Wg ANTONIEGO STĘPIENIA słowo etyka pochodzi od greckiego słowa obyczaj, czyli ETHOS i etymologicznie oznacza naukę o obyczajach, czyli co przystoi w postępowaniu, co jest godne czynienia.
Termin ten występował już u greków i rzymian, ale wtedy często był zastępowany filozofią moralną. W średniowieczu była też nauką o moralności (etyka). „Etyczny” więc jest związany z nauką o moralności, dotyczy etyki a „moralny” jest związany z samą moralnością.
Wg. T. STYCZNIA etyka oznacza:
1. teorię powinności moralnej lub moralnej wartości postępowania,
2. teorię faktycznie uznawanych w określonym środowisku społecznym a często także praktykowanym w nim norm moralnych postępowania,
3. same przeświadczenie i praktyki moralne danej społeczności.
Etykę w 1 znaczeniu określa się niekiedy nazwą etyką normatywną zaś w 2 znaczeniu określa się jako etykę opisową.
Często dziś stawia się pytanie, czy etyka jest nauką czy też jest to tylko refleksja natury filozoficznej nad postępowaniem człowieka.
W tej sprawie są dwa stanowiska:
1. właściwe zwłaszcza dla pozytywistów, uważa się tutaj, że naukowa może być tylko nauka opisowa, pojmowana jako zespół rozważań z zakresu nauk szczegółowych;
2. przyjmuje, że można uprawiać etykę filozoficzną jako niezależną naukę jest ona wówczas bliska fenomenologii i metafizyce moralności.
Ostatecznie można określić etykę jako teorię wartości moralnych i postępowania moralnego.
Tak rozumiana rozważa
1. warunki postępowania moralnego (co warunkuje postępowanie moralne)
2. podleganie ocenom i normom etycznym (każde zachowanie ma konsekwencje etyczne)
3. odpowiedzialność moralna.
4. zajmuje się ocenami i normami dotyczącymi postępowania ludzkiego, szuka ostatecznej racji moralności i naczelnych norm, kryterium moralności.
Jednym z kluczowych pojęć właściwych dla etyki jest pojęcie moralności. W etyce ogólnej rozumie się pod tym pojęciem jako pewną racjonalną właściwość każdego świadomego wolnego czynu przypisanego zawsze do sprawcy tego czynu. Dlatego etyka jest zawsze etyką osoby. Zawsze jest sprawca czynu.
Każdy czyn a tym samym jego sprawca podlega kwalifikacji pod względem swojej moralności, podlega ocenom i normom etycznym. Jest on bądź zgodny z naturą działającego i prowadzi do osiągnięcia jego celu, bądź nie jest zgodny z naturą działającego i utrudnia lub uniemożliwia osiągnięcie celu.
Odnośnie powyższego rozumienia etyki ważne są również następujące zagadnienia:
1. charakter percepcji wartości i powinności, czyli sposób doświadczania moralności - jak doświadczamy moralności;
2. sposób uzasadnienia podstawowych naczelnych norm moralności - jak uzasadniamy normy moralne;
3. istnienie i charakter wiedzy o naturze działającego - kim jest sprawca czynu.
Zestawiając problematykę etyki - obszarów, których dotyka, do których się odnosi można ją zgrupować w następujących działach:
1. teoria wartości moralnych
Chodzi tu o sposób istnienia wartości moralnych, o relacje między doborem a bytem. Ten dział etyki jest powiązany z ogólną teorią wartości, teoria bytu.
2. teoria postępowania moralnego
Chodzi tu o analizę czynu moralnego tzw. świadomego i wolnego postępowania człowieka stojącego wobec wartości moralnej, ponoszącego odpowiedzialność. Rozważa się tutaj, np.: istotę i rolę sumienia. Ten dział etyki często wiązany z fenomenologią i metafizyką człowieka.
3. teoria sprawności moralnych
Ogólna teoria sprawności należy do teorii człowieka, rozważa się tutaj istotę i rodzaje sprawności: cnoty, wady. Wśród najważniejszych cnót wymienia się tu: męstwo, sprawiedliwość, prawdomówność, itp.
4. etyka specjalna
Są to rozważania właściwe w etyce podejmowane w odniesieniu do różnych sytuacji życiowych i społecznych, np. etyce pracy, życia rodzinnego, zdrowiu.
DZIEJE ETYKI, KRÓTKA HISTORIA
Refleksja nad etyką głownie rozwijała się w czasach starożytnych i średniowieczu.
To tam powstały główne nurty i kierunki w etyce.
Dzieje etyki można przedstawić jako historię prób ujęcia istoty jej przedmiotu. To jest powinność moralnej działania. Bardzo ważną rolę w tej refleksji odegrał:
1. SOKRATES, który do dziś uznawany jest za ojca etyki. Stworzył on teorię definiowania pojęć etycznych. Sokrates uważał, że odkryć powinność moralną to odkryć to, co się należy człowiekowi od człowieka ze względu na jego godność. Godność ta jest wartością najwyższą, dlatego też afirmacja jej stanowi istotę działania moralnego. Uważał on, że działanie moralne złe do tego stopnia uwłacza godności działającego i adresata działania, iż swoje źródło może mieć wyłącznie w niewiedzy człowieka. Wykluczał, bowiem by człowiek świadomie chciał urągać sobie i innym. Uznał więc, iż wystarczy poznać dobro moralnego (powinność moralną, cnotę) by ją urzeczywistniać (intelektualizm etyczny). Uważał, że szczęście jest koniecznym następstwem życia cnotliwego, dlatego zachęcał do cnót w imię szczęścia. Takie myślenie rozwiali uczniowie Sokratesa przyjmując, że szczęście jest źródłem i racją bytu, cnoty, utożsamiali oni naukę z teorią szczęścia. Od tego momentu do dzisiaj jednym z podstawowych problemów rozważanych w etyce jest spór o istotę szczęścia. Szczęścia, czyli ostatecznego celu (najwyższego dobra) działania a samo działanie określa się jako moralnie powinne lub wartościowe o tyle, o ile stanowi nieodzowny warunek osiągnięcia szczęścia (eudajmonizmu). Kierunek, który rozpatruje istotę szczęścia w doznawaniu przyjemności zmysłowej to hedonizm.
2. ERYSTOTELES, który wyodrębnił jako osobną dyscyplinę, którą odnosił w ramach filozofii praktycznej. Punktem wyjścia było moralną powinnością postępowania wyznacza stosunek do najwyższego dobra, a samą ideę dobra najwyższego określa też jako rację uniesprzeczniającą podjęcie działania i to jest cel ostateczny, najważniejszy. Dążenie do najwyższego dobra jest drogą do samo urzeczywistniania się człowieka i ziszczeniem się możliwości ludzkiej natury - czyli najdoskonalszej __________człowieka, czyli intelektu i najdoskonalszego aktu, czyli poznania. Ponieważ człowiek jest istotą z natury społeczną, stąd jego samo urzeczywistnianie jest możliwe tylko w powiązaniu z urzeczywistnianiem dobra społecznego całego społeczeństwa. Dla epikurejczyków przedmiotem etyki są potrzeby i dążenia jednostki w aspekcie możliwości ich rozumnego zaspakajania z całego przekroju całego życia i działania, które temu celowi służą są moralnie dobrą. Dla stoików cnota jest sama w sobie dobrem i jej osiągnięcie jest też dobrem najwyższym, prowadzi do osiągnięcia szczęścia. Istotną zmianą w refleksji etycznej było chrześcijaństwo, istotą tej refleksji było wskazanie na godność człowieka jako instytucji moralnej powinnościorodnej. Refleksja etyczna charakterystyczna dla chrześcijan była przełomem antycznego eudajmonizmu. W etyce rozpoczęto budować inne teorie niż te, które były związane z teorią szczęścia. Naczelną kategorią etyczną stała się kategoria miłości. Miłość w znaczeniu etycznym rozumiana jest tu jako akt należny Bogu i każdej innej osobie. Jest ona równoważna w tym ujęciu z wyzwalaniem od egoizmu. Miłość jako taka powoduje zawsze samospełnienie (samo urzeczywistnienie i doskonalenie) podmiotu. Miłość jako swój konieczny skutek. Miłość w tym ujęciu jest gwarantem uczestnictwa w nim jako w dobru najwyższym. Ważną postacią w teorii etyki z inspiracji chrześcijańskiej była teoria Tomasza z Akwinu. Opierał on etykę na założeniach metafizycznego realizmu, podstawy tej koncepcji czerpie on z doświadczalnia stwierdzanej przygodności świata i człowieka i stwierdza, że jeśli jedyną racją uniesprzeczniającą fakt istnienia człowieka i jego godności jest akt miłości stwórczej osobowego absolutnej, to człowiek istniejąc jako osoba uczestniczy w istnieniu i godności swego osobowego stwórcy. Istnieją 2 miłości, jest tym samym wyzwany do miłości. Nastąpił dalszy rozwój refleksji etycznej, pojawiły się tutaj nowe koncepcje, rozwijano nowe kierunki i nurty w teorii etyki. Za protoplastę (twórcę) etyki nowożytnej uważa się TOMASA (HOPSA) TOBBES. Podstawą jego etyki jest antropologia bazująca na fizykalnej koncepcji człowieka jako rozsądnego egoisty, którego naczelną tendencją i celem jest dążenie do zachowania własnego bytu w sytuacji dążenia każdego człowieka do zaspokojenia swoich własnych potrzeb rozumu dyktuje normy współżycia ludzi jako konieczny warunek przetrwania. Etyka powstaje tutaj jako rodzaj rozsądnej umowy. Pierwszym postulatem takiej etyki jest utworzenie państwa jako instytucji, która wymyślonym przez rozum normom nada postać prawa i zagwarantuje jego przestrzeganie etyka staje się technologią życia zbiorowego. W państwie określającą reguły współdziałania, którym jednostka powinna się bezwzględnie podporządkować - heteronomiom.
Wg HEGLA poszczególna jednostka uzyskuje wolność, gdy decyduje się „na przyjęcia śmierci totalnej na rzecz państwa, w którym objawia się i urzeczywistnia się absolutne ja duch”. W tym ujęciu celem jednostki jest istnienie na rzecz zbiorowości jako państwo. Do jego poglądów nawiązuje etyka budowana przez KAROLA MARKSA, jest to etyka budowana w duchu materializmu, podstawowym założeniem jest tu to, iż zmiana społeczna jest zawsze rozwojem a rozwój społeczeństwa ludzkiego ujawnia jego materialny (ekonomiczny) i dialektyczny (klasowy) charakter. Poznanie praw tego rozwoju umożliwia świadome pokierowanie nim i przyspieszenie go przez zbudowanie podstaw dla zaistnienia wolnego od antagonizmów społeczeństwa jednoklasowego (bezklasowego) opartego na społecznej własności środków produkcji. W etyce marksistowskiej człowiek jest elementem ogółu i ma być aktywny dla przemiany społecznej i o tyle można mówić o jego wartości.
Heglizm i marksizm często określany w etyce jako konstruktywizm etyczny. Reakcją na konstruktywizm etyki dialektycznej był pozytywizm EMILA DURNHEIMA. Pozytywiści usiłowali wyeliminować z etyki kategorii powinności. Można tu jedynie mówić według nich o padaniu tego, co uważają ludzie za powinność. W ujęciu tym uważa się, że psychologia badając empirycznie motywy ludzkich dążeń jest w stanie ustalić to, co ludzie uważają za cenne, by na tej podstawie zbudować etykę jako prakseologię - technologię urzeczywistniania ludzkich potrzeb i dążeń. Bardzo ważnym kierunkiem w refleksji etycznej tego okresu był utylitaryzm - kierunek ten uznaje tzw. zasadę użyteczności za moralną podstawę indywidualnych i zbiorowych pożytecznych decyzji. To jest dobre, co jest użyteczne. Przedstawicielem utylitaryzmu w etyce jest D HUME. Gdy chodzi o twórców polskich to w refleksji nad etyką po II Wojnie Światowej podjęto oryginalną próbę metodologicznego uprawomocnienia tzw. etyki niezależnej - T KOTARBIŃSKI oraz etyki empirycznej - T CZEŻOWSKI. Etyka ta odwoływała się do oczywistości doświadczenia powinności (wartości moralnej działania) ukazującą wspólną płaszczyznę akceptowania podstawowych wartości ludzkich mimo różnic światopoglądowych. Ważną kategorią etyczną była też zawsze kategoria osoby, szczególnie było i jest ważne w nurtach etyki chrześcijańskiej, czy też w etyce dialogu. Martin Buber, Gabriel Marcel, Karol Wojtyła w tych nurtach etyki właściwym adresatem dla osoby jako podmiotu działania moralnego nie jest powinność jako powinność ani prawo jako prawo, lecz konkretna realna osoba, która ze względu na swą godność i strukturę bytową określa dla każdej innej osoby pole jej moralnej powinności.
Teoretyczne podstawy etyki zawodowej:
W języku potocznym funkcjonują potocznie 2 terminy:
a) moralność zawodowa, b) etyka zawodowa
moralność zawodowa jako obowiązujący w określanych grupach społeczno-zawodowych ukształtowany w toku wspólnie wykonywanej pracy system wartości, reguł i norm postępowania oraz powszechnie akceptowanych warunków działania.
etyka zawodowa oznacza zespół zasad i norm określających jak z moralnego punktu widzenia powinni zachowywać się przedstawiciele danego zawodu. Termin „etyka zawodowa” tym się różni od „moralności zawodowej”, że nie określa jak rzeczywiście jest, tylko mówi jak być powinno. Zadaniem etyki zawodowej jest:
1. uściślenie nie tylko społeczno-praktycznych warunków obowiązywanie danych norm moralnych, ale także ukonkretnienie ich moralnych treści,
2. hierarchizacja norm przede wszystkim wartości preferowanych ze względu na role i funkcje zawodowe,
3. określenie potrzeb i celów oraz granic etycznych ewentualnego odstępstwa od moralności powszechnej,
4. ukazanie realnych możliwości i sformułowanie etycznych zasad rozwiązywania konfliktów powstałych na skutek respektowania lub nie powszechnie obowiązujących przekazań moralnych oraz pełnionych ról i funkcji zawodowych,
5. konstruowanie ideałów i wzorców osobowych profesjonalisty zawodowego. Etyka zawodowa noruje, więc nie tylko obszary związane z funkcjonowaniem przedstawicieli profesji, lecz ma szersze konsekwencje społeczne, dlatego też powinna być precyzyjnie sformułowana a z drugiej strony powinna uwzględniać ograniczenia o charakterze zwyczajowym lub formalnym wynikające z funkcjonowania jej zapisów w obiegu społecznym:
1. obowiązki zawodowe - etyczne nie mogą być sprzeczne z obowiązującymi przepisami prawnymi,
2. obowiązki etyczne nie mogą niższe niż obowiązki wynikające z przepisów prawnych,
3. obowiązki wynikające z zasad oparte na kryteriach politycznych, czy religijnych nie mogą być sprzeczne z uniwersalnymi standardami moralności.
Cechą nieodłączną etyki zawodowej jest ich formalizacja w formie kodeksów. Można powiedzieć, że o odrębności różnych systemów etyki zawodowej (co ma też swoje odniesienie w kodeksach etycznych) decydują:
1. swoista, właściwa tylko dla danego zawodu konkretyzacja ogólnie uznawanych w społeczeństwie wymogów moralnych,
2. swoista, odrębna w każdym systemie moralności zawodowej hierarchizacja wartości i powinności moralnych,
3. pewne modyfikacje w obrębie systemu moralności zawodowej aprobowanych ogólnie wartości i zaleceń moralności,
4. swoisty preferowany przez grupę zawodową sposób rozstrzygnięć konfliktów wartości moralnych.
1