ISTOTA I STRUKTURA PROCESU WYCHOWANIA
Definicja wychowania
Proces wychowania obejmuje całe społeczeństwo i towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Najpierw jesteśmy wychowankami, później sami stajemy się wychowawcami, choć nadal ulegamy wszelkim wpływom wychowawczym. Wychowanie jest tak zróżnicowanym fenomenem ludzkiego życia, że trudno o jednolitą, klasyczną definicję tego pojęcia.
W najszerszym rozumieniu wychowanie możemy utożsamiać ze wszelkim oddziaływaniem na człowieka: rodziny, środowiska, szkoły, zarówno zamierzone jak i przypadkowe. To ostatnie jest również istotne, ponieważ wpływa na człowieka i współtworzy jego osobowość. Wychowanie w węższym pojęciu to zamierzony i świadomy wpływ na wychowanka podejmowany w ustalonym celu i określonej sytuacji. Tym celem jest wszechstronny rozwój człowieka i przygotowanie go do życia według przyjętego wzoru. Wzór ten ukazuje znaczące wartości dla danego społeczeństwa, w którym dorastał
Proces wychowania przebiega zawsze w określonych sytuacjach i o tyle jest efektywny, o ile wychowawca potrafi uruchomić w nich dostosowane do nich, jak i do warunków wewnętrznych stymulacje.
Celem jest to, co próbujemy osiągnąć, do czego zmierzamy, jest to efekt końcowy działań. Ważnym zadaniem jest kształtowanie postaw i wprowadzenie wychowanków w świat wartości.
Aby skutecznie wychowywać należy przestrzegać następujących zasad wychowania. Są to wyraźnie określone normy postępowania wychowawcy, regulujące interakcje między nim, a wychowankiem.
· zasada zobiektywizowanej akceptacji [ każdy wychowawca powinien akceptować swojego wychowanka takim, jakim on jest],
· zasada indywidualizacji [poziom wymagań w stosunku do konkretnego ucznia należy dostosowywać do jego możliwości],
· zasada zgodności kierunków działania podmiotów wychowawczych [wszelkie konflikty na tle wychowania dzieci i wobec nich są kardynalnym błędem wychowawczym],
· zasada wysokich wymagań, z jednoczesnym poszanowaniem godności osobistej wychowanka [nic nie zezwala wychowawcy na to, by traktować wychowanka z brakiem poszanowania jego osobowości i poczucia własnej godności],
· zasada adekwatności zastosowanych form oddziaływania wychowawczego.
Wychowawca powinien zatem pamiętać, że:
· uczeń jest podmiotem procesu wychowawczego ma prawo do rozwoju zgodnego z własnymi możliwościami, aspiracjami, potrzebami, zainteresowaniami,
· powinien dostrzegać i odkrywać indywidualność każdego ucznia, jego odrębność, inność,
· nie ma „złotych recept” w wychowaniu, [bo każdy uczeń jest inny],
· wychowuje „sobą”, tym co robi, mówi, myśli [musi więc być dobrym wzorem do naśladowania, mieć etyczną osobowość],
· wychowanie należy pojmować jako wspieranie, wspomaganie rozwoju ucznia, stwarzanie mu warunków do myślenia, działania, przeżywania, doświadczania, samodzielnego rozwiązywania problemów,
· istotą i metodą oddziaływań wychowawczych jest dialog, komunikacja, „bycie z sobą”,
· w wychowaniu trzeba tworzyć okazje do przeżywania odkrywania wartości, wzruszeń, wyzwalania empatii i wrażliwości, metody oparte na moralizowaniu, narzucaniu gotowych rozwiązań, podejmowaniu decyzji za ucznia, nie mają nic wspólnego ze wspieraniem jego rozwoju,
· nauczyciel musi wyraźnie opowiadać się po stronie wartości, które respektuje [nie narzuca wartości],
· wychowanie to proces długotrwały, jego efektów nie można oczekiwać od razu [trzeba być cierpliwym],
· w wychowaniu nie jest korzystny nadmierny obiektywizm ani liberalizm [trzeba zachować umiar i zdrowy rozsądek],
· trzeba stosować różne style działań wychowawczych [w zależności od sytuacji],
· w wychowaniu lepiej zapobiegać zagrożeniom niż z nimi walczyć [profilaktyka to także wychowanie],
· trzeba dużo wiedzieć o wychowaniu i na tej podstawie budować własną filozofię wychowania [w zależności od uwarunkowań],
· trzeba być otwartym na „nowości”, ale też krytycznym i refleksyjnym [nie wszystko co nowe jest dobre],
· tzw. „ukrytym programie wychowawczym” tj. realizowanym przez wychowawcę [szkołę] - poza programem właściwym, oficjalnym zaplanowanym, założonym] i jego skutkach.
Istota wychowania
Rozważanie istoty wychowania - bez odniesienia do jakiejś teorii czy ideologii - odpowiedź na pytanie: „jak to jest, że w ogóle pojawia się jakieś wychowanie oraz jakaś praktyka i technika wychowania”. Nie uzyskamy teorii, która da się zastosować w praktyce, ale - eliminując jednostronne interpretacje - lepiej zrozumiemy, czym w ogóle jest wychowanie, a co wychowaniem nie jest.
Odnosząc fenomen wychowania do ogólniejszej kartezjańskiej kategorii jedności działanie-doznawanie, które może mieć miejsce w relacji między co najmniej dwoma osobami, możemy rozpoznać jego stany.
Wychowanie - samo tylko działanie kogoś, przedmiot czy efekt czyichś oddziaływań, albo coś, co zachodzi w przestrzeni międzyosobowej. Oddzielając obie perspektywy: a) z perspektywy jedynie podmiotu działającego - wychowanie wydaje się tylko uruchamianiem, stymulowaniem, kierowaniem, inspirowaniem czegoś po stronie podmiotu oddziaływań, b) z perspektywy jedynie wychowanka - wychowanie tylko zaistniałą zmianą, pożądanym stanem czy reakcją. Pytania:
ź Jakim musi być „działanie” podmiotu wychowującego w akcie „działania-doznawania”, aby wskutek jego „doznawania” przez inny podmiot pozostawiało w nim jakiś ślad, wnosiło do jego stanu czy rozwoju jakąś różnicę bądź utrwalało dany stan, czyli było wychowujące?
* Co jest wytworem wychowania jako działania-doznawania?
* Czy jeżeli właściwości podmiotu doznającego się zmienią, to jest to wciąż ten sam podmiot doznający?
* Jak rzutuje na sam podmiot działający współdoznawanie przezeń tego, jak doznaje jego działań sam wychowanek.
* Czy wychowanie jako integralny akt „działania-doznawania” jest w swej istocie tylko jedno-, czy także dwukierunkowe?
Jeśli wychowanie = sposób oddziaływania na druga osobę, to może wystąpić tylko wtedy, gdy pojawi się wychowalność (psychol.), tj. dobrowolne otwarcie się wychowanka na wpływy zewnętrzne, a więc i na zamierzone działania wychowawcze - czynnik wyznaczający skuteczną interwencję pedagogiczną.
Osoba wychowywana ma w tym wychowaniu sama świadomie uczestniczyć i z nim się utożsamiać → ten rodzaj wychowania przychodzi do niej niejako z wnętrza jej bytu. Chodzi tu przede wszystkim
o ruch podmiotu działającego, dotykający Ja podmiotu doznającego (ruch nie w przestrzeni, ale uczestniczenie w czasie, w którym osoba wychowywana „realizuje” swoją obecność w świecie).
Taki kontakt między dwoma osobami nie przekreśla podmiotowości czy poczucia odpowiedzialności żadnej ze stron. Ze względu na stawiane cele wychowania wymaga jednak od pedagoga ciągłego doświadczania swoich działań od drugiej strony, na którą oddziałuje. Tę interakcję wychowawca - wychowanek wyróżniają od wszelkich innych oddziaływań następujące cechy:
* intencjonalność: podmiot działający kieruje się zamiarem wywołania określonych zmian
w drugim podmiocie,
* świadomość oddziaływań wychowawczych: co najmniej jeden z podmiotów jest świadomy celów i charakteru swych dążeń,
* względna trwałość wpływów i zmian zachodzących w obu systemach,
* czynna, podmiotowa rola działającego i doznającego.
Warunki, by podmiot działający można było uznać za wychowawcę: posiadanie potrzeby inicjowania wychowania, zdolność do określania jego kierunku, zdolność organizowania wychowania (środki, przebieg).
Część pedagogów - wolność wszystkich podmiotów zaangażowanych w proces wychowania warunkiem niezbędności jego realizacji (proces wychowawczy spotkaniem dwóch wolności → szacunek).
Wolność wewnętrzna wychowawców - dana im wraz z ich naturą, jednak w porządku doskonałości (stopnia uczestnictwa w wolności) - jest ona im zadana. → Potrzeba ciągłego samowyzwalania się, zdobywania i utrwalania swej wolności wewnętrznej, czyli wolności w wyborze i realizacji zamierzonych celów, która sama w sobie będzie zdolnością do przeciwstawiania się uciskom zewnętrznym.
Dylemat wolności wychowawcy - wynik jego zakorzenienia w świecie wartości i profesjonalnej konieczności apelowania do wychowanków o ich rozpoznawanie i urzeczywistnianie w swoim życiu. Pedagog rezygnujący ze swej wolności częściowo przesądza o podobnej postawie wychowanków.
Tak rozumiane wychowanie prowadzi do wewnętrznych przemian rozwojowych wychowanka
i rzutuje na jego postępowanie, skierowane m.in. na niego samego. → Wychowanie jako oddziaływanie wychowawcy na wychowanka może zaowocować samowychowaniem podmiotu doznającego zewnętrznego wpływu.
Istota tak rozumianego wychowania - zwrócenie się przez podmiot działający do głębi doznającej go istoty ludzkiej, aby ona sama stawała się sobą, by szukała i odnalazła siebie. Zachodzi tu proces introcepcji - specyficznego reagowania podmiotu doznającego na sens wartości i ideałów, kultury ducha, których nośnikiem, wzorcem jest wychowawca - podmiot działający.
B. Nawroczyński: procesowi specyficznego reagowania przez podmiot doznający na wartości wychowawcy nadał wymiar dialektycznego zderzenia się świata kultury ze światem rozwijającej się osobowości wychowanka. Do zmian osobotwórczych w osobowości wychowanka dochodzi tylko wtedy, gdy ten, aktywnie obcując z dobrami kultury, asymiluje je (heterotelia w autotelię: cudzy cel staje się własnym). Proces najpełniejszy w wieku młodzieńczym, gdy krystalizują się struktury wewnętrznej osobowości wychowanka.
Dobrowolne wnikanie w sens dóbr kulturalnych, selekcja biernych wobec nas lub atakujących
z zewnątrz wartości, swoją strukturą duchową pokrewne lub izomorficzne naszej własnej, osiągamy osobowość wraz z jej nieodłączna cechą - wolnością moralną. Struktura ta nie jest stanem, w którym można okrzepnąć - przy dalszym obcowaniu z dobrami kultury rozrasta się i przebudowuje.
Wymóg specyficznego sposobu postępowania wychowanka oraz wychowawcy przy tak pojmowanym procesie samowychowania. Wychowanek - postawa ekstrawertywna, kierująca cały jego wysiłek na znajdujące się poza nim dobra kulturalne. Pedagog - ujawniać przed podopiecznymi własne oblicze duchowe, swoją interwencja stwarzać im jak najlepsze warunki do rozwoju.
Oddziaływaniom wychowawczym musi towarzyszyć dobrowolna aktywność wychowanków. Harmonijna współpraca całej społeczności wychowawczej - możliwość ułatwienia wychowankom permanentnego zmniejszania dystansu, dzielącego ich od dóbr kultury.
Oddziaływania wychowawcze nie istnieją poza społeczeństwem lub kulturą, dlatego przenikają je dwie zasady wychowania: przymus i swoboda.
Struktura procesu wychowania
Proces - (termin z łac. procedere - postępowanie naprzód) -ciąg uporządkowanych działań lub zmian, które mają swoja strukturę, właściwości i kierunek.
Proces wychowania:
1. podejście subiektywistyczne - które jest reprezentowane przez Sośnickiego, mówi, że proces wychowania to zmiany psychiczne i fizyczne, które zachodzą w osobowości wychowanka. Te zmiany świadczą o skuteczności wychowania.
2. podejście obiektywistyczne - przyjmują socjologowie, reprezentant: Wroczyński mówi, że proces wychowania to ciąg działań wychowawców wobec wychowanków, które są ukierunkowane i zaplanowane a są to zmiany porządne w zachowaniach.
Proces wychowania składa się z 5 elementów:
1. ideał wychowania
2. cele
3. Formy
4. Metody
5. Środki
Ideał wychowania - to opis zintegrowanych cech człowieka wartościowych z punktu widzenia społeczeństwa, odłamów lub grup.
Ideał wychowania - postulowany kształt dojrzałej osobowości tzn. osobowości, która zawiera cechy wartościowe z punktu widzenia potrzeb społeczeństwa, tradycji kulturowych lub wymagań ideologii *jest to wyłącznie konstrukt teoretyczny).
Wzory osobowe realne lub fikcyjne, posługujemy się przybliżając je, kiedy dążymy do osiągnięcia ideałów.
Strukturę sytuacji wychowawczych wyznaczają przede wszystkim cel i wpływy wychowawcze, które w jej toku są organizowane.
Sytuacje wychowawcze pełnią rolę źródła doświadczeń dla wychowanka.
Doświadczenia i ich dynamika tworzą subiektywną stronę procesu wychowawczego.
(odsyłam do schematu w Guryckiej na str 136)