Rozwód i separacja

0. Przesłanki rozwiązania małżeństwa

1. Powództwo o rozwód

2. Wyrok rozwodowy

3. Separacja

4. Podstawa prawna

5. Inne poradniki

Przesłanki rozwiązania małżeństwa

Rozwiązania małżeństwa przez rozwód może żądać każdy z małżonków. Może to nastąpić w sytuacji, gdy nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego.

Trzeba jednakże pamiętać, że rozwód nie jest dopuszczalny w sytuacji, gdy:

- wskutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków

- z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (np. rozwód wyłącznie z powodu nieuleczalnej choroby drugiego małżonka)

- żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia (chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego)

Istnienie małżeństwa wyraża się istnieniem szczególnego rodzaju więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej łączącej małżonków - brak zatem tych więzi jest przejawem rozkładu pożycia.

Rozkład zupełny

Rozkład jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, fizyczna ani gospodarcza, a więc gdy małżeństwo całkowicie przestaje funkcjonować.

Rozkład trwały

Rozkład pożycia małżeńskiego jest trwały, gdy oparta na doświadczeniu życiowym ocena prowadzi do wniosku, że w okolicznościach sprawy, powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi, z czego wynika, że upływ jakiegoś dłuższego czasu - nie jest konieczną przesłanką trwałości.

Przyczyny rozkładu mogą być następujące:

- niedochowanie wierności małżeńskiej (np. poprzez jednorazową zdradę małżonka, stałe pożycie z inną osobą, czy związek uczuciowy z inną osobą)

- nadużywanie alkoholu,

- naganny stosunek do członków rodziny (np. agresja słowna, fizyczna, poniżanie godności osobistej itp.)

- trudności mieszkaniowe (powodujące rozkład małżeństwa np. poprzez zamieszkiwanie wspólnie z rodzicami jednego z małżonków)

- nieporozumienia na tle finansowym (np. niepodejmowanie pracy przez jednego z małżonków w sytuacji, gdy jest w stanie pracować

- niezgodność charakterów (np. różnice światopoglądowe)

- niedobór seksualny (impotencja, bezpłodność)

- inne (np. długotrwały wyjazd małżonka za granicę, różnice na tle wychowywania dziecka itp.).

Powództwo o rozwód

Jeżeli małżonek dojdzie do wniosku, że w jego związku zaistniał zupełny i trwały rozkład pożycia może wystąpić do sądu okręgowego z powództwem o rozwód, wnosząc o:

1) rozwód bez orzekania o winie

2) rozwód z winy obu stron

3) rozwód z winy pozwanego

4) rozwód z winy powoda

5) rozwód z przyczyn niezawinionych istniejących po stronie pozwanego lub powoda.

Właściwość sądu

Właściwym do rozpoznania spraw o rozwód jest sąd okręgowy ostatniego wspólnego miejsca zamieszkania małżonków, jeżeli chociaż jedno z nich nadal tam (w tym samym okręgu) zamieszkuje (art. 17 k.p.c. i art. 41 k.p.c.).

Wpis obciąża powoda

Przy wnoszeniu pozwu należy uiścić opłatę w wysokości 600 zł.

Pozew

Pozew musi być złożony w 2 egzemplarzach (przedłożenie tylko jednego egzemplarza pozwu jest brakiem formalnym wymagającym uzupełnienia - pod rygorem zwrotu pozwu), jeden egzemplarz pozwu pozostaje w aktach sadowych, drugi jest przez sąd doręczany stronie przeciwnej.

Koniecznym jest dołączenie do pozwu o rozwód załączników w postaci:

- odpisu skróconego aktu małżeństwa (najchętniej nowo wydanego),

- odpisów skróconych aktów urodzenia małoletnich dzieci,

- zaświadczenia o dochodach,

ponadto, w zależności od okoliczności może zaistnieć celowość przedłożenia dalszych dokumentów, np. zaświadczeń o stanie zdrowia dzieci i stron, zaświadczeń o pobieraniu nauki przez dzieci, przydziału mieszkania, zaświadczeń o składnikach i wartości majątku dorobkowego itp.

Koniecznym wymogiem jest podpisanie pozwu, a brak podpisu wywołuje skutek wezwania do uzupełnienia braków formalnych - pod rygorem zwrotu pozwu.

Zwrot pozwu

Sąd wzywa powoda do uiszczenia opłaty w terminie tygodniowym od otrzymania wezwania, pod rygorem zwrotu pozwu, co oznacza, że brak opłaty spowoduje zwrócenie pozwu, a wówczas sprawa jest traktowana jakby nie została wniesiona (art. Art. 130. § 1 kodeksu postępowania cywilnego).

Uiszczenie wpisu tymczasowego po terminie skutkuje wpisaniem sprawy pod nową sygnaturę.

Jeżeli nastąpił już fizyczny zwrot pozwu i dokumentów - sąd wzywa do ich ponownego przedłożenia w zakreślonym terminie, a nie uzupełnienie tego braku spowoduje zwrot sprawy, mimo, że ma ona już nową sygnaturę.

Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych

Jeżeli sytuacja materialna powoda jest na tyle trudna, że nie jest on w stanie bez uszczerbku utrzymania koniecznego siebie i rodziny ponieść kosztów sądowych, może złożyć wniosek o zwolnienie go od ich ponoszenia.

Wniosek taki może być złożony zarówno po wniesieniu pozwu jak i wcześniej; w każdym przypadku konieczne jest dołączenie do wniosku osobistego oświadczenia, obejmującego dokładne dane o stanie rodzinnym, majątku i dochodach.

Rozpoznanie wniosku przedłuża czynności wstępne związane z uzupełnieniem braków formalnych pozwu.

Wzór wniosku znajduje się w opracowaniu "Obywatel a instytucja", rozdział "Zwolnienie z kosztów sądowych,..."

Mediacja i pojednanie stron

Po uzupełnieniu braków formalnych pozwu przez strony, sąd przystępuje do rozpoznania sprawy. Jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa sąd może skierować strony do mediacji. Skierowanie do mediacji jest także możliwe, gdy postępowanie zostało zawieszone. Sąd zawiesza postępowanie, gdy w trakcie postępowania dojdzie do wniosku, że jest możliwe utrzymanie małżeństwa

Skierowanie stron do mediacji nie jest obowiązkowym elementem postępowania w sprawach o rozwód.

Zwrot wpisu w razie pojednania

Jeżeli nastąpi pojednanie na jakimkolwiek etapie postępowania, sąd zwraca z urzędu cały dotychczas uiszczony wpis.

Wyznaczenie rozprawy w sądzie

Wykluczenie możliwości pojednania skutkuje wyznaczeniem rozprawy, prowadzonej w składzie trzyosobowym: przewodniczący - sędzia zawodowy i dwóch ławników. Celem rozprawy jest przeprowadzenie postępowania dowodowego, w zasadzie w zakresie wniosków przez strony zgłoszonych, ale sąd może dopuścić dowody z urzędu, jeżeli zachodzi konieczność wyjaśnienia sytuacji wychowawczej i bytowej małoletnich dzieci stron, ponadto w każdej sprawie o rozwód sąd zarządza przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron.

Jeżeli pozwany uznaje żądanie pozwu (czyli zgadza się na orzeczenie rozwodu w takiej formie, jak wnioskuje powód) i strony nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe jedynie do przesłuchania stron.

Możliwość zabezpieczenia powództwa i jego zakres

Sprawa o rozwiązanie małżeństwa skupia inne postępowania dotyczące rodziny, co oznacza możliwość wydania w trakcie procesu, z urzędu lub na wniosek, postanowień zabezpieczających (zarządzeń tymczasowych) w zakresie:

1) obowiązku małżonków przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny,

2) sposobu roztoczenia pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi.

Wniosek o zabezpieczenie powództwa może być złożony przez każdą ze stron, bądź ustnie do protokołu rozprawy, bądź pisemnie w dwóch egzemplarzach z dołączeniem właściwych dokumentów (np. zaświadczenie o zarobkach, jeżeli żądanie dotyczy alimentów lub zaspokojenia potrzeb rodziny) i osobistym podpisaniem wniosku.

Sąd może rozpoznać wniosek w zakresie alimentów i zaspokojenia potrzeb rodziny na posiedzeniu niejawnym, pozostałe tylko po przeprowadzeniu rozprawy.

Wydane, w wyniku rozpoznania wniosku o zabezpieczenie powództwa, postanowienie zabezpieczające, po opatrzeniu go klauzulą wykonalności, staje się tytułem wykonawczym, który pozwala na prowadzenie egzekucji dla wymuszenia jego realizacji

Postanowienie zabezpieczające jest natychmiast wykonalne, chociaż przysługuje od niego prawo złożenia zażalenia.

W sprawach rozwodowych zdarzają się przypadki nawet parokrotnej zmiany zabezpieczenia w trakcie postępowania (w szczególności w zakresie alimentów na dzieci), jeżeli to postępowanie się przedłuża.

Uwaga!

Od 13 czerwca 2009 r. pozwy rozwodowe powinny zawierać tzw. plany wychowacze dotyczące wspólnych nieletnich dzieci stron. Możliwe jest także złożenie takiego pozwu w trakcie postępowania, nie jest natomiast pewne, czy może on być podyktowany do protokołu rozprawy. Brak jeszcze ustalonej praktyki powoduje, że - wbrew doslownemu brzmieniu przepisów - sędziowie niekiedy wymuszają zawarcie takiego porozumienia na rozwodzących się małżonkach. Nie muszą oni na pewnoe treści porozumienia ustalać sami, pomocą służą tutaj zarówno adwokaci, jak i mediatorzy, w niektórych miastach również sędziowie lub doradcy z RODK (Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno - Konsultacyjnych). Treść porozumienia nie jest ustalona przepisami, ze zdrowego rozsądku powinno ono ustalać kwestie miejsca zamieszkania dziecka, alimentacji, kontaktów z rodzicem, u którego nie mieszka, oraz dalszą rodziną, miejsca i sposobu spędzania wakacji, ferii i świąt, opieki zdrowotnej oraz wykształcenia.

Wyrok rozwodowy

Po przesłuchaniu stron następuje zamknięcie rozprawy i ogłoszenie wyroku (w wyjątkowych wypadkach, gdy sprawa jest skomplikowana, może nastąpić odroczenie ogłoszenia wyroku do dwóch tygodni).

Orzeczenie o winie

W wyroku orzekającym rozwód sąd ma obowiązek ustalenia, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia, chyba że obie strony zgodnie wniosą o zaniechanie orzeczenia o winie (art. 57 k.r.o.).

Dalsze elementy wyroku

Ponadto w wyroku rozwodowym sąd rozstrzyga:

- o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem, nie wyłączając ograniczenia, a nawet pozbawienia władzy rodzicielskiej i zakazania kontaktów z małoletnim, czy umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej bądź placówce opiekuńczo-wychowawczej;

- o wysokości udziału w kosztach utrzymania dziecka przez rodzica, któremu nie powierzono wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem (alimenty).

- o sposobie korzystania z mieszkania, jeżeli strony mieszkają razem,

- może, po spełnieniu wymogów - orzec eksmisję uciążliwego, rażąco nagannie postępującego małżonka,

- czy też przyznać lokal jednemu z nich, jeżeli drugi godzi się go opuścić bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego,

W wyroku rozwodowym sąd może dokonać podziału majątku dorobkowego, jeżeli jeden z małżonków zgłosi taki wniosek i jeżeli rozpoznanie tego zagadnienia nie spowoduje przedłużenia postępowania w samej sprawie o rozwód i tylko wówczas, gdy między małżonkami istnieje pełna zgodność odnośnie:

- składników majątku,

- wartości tych składników,

- sposobu ich podziału.

Chodzi o to, że istotą sprawy rozwodowej jest rozważenie kwestii utrzymania bądź rozwiązania związku małżeńskiego, czyli "być albo nie być" małżeństwa. Kwestie majątkowe są w tym procesie traktowane drugoplanowo i spory ich dotyczące nie mogą zdominować postępowania rozwodowego.

W orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji sąd orzeka o ewentualnych dodatkowych kosztach:

- w razie zasądzenia alimentów na rzecz małżonka – pobiera się od małżonka zobowiązanego opłatę stosunkową od zasądzonego roszczenia (5% wartości przedmiotu sporu - wartość przedmiotu sporu stanowi tu suma świadczeń za jeden rok – jednak nie mniej niż 30 zł)

- w razie nakazania eksmisji – opłata stała w kwocie 200 zł

- w razie orzeczenia o podziale wspólnego majątku: opłata stała 1000 zł lub 300 zł w przypadku gdy istniał zgodny projekt podziału tego majątku (Art. 26 Ustawy z dnia 28 lipca o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - Dz.U. Nr 167, poz. 1398)

Nazwisko po rozwodzie

Osoba, która przez fakt zawarcia małżeństwa zmieniła nazwisko, może po rozwodzie powrócić do pierwotnie noszonego nazwiska (nie obejmuje to dzieci pochodzących z małżeństwa), przez złożenie oświadczenia przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego (dowolnego) w terminie trzech miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia - art. 59 k.r.o.

Jest to dobrowolna decyzja byłego małżonka; ani sąd, ani żaden inny organ, ani tym bardziej były małżonek nie może go skłonić do podjęcia takiej decyzji.

Jeżeli w toku sprawy o rozwód nastąpi śmierć jednego z małżonków - postępowanie ulega umorzeniu (art. 446 k.p.c.).

Separacja

Z separacją mamy do czynienia, gdy pomiędzy małżonkami nastąpił zupełny (ale nie trwały) rozkład pożycia. Wówczas każdy z małżonków może wystąpić do sądu o orzeczenie separacji.

Jeśli małżonkowie nie posiadają wspólnych małoletnich dzieci, wówczas sąd orzeka separację na ich zgodne żądanie.

Natomiast orzeczenie separacji jest niedopuszczalne, gdy ucierpiałyby na tym wspólne małoletnie dzieci małżonków albo z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (np. jeden z małżonków jest nieuleczalnie chory i wymaga pomocy drugiego małżonka).

Postępowanie w sprawie separacji

Żądanie orzeczenia separacji jest rozpatrywane w trybie procesowym bądź nieprocesowym.

- regułą jest, że postępowanie separacyjne toczy się w trybie spornym (Postępowanie w sprawach małżeńskich, art. 425-452 k.p.c.)

- separacja może być orzeczona w trybie postępowania nieprocesowego w sytuacji, gdy małżonkowie nie mający wspólnych małoletnich dzieci żądają zgodnie separacji (Sprawy z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli, art. 567¹)

Właściwość sądu

W I instancji do rozpatrywania żądania orzeczenia separacji jest właściwy sąd okręgowy (art. 17 pkt 1 k.p.c.) w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne zamieszkanie , jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze stale przebywa. W braku takiej podstawy właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a gdy i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda.(art. 41 k.p.c.)

Strony

Pozwanym jest jedno z małżonków, powodem drugie z małżonków. W postępowaniu separacyjnym nie działa zasada rekryminacji, to znaczy, że z żądaniem orzeczenia separacji może wystąpić także ten małżonek, który jest winny powstania w małżeństwie zupełnego rozkładu pożycia.

Tryb odwoławczy

Od wyroku sądu pierwszej instancji przysługuje apelacja do sądu drugiej instancji (art. 367 k.p.c.) a od orzeczenia kończącego postępowanie w drugiej instancji (w niektórych wypadkach)
– kasacja do Sądu Najwyższego (art. 392 § 1 k.p.c.)

Opłaty

Od pozwu o separacje pobiera się wpis stały w kwocie 600 zł. Od zgodnego wniosku małżonków o separację pobiera się opłatę w kwocie 100 zł.

Wyrokowanie

Wyrok sądu orzekający separację zawiera elementy, które zawiera wyrok rozwodowy (art. 61³ K.r.o.).

W wyroku orzekającym separację sąd ma obowiązek ustalenia, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Jednak sąd orzekając separację nie orzeka o winie, gdy:

a) strony zgłosiły zgodny wniosek o zaniechanie orzekania o winie,

b) małżonkowie w toczącym się postępowaniu nieprocesowym zgłosili zgodny wniosek o orzeczenie separacji

Jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód.

Jeżeli jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację.

Skutki orzeczenia separacji

Orzeczenie separacji wywołuje takie same skutki, jak orzeczenie rozwodu, chyba, że ustawa stanowi inaczej.

Małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć małżeństwa.

Jeżeli wymagają tego względy słuszności, małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy.

Kwestia alimentów pomiędzy małżonkami pozostającymi w separacji wygląda podobnie jak w przypadku małżonków rozwiedzionych, jednakże w przypadku separacji nie ma pięcioletniego ograniczenia istnienia obowiązku alimentacyjnego.

Inne skutki orzeczenia separacji to wg Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przede wszystkim:

- ustanie obowiązku wspólnego pożycia (art. 23),

- powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej (art. 61⁵),

- ustanie obowiązku wspólnego rozstrzygania o istotnych sprawach rodziny (art. 24.),

- ustanie obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27),

- wyłączenie domniemania pochodzenia dziecka od męża matki (art. 62 par.1),

- wyłączenie małżonka, który jest w separacji z dziedziczenia ustawowego, jeżeli w chwili otwarcia spadku małżonkowie pozostawali w separacji (art. 935¹ k. c.),

- możliwość wyłączenia z separacji jednego z małżonków, jeżeli nastąpiło orzeczenie separacji z orzeczeniem o winie (art. 940, par. 1 k. c.) - wyjątki od tej sytuacji są ujęte w art. 57 par. 2 oraz art. 61³ par 2. k. r. o.,

- wpisanie do aktu małżeństwa i do odpisu od niego wzmianki o orzeczeniu separacji lub o jej zniesieniu (na podst. Ustawy o aktach stanu cywilnego),

- niemożność wspólnego przysposobienia dziecka przez małżonków pozostających w separacji (art 115 par 1 k. r. o.),

- niemożność przysposobienia dziecka przez jednego z małżonków bez zgody drugiego (art 116).

Zniesienie separacji

Sąd znosi separację na zgodny wniosek obojga małżonków. Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki. Jednocześnie sąd znosząc separację rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków.

Podstawa prawna

1. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964 r., Nr 9 poz. 59 z późn. zm. tekst jednolity http://www.lex.com.pl/kodeksy/?akt=64.9.59.htm

2. Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2005, Nr 167, poz. 1398 z późn. zm. tekst jednolity: http://www.lex.com.pl/bap/aplikacja/Dz.U.2005.167.1398.html

Inne poradniki

Dodatkowe informacje zawiera e-poradnik "Rozwód a separacja" dostępny na stronie www.rpo.gov.pl.

Porady prawne i psychologiczne zawiera poradnik "Dziecko w rozwodzie", opublikowany na stronie www.bprd.gov.pl

Artykuły dotyczące rozwodu i separacji umieszczono na stronie http://www.rp.pl/temat/55722.html