Błażej Smykowski (2004) Psychologia rozwoju człowieka – wykłady
1. Diagnoza rozwoju
L. S. Wygotski (1971, s. 77) formułując kryteria poprawności analizy rozwoju wyższych form zachowania obok takich postulatów jak to, że powinna ona dotyczyć procesów, a nie rzeczy - ma ujawniać rzeczywiste stosunki i związki przyczynowo - skutkowe, do których dochodzi w analizowanym procesie, że powinna realizować zadania wyjaśniające, a nie opisowe, pisze, że analiza ta powinna być przede wszystkim analizą genetyczną. Oznacza to, że ma ona odtwarzać wszystkie procesy rozwoju analizowanego zjawiska a więc odkrywać wszystkie jego formy. Ten postulat zmusza do poszukiwania w badaniu zjawisk psychologicznych ich wcześniejszych rozwojowo postaci.
Przyjmowany model rozwoju jest efektem ideacji1, stanowi więc z jednej strony podstawę projektu badawczego działania, z drugiej sam jest w tym działaniu weryfikowany. Jeżeli model i działanie nie pozostają ze sobą w opisanej powyżej relacji dochodzi albo do: (1) działań spontanicznych, bez podstaw teoretycznych, albo do (2) efektu samospełniającego się proroctwa to znaczy potwierdzania własnych założeń.
Projektowanie postępowania diagnostycznego
Metoda badania naukowego, to system reguł zgodnie z którymi dokonuje się planowania i prowadzenia badania, zbierania i interpretowania danych, oceny rezultatów.
W badaniach, realizowanych w ramach psychologii rozwoju człowieka do wymogów wynikających z przyjęcia perspektywy rozwojowej dokładają się wymagania wynikające ze specyfiki wieku osób badanych. Na ograniczenia w zakresie stosowania poszczególnych metod badania psychologicznego w wypadku badania małych dzieci wskazuje wiele podręczników metod badania ich rozwoju (np. Mussen, 1970; Zazzo, 1974). Tego typu badania wymagają często opracowywania bardzo wymyślnego postępowania łączącego wiele metod w ramach jednolitej procedury.
Prowadzi się rejestr informacji o badanym aż do momentu właściwego badania
Przeprowadza się badanie właściwe i szuka się informacji na temat badanego zgromadzonych w różnej formie wcześniej
Związane są z obserwacją wybranej grupy w określonym przedziale czasowym. Śledząc zachowania tych samych jednostek w różnym wieku unika się zakłóceń wynikających w oczywisty sposób z różnic między grupami pokoleniowymi. I te badania nie pozostają bez wad. Przede wszystkim związane jest to z wykruszaniem się grupy badanych oraz interpretacją wzoru zmienności; czy jest ona zdeterminowana przynależnością do grupy pokoleniowej, czy jest odbiciem bardziej zasadniczych zmian dotyczących rozwoju człowieka w ogóle.
To badanie grup różnych ludzi w różnym wieku. Każda grupa i każda osoba w ramach grupy wiekowej badana jest tylko raz i w ten sam sposób w celu identyfikacji charakteru tego samego zjawiska np. pamięci. Stwierdzone różnice w poszczególnych grupach wiekowych stanowią podstawę wniosków na temat związanych z wiekiem zmian w ramach badanego zjawiska.
Tego typu badania, choć dają szybkie efekty, często obarczone są błędami. Związek wieku ze zmianami w ramach badanego zjawiska może okazywać się fałszywy ponieważ różnice mogą być związane z poziomem wykształcenia, co jak wiadomo silnie związane jest z różnicami pokoleniowymi (starsi mają słabsze wykształcenie). Badania tego typu również nie prowadzą do rekonstrukcji procesu przekształceń, a jedynie do identyfikacji różnicy między grupami.
Dotyczą równoległej obserwacji co najmniej dwóch grup pokoleniowych na przestrzeni określonego okresu czasu. W tym wypadku istnieje duża liczba możliwych kombinacji.
Badania ukośne – to badanie kilku grup pokoleniowych w tym samym wieku ale w różnym czasie.
Badania czsowo-sekwencyjne – to prowadzenie co kilka lat badań przekrojowych.
Badanie pokoleniowo-sekwencyjne – to studia podłużne nad co najmniej dwiema grupami pokoleniowymi.
Badania przekrojowo-selekcyjne – to badania obejmujące wiele grup wiekowych mające charakter podłużny.
Dotyczą np. badania wpływu wzorów kulturowych na dany aspekt funkcjonowania psychicznego.
Prowadzi się je, z różnych powodów (1) poszukując genetycznych źródeł zachowań człowieka, (2) kiedy określonego typu badanie na ludziach byłoby nieetyczne.
2. Techniki zbierania danych
Prowadzenie dzienniczków obserwacji – obserwacje biograficzne, opisy prowadzone przez bliskie obserwowanym osoby pozostające z nim w ciągłym kontakcie, obserwacje anegdotyczne lub usystematyzowane wg z góry ustalonych reguł.
Obserwacja fotograficzna – obserwacja ciągła i nieprzerwana w pewnym odcinku czasu, dąży się do zanotowania możliwie wszystkiego (obserwacja mikrogenetyczna zachowanie-sytuacja), na bieżąco często w specjalnie przygotowanych do tego celu arkuszach (analiza informacji – jakościowa i ilościowa).
Próbki czasowe – rozbija się obserwację na szereg części (próbek) rozrzuconych w czasie wg. ustalonego klucza. Reprezentatywność próbek w stosunku badanego zjawiska zapewnia się poprzez odpowiedni dobór ich liczby, trwania i rozkładu w czasie.
Próbki zdarzeń – czeka się na określony typ zdarzenia (np. strach) i rejestruje się zachowania jako funkcję sytuacji.
Bezpośrednia analiza jednostek zachowania się – podział zachowań na jednostki (np. mycie, jedzenie) i rejestracja ich parametrów (np. moment pojawienia się, czas trwania, przebieg).
Techniki eksperymentalne
Eksperymenty laboratoryjne – służy przeważnie badaniu elementarnych procesów psychicznych, czy też wpływ elementarnych czynników (np. wytwarzanie odruchów warunkowych). Dąży się do pełnej kontroli – standaryzacja badania, a przede wszystkim eliminacji wpływu badacza (eksponują materiał maszyny, obiektywne formy rejestracji i analizy uzyskanych danych).
Eksperymenty w warunkach naturalnych – naturalny kontekst, forma i treść badania w konwencji codziennych form zaangażowania badanego.
Eksperymenty o cechach mieszanych – w warunkach laboratoryjnych ale bodźce eksponowane są przez eksperymentatora (pytania, instrukcje, materiał) on też rejestruje często przebieg badania – dodatnie i ujemne efekty żywego kontaktu społecznego.
Nie ma wątpliwości, że badania (zarówno naukowe jak i kliniczne) przynoszą korzyści. Jedne dostarczają wiedzy naukowej, drugie wiedzy o pacjencie. Jeden i drugi rodzaj wiedzy mogą stanowić łącznie stanowić podstawę efektywnego działania psychologa praktyka. Zawsze jednak należy sobie zdawać sprawę że drzemie w nas pokusa posiadania władzy, czy to przez niezdrowe rozwijanie tendencji do wiedzy, czy to uzyskania wpływu na przebieg zdarzeń.
Samoświadomość tego typu zagrożeń związanych z praktyką psychologiczną doprowadziła do opracowania Zasad etycznych prowadzenia badań na ludziach opublikowanych w 1982 r. przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne, czy Standardów etycznych dla badań prowadzonych z dziećmi opublikowanych w 1990r. przez Stowarzyszenie dla Badań nad Rozwojem Dziecka. Dziecko ze względu na swoją nieświadomość dziejących się w związku z nim rzeczy i ograniczone szanse obrony, podatność na oddziaływanie różnych czynników musi stanowić przedmiot szczególnej ochrony. Weryfikacja procedury badania musi dotyczyć ich etyczności, a więc czy w ich przebiegu nie dochodzi do naruszenia praw dziecka. Najlepszym zabezpieczeniem przed świadomym, czy nieświadomym zastosowaniem nieetycznej procedury badania jest recenzowanie projektów.
Zasada 1. Procedura nie może szkodzić dziecku. Badanie nie może prowadzić do wyrządzenia dziecku krzywdy fizycznej czy psychicznej. Ta zasada musi przyświecać każdemu etapowi badania; od jego projektowania, przez fazę realizacji po opracowanie, dzielenie się i korzystanie z jego wyników. Jeżeli procedura badania wywołuje w uzasadniony sposób napięcia, frustracje, silne przeżycia badający zobowiązany jest do opracowania takiej procedury pracy z dzieckiem w trakcie, czy po przeprowadzeniu badania, aby doprowadzić do redukcji napięcia, zaspokojenia, „zamknięcia przeżycia”. Zgodnie z tą zasadą diagnosta z jednej strony musi dążyć do minimalizacji drastyczności procedury badania, a kiedy nie da się tego uniknąć zaprojektować tylko na tyle trudną sytuację z której będzie w stanie dziecko wyprowadzić tak, aby dziecko nie miało ani bezpośrednio po badaniu, ani w jakimkolwiek czasie po nim poczucia doświadczenia jakiejkolwiek krzywdy. Badający musi pamiętać, że im bardziej badanie może wpływać na dziecko, tym bardziej jest zobowiązany do ochrony jego interesów i swobód.
1 Ideacja - termin pochodzący od łacińskiego słowa ideatio oznacza tworzenie pojęć, wyobrażeń; grę wyobraźni.