PODSTAWY FILOZOFII
Miejsce filozofii wśród nauk - cel, podział i sposoby uprawiania filozofii.
1/3 życia tracimy na czynności związane ze sprawami życiowymi, a drugie 1/3 na studia. Czymś znamiennym dla naszej cywilizacji zachodniej jest zamiłowanie do refleksji teoretycznej. Cywilizacja babilońska uczyniła, ze nauka była zrelatywizowana, przystosowana do tego, aby zaspokoić wyraźne potrzeby. Stąd praktyki magiczne i wróżbiarskie oparte na obserwacji ruchu gwiazd służyły temu właśnie celowi. Tymczasem w naszej zachodniej cywilizacji, pytano o „arche” ( gr: podstawową zasadę ). Jest coś zatem przedziwnego w tym, że w cywilizacji śródziemnomorskiej rozwinęła się refleksja teoretyczna w jej obecnych formach. Pod wpływem racjonalizmu Greków i wpływem empiryzmu, do którego rozwoju miała duży wpływ myśl chrześcijańska, rozwinęła się myśl w obecnej postaci.
Za Kartezjusza i po Kartezjuszu, człowiek pyta o metodę poznawczą o sposoby doskonalenia naszej wiedzy, o sposoby dochodzenia do pewności.
W myśli orientalnej bardzo często występował antyintelektualizm, gdzie mniej interesowano się zewnętrznymi przejawami zmian. W cywilizacji zachodniej, tym co szczególnie fascynuje, pociąga umysł wielu współczesnych, to są nauki szczegółowe. Chodzi tu o takie dyscypliny jak : fizyka, biologia, dyscypliny humanistyczne: historia, nauki społeczne : socjologia.
Ten typ nauk spopularyzowany został od czasów Kanta. Na przełomie XVIII /XIX wieku zaczął funkcjonować w scjentyzmie, gdzie zaczęto formować tezę, że poza nauką nie ma zbawienia intelektualnego. Należy odrzucić wszystkie inne sposoby poznania dostarczającego nam wiedzy pewnej. Inne typy wiedzy trzeba eliminować. Bowiem liczą się tylko nauki szczegółowe. Po przełomie neopozytywistycznym z początku XX wieku, możemy powiedzieć : owszem, nauki szczegółowe stanowią bardzo ważną dziedzinę naszej refleksji teoretycznej, są ważnym źródłem informacji, ale nie są źródłem jedynym ani jednolitym , bowiem fizyka XIX wieku późni się zdecydowanie od fizyki współczesnej.
W XIX wieku do 1927 roku wszyscy fizycy - z kilkoma zaledwie wyjątkami - byli przekonani, że świat jest ogromnym i bardzo precyzyjnym zegarem. Kartezjusz sądził, że zegar ten ma charakter mechanistyczny; wszelkie oddziaływanie przyczynowe polegać miało według niego na popchnięciach. Była to pierwsza teoria przyczynowości. Jednak w roku 1927 Werner Heinsenberg, dokonał odkrycia w mechanice kwantowej. Stało się jasne, ze ten mechanizm zegarowy jest nieprecyzyjny wskutek pewnych nieznacznych procesów. Zachodziły pewne obiektywne nieokreśloności. Teoria fizyki musiała zacząć posługiwać się idea prawdopodobieństwa. Klasyczna teoria prawdopodobieństwa wzniosła ogromny system na następującej definicji: „Prawdopodobieństwo pewnego zdarzenia to liczba możliwości zajścia tego zdarzenia podzielona przez ilość wszystkich równych możliwości.”
Obok nauk szczegółowych ,wyróżniamy jako źródło wiedzy - nauki ogólne - to co my nazywamy filozofią . Nie było jeszcze nauk empirycznych, lecz była już filozofia. Filozofia traktowana jako dział wiedzy dostarczający najogólniejszej interpretacji rzeczywistości. W naukach szczegółowych, w niektórych działach dużą rolę odgrywa eksperyment, odwołanie się od obserwacji do weryfikacji, procedur falsyfikacyjnych. Natomiast w filozofii znacznie większą rolę odgrywają racjonalne przesłanki i związki wynikania. Obok tego mamy jeszcze wiedzę, którą nie otrzymujemy ani w wyniku odkryć przyrodniczych, ani w wyniku refleksji filozoficznej, szczególnie ważnym typem będzie wiedza teologiczna. Czym różnią się te dwie dyscypliny ? Otóż filozof zapatrzony jest jedynie w autorytet rozumu - głównym środkiem do twierdzeń jest analiza intelektualna. Filozofia jeżeli będzie się odwoływać do wersetów Pisma św. To będzie traktowała owe wypowiedzi nie jako słowo objawione, tylko jako przejaw pewnej refleksji, od której można się odnieść w kategoriach racjonalnych. Natomiast teolog przyjmie w punkcie wyjścia tezy objawione poza autorytetem rozumu, przyjmie autorytet objawionego Boga, który przekazuje nam pewne prawdy o świecie, choćby za pośrednictwem tego zbioru twierdzeń jakie dostarcza nam Pismo św.
Słowo filozofia pochodzi z greki. Czasownik philein znaczy „kochać”; słowo Sophia oznaczało najpierw każdy rodzaj biegłości czy zręczności w czymś, później jednak szczególnie wiedzę a przede wszystkim ową wiedzę wyższego rzędu, która zawiera w sobie cnotę i sztukę życia. Zatem „sophos” to pierwotnie ktoś biegły w swoim zawodzie i dzielny życiowo, później zaś przede wszystkim „mędrzec” . Inna definicja filozofii to przygotowanie się do śmierci lub filozofia to najogólniejsza teoria racjonalnej struktury świata jako, że punktem wyjścia wszelkiej filozofii jest doświadczenie.
Ponoć już Pitagoras używał tego słowa, ale dopiero w dialogu między Sokratesem a mądrą Diotymą Platon określa filozofię jako umiłowanie mądrości, uosabiając miłość do prawdy, dobra i piękna w bożku Erosie.
Mądrość zakłada wiedzę, ale nie jest to po prostu znajomość faktów, lecz uchwycenie ich sensu na podstawie rozumienia najwyższych wartości - Prawda, Dobra i Piękna w ich jedności.
Filozofia jako umiłowanie mądrości jednoczy dwa rodzaje ludzkiej działalności - poznanie rzeczywistości i ocenienie jej zjawisk, światopoglądową orientację w świecie wartości. Mądrość człowiek zdobywa w procesie praktyki życiowej, poprzez doświadczenie ( nie na próżno mówi się o mądrości człowieka jako o kimś, kto jest mądrzejszy o doświadczenie ). Dlatego też nie możemy powiedzieć, że filozofia jest tylko abstrakcyjną wiedzą o abstrakcyjnych pierwiastkach, gdyż zawsze jest ona skierowana ku praktyce duchowego życia człowieka.
Filozofia znajduje się na przecięciu poznawczej i aksjologicznej - orientacyjnej działalności człowieka, zawiera w sobie z jednej strony takie dziedziny wiedzy filozoficznej, jak ontologia, teoria poznania, z drugiej zaś strony takie jak, etyka, estetyka, aksjologia. Filozofia będąc powiązana z procesem poznania, jest bliska nauce, która stanowi podstawowy przejaw i narzędzie poznawczej działalności człowieka: mając zaś związek z wartościami, filozofia okazuje się bliską innym formom świadomości aksjologicznej - moralności, sztuce, religii.
Filozofia i nauka narodziła się w Grecji. Dzieło Homera „Iliada” i „Odyseja” ujawnia, że w pewien sposób sprzeczność greckiego ducha. Ścierają się w nim dwa przeciwstawne pierwiastki, z jednej strony racjonalny umysł, z drugiej zaś nieopanowany instynkt. Z pierwszego narodzą się filozofia, sztuki i nauka, drugi to źródło pierwotnej religii i rytów płodności.
Najważniejszym pojęciem myśli greckiej był „logos”, który tłumaczono między innymi jako „słowo” i „miara”. W ten sposób dyskurs filozoficzny i badania naukowe wzajemne się uzupełniały. Filozofia i kultura europejska zdominowana jest przez różne rodzaje dualizmów. U podstaw wszystkich dualizmów leży rozróżnienie prawdy od fałszu.
W myśli greckiej wiążą się z tym pojęcia dobra i zła, nocy i dnia, harmonii i chaosu. Wyrazem dualistycznego myślenia jest także opozycja pomiędzy duchem a materią, wolnością i koniecznością, a także kosmologiczną jednością lub wielością ich prostotą , bądź złożonością, wreszcie chaosem i porządkiem w naturze czy tym, co bezgraniczne i tym, co ograniczone .
Pierwsza szkoła filozofów greckich pojawiła się w Jonii w Milecie. Szukając odpowiedzi o „arche” pytano, z czego składają się wszystkie rzeczy? W filozofii najważniejsze jest postawienie pytania, a nie odpowiedzi. Na przykład sceptycy uznali, że żadna wiedza nie jest pewna. Pojawia się pytanie. Skąd sceptycy o tym wiedzą ?
Z życiem Malesa z Miletu wiąże się wiele ciekawych anegdot. Zarzucano mu na przykład brak talentu do robienia pieniędzy, chociaż dał się poznać jako człowiek praktyczny wykupując prawo do sprzedaży oleju z oliwek, gdy na podstawie obserwacji meteorologicznych przewidział urodzaj tych owoców. Wydzierżawiwszy tyle tłoczni, ile zdołał obsłużyć, wytłoczył w nich olej i sprzedał po takiej cenie, po jakiej chciał. W ten sposób dorobił się majątku i udowodnił niedowiarkom, że filozofowie potrafili zarobić pieniądze, gdyby im na tym zależało.
Filozofia dla Jończyków stanowiła jednak zadanie praktyczne, pojawienie się Pitagorasa zapoczątkowało odmienną tradycję. Pod wpływem orfizmu filozofia staje się oderwana od rzeczywistości kontemplacją świata. Ludzie dzielą się na trzy grypy, ze względu na styl życia. Są trzy kategorie osób biorących udział w igrzyskach olimpijskich i trzy kategorie w społeczeństwie. Na najniższym poziomie znajdują się ci, którzy przychodzą, by coś kupić lub sprzedać. Drugą grupę stanowią ci, którzy biorą bezpośredni udział w igrzyskach. Do ostatniej, najwyższej grupy należą widzowie, przyglądają się igrzyskom, są to teoretycy, których rola jest analogiczna do roli filozofów.
Ważnym elementem szkoły pitagorejskiej była muzyka. Niezależnie od tego, czy Pitagoras zajmował się muzyką jako dopełnieniem nauki, czy też nie, faktem jest, że odkrył proste relacje liczbowe między tym, co nazywamy dziś interwałami. Nastrojona struna będzie miała brzmienie oktawy, jeśli skrócimy jej długość do połowy. Podobnie, jeśli długość struny zmniejszymy do ¾, osiągamy wówczas kwartę, jeśli zaś do 2/3 - kwintę. Kwarta i kwinta dają razem oktawę, to jest 4/3 x 3/2 = 2/1. W ten sposób interwały nawiązują do relacji w progresji harmonicznej 2: 4/3:1. Wysunięto tezę , ze te trzy interwały nastrojonej struny odpowiadały trzem stylom życia. Jakkolwiek by to interpretować, nastrojona struna stała się dla greckiej filozofii prawdziwą inspirację. Odkrycie Pitagorasa umożliwiło powstanie pojęcia harmonii rozumianej jako równowaga tj: pogodzenie i kombinacja sprzeczności zawartych w wysokich i niskich dźwiękach otrzymywanych w wyniku odpowiedniego zestrojenia, a także sformułowanie etycznej teorii drogi pośredniej, czyli „złotego środka” oraz psychologicznej koncepcji czterech temperamentów. Najprawdopodobniej te właśnie odkrycia doprowadziły Pitagorasa do poglądu, że wszystkie rzeczy utworzone są z liczb.
Następnym filozofem, który uzyskał znaczenie w Grecji był Heraklit z Efezu. Fragmenty wypowiedzi i pism tego filozofa są zwięzłe, pełne metafor i posiadają charakter profetyczny. Dlatego nazywano go czasem filozofem „ciemnym”. Mówiąc o wiecznym kole życia i śmierci, Heraklit głosił: „czas jest dzieckiem grającym w warcaby; dziecko ma władzę króla”. W zjadliwych słowach Heraklit daje upust swej pogardzie dla nieoświeconego umysłu. „Kiedy głupcy słuchają, są jak głusi: to o nich powiada przysłowie, iż są nieobecni nawet wtedy, gdy są obecni”, albo też „złymi świadkami są oczy i uszy ludzi, którzy mają dusze barbarzyńców”. Jest to krytyka teorii poznania.
Heraklit przypomina, że szlachetne przedsięwzięcia wymagają wiele pracy i wysiłku: „Ci, którzy szukając złota, wykopują wiele ziemi, znajdują niewiele”. Ci zaś, którzy wzbraniają się od ciężkiej pracy, są jak „osły, które wolą raczej sieczkę niż złoto”. Osnową świata rzeczywistego jest równowaga uzupełniających się przeciwieństw. W walce pomiędzy przeciwieństwami , toczonej zgodnie z matematyczną miarą, ukryta jest harmonia lub zestrojenie , które stanowi istotę świata. „Niepodobna wstąpić dwa razy do tej samej rzeki, bo nowe wody wciąż napływają”. To właśnie, ze względu na tę ostatnią maksymę późniejsi filozofowie przypisują Heraklitowi pogląd, że „wszystko płynie”.
Empedokles stworzył koncepcję czterech żywiołów, do których zaliczał wodę, powietrze, ogień i ziemię. W teorii Empedoklesa istnieją dwie aktywne zasady, które łącza się ze sobą na różne sposoby pierwotne tworzywo: Miłość i Nienawiść. Miłość rodzi miłość , nienawiść zaś jeszcze większą nienawiść .
W V wieku p.n.e pojawił się ożywczy kryzys w rozwoju filozofii greckiej, który zaowocował powstanie humanistyki. Na placach i ulicach greckich miast pojawili się sofiści, którzy doszli do przekonania , że nie można zdobyć wiedzy pewnej, co spowodowało, że uznali ją za bezwartościową. Liczy się jedynie pożyteczna opinia, a nie wiedza. W ich poglądzie tkwi być może jakieś ziarno prawdy: powodzenie w życiu praktycznym jest już połową sukcesu. Ci wędrowni nauczyciele udzielali płatnych lekcji retoryki , inni trudnili się nauką polityki, dając swym uczniom wskazówki, jak zachowywać się na zgromadzeniach. W końcu jeszcze inni nauczali erystyki - czyli nauki prowadzenia sporów, dzięki której to, co na początku wydawało się gorsze, zmieniało się na lepsze. Umiejętność ta wymagana była szczególnie w sądownictwie, gdy oskarżony, broniąc się, korzystał z nauki swych mistrzów, którzy pokazali mu jak żonglować argumentami i wytwarzać paradoksy. Powinniśmy jasno rozgraniczyć erystykę i dialektykę. O ile w erystyce chodzi o to by zwyciężać przeciwnika, o tyle celem dialektyki jest dotarcie do prawdy. Spór pierwszego rodzaju zwykło nazywać się debatą, spór drugiego rodzaju, zaś -dyskusją. Ich poglądy filozoficzne nie sprzyjały jakimkolwiek badaniom, bowiem cechował ich skrajny sceptycyzm, wyrażający się w negatywnej postawie wobec możliwości osiągnięcia wiedzy. Poglądy sofistów w tej sprawie wyraził Protagoras w słynnej sentencji: „Miarą wszystkich rzeczy jest człowiek, tych które są, że są i tych których nie ma, że nie ma”. Tak więc każda opinia jest prawdziwa dla tego, kto ją wygłasza, a sporu między ludźmi nie możemy rozstrzygnąć sprawdzając, który z oponentów ma rację. Niektórzy z sofistów poszli jeszcze dalej i utrzymywali, że „sprawiedliwość polega na uznaniu racji silniejszego”.
Sokrates przeciwstawił się poglądom sofistów. Uczył ze człowiek może dojść do prawdy drogą moralności, uczył bezinteresownie pomagając zrozumieć człowiekowi samego siebie. W jego osobie i życiu odnajdujemy prekursora dwóch szkół późniejszej filozofii greckiej” stoików i cyników. Z cynikami łączył go brak troski o dobra ziemskie, ze stoikami wiara w cnotę, pojmowaną jako dobro najwyższe. Główny watek myśli Sokratesa to ten „iż wiem, że nic nie wiem”. Po Sokratesie pojawiają się systemy Platona i Arystotelesa .
Filozofia a wiara religijna.
Wiara religijna jako egzystencjalna więź z podstawą sensu pojmuje siebie jako coś, co przekracza wszelkie możliwości , jakie człowiek ma sam z siebie. Wiara jest łaską, darem od Boga. Badania naukowe nad pochodzeniem religii tak samo jak, badania naukowe nad pochodzeniem życia, są z góry skazane na jałowość - ignoramus et ignorabimus.
Filozofia a ideologia
Ideologie pod względem psychologicznym odciążają i stabilizują ludzkie zachowania i czynią zadość ludzkiej potrzebie ciągłości, orientacji i poczucia pewności w świecie.
K.Mannheim pisał: Ideologia to system idei zmierzający do ukrycia i utrwalenia teraźniejszości drogę jej interpretowania z perspektywy przeszłości. Utopia stara się wykroczyć poza teraźniejszość, skupiając się na przyszłości. Konflikt między ideologią a utopią jest stałym elementem rzeczywistości społecznej.
4