zarabiał, miał lepszy dom, schudnę 10kg, to będę szczęśliwszy. Z reguły skutki dla naszego dobrostnu sa przeceniane
Zmiana pozytywna zalezy od czynników wewnętrznych (woli życia, podejscia do życia, myśli etc), a zmiana negatywna - od zewnętrznych (sytuacja etc).
Teoria poszerzania umysłu i budowy zasobów B. Fredrickson
Ujęcie `góra-dół'.
Emocje ukierunkowują nasze działania:
- negatywne (np. strach) - działać w określony (sprawdzony) sposób, wygasają po ustaniu zagrożenia
- pozytywne - dają napęd do działania, poszerzają horyzonty, sygnalizują nowe możliwości; „apetyt rośnie w miare jedzenia” - nie ustają, a wręcz wzmacniają się --> skutkują rosnącym zaangażowaniem
Radość - zachęca do twórczości i zabawy
Zainteresowanie - poszukiwanie informacji, eksperymenty, uczenie się poszerzanie granic Ja
Zadowolenie - każe spocząć, utrzymać obecny stan i wkomponowac go w swoją tożsamość
Miłość (jako kompozycja powyższych emocji) - tworzy zamknięty cykl zabawy, poznawania i ochrony ukochanej osoby.
Emocje pozytywne mają jeszcze jeden skutek - poprzez zachętę do poszerzania horyzontów i wiedzy, pozwalają budować trwałe zasoby osobiste. To zmniejsza podatność na niepowodzenia i stres. Powstaje spirala szczęścia: emocje pozytywne - powodzenie - emocje pozytywne - powodzenie.
Barbara Fredrickson uważa tym samym, ze szczęście nie jest jedynie wynikiem, powoduje ono powodzenia, a `szczęście jest autorem szczęścia' .