Przewartościowania i powroty - „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej

• Kilka słów o pisarce

• Geneza „Nad Niemnem”

• Charakterystyka środowiska szlacheckiego

• W kręgu mitu - dzieje Jana i Cecylii

• Motyw powstańczej mogiły

• „Nad Niemnem” - pozytywistyczna wersja „Pana Tadeusza”?

• Realizm „Nad Niemnem”

• Pozytywiści a tradycja romantyczna

Kilka słów o pisarce

Eliza Orzeszkowa urodziła się w 1841 roku w Milkowszczyźnie koło Grodna. Nauki pobierała na pensji sióstr sakramentek w Warszawie. Gdy miała 17 lat, wyszła za mąż za Piotra Orzeszkę i osiadła wraz z nim w majątku Ludwinowo na Polesiu. Tam zajmowała się szerzeniem oświaty wśród ludu i samokształceniem. W 1863 roku wzięła udział w powstaniu styczniowym - organizowała pomoc lekarską dla walczących oddziałów (m.in. ukrywała rannego Romualda Traugutta, a później pomogła mu przedostać się do Królestwa Polskiego). Po upadku powstania, mąż pisarki, który zresztą był przeciwny udzielaniu powstańcom pomocy, za działalność małżonki został zesłany na Syberię. Orzeszkowa jednak nie pojechała za mężem. Wkrótce zakochała się w Zygmuncie Święcickim, młodym lekarzu. W 1869 roku unieważniła małżeństwo z Orzeszką, zamierzała wyjść za swego kochanka, ostatecznie jednak ich związek nie został sfinalizowany. Tymczasem sytuacja finansowa autorki „Nad Niemnem” coraz bardziej się pogarszała. Orzeszkowa zmuszona została do sprzedaży ojcowskiego majątku, Milkowszczyzny, co bardzo boleśnie przeżyła, tym bardziej, że ziemię zgodnie z ówczesnym prawem, mógł kupić tylko Rosjanin.

Wkrótce w życiu Orzeszkowej pojawił się kolejny mężczyzna - tym razem żonaty. Jej głośny romans ze Stanisławem Nahorskim budził powszechne oburzenie w prowincjonalnym Grodnie. Kochankowie przeżyli w nieformalnym związku dwadzieścia lat, pobrali się dopiero po śmierci nieuleczalnie chorej żony Nahorskiego.

Autorka „Chama” była kobietą nowoczesną i aktywną, konsekwentnie realizowała program wysunięty przez pozytywistów: chętnie organizowała różnorakie akcje społeczne (włączyła się w pomoc dla pogorzelców w Grodnie), krzewiła polską kulturę i tradycję (w latach 1879-1782 prowadziła prężnie działające wydawnictwo w Wilnie, umiejętnie omijając cenzurę). W 1905 roku wysunięto jej kandydaturę do Nagrody Nobla. Przegraną (nagrodę otrzymał wtedy Henryk Sienkiewicz) odebrała jako osobistą klęskę. Pisarka zmarła w 1910 roku w Grodnie, jej pogrzeb stał się wielką manifestacją narodową.

Twórczość Elizy Orzeszkowej można podzielić na trzy okresy:

• I okres obejmuje lata 1866-1876, pisarka tworzy wtedy utwory tendencyjne takie jak: „Pan Graba”(1872), „Marta” (1873).

• II okres przypada na lata 1877-1891, jest to faza dojrzałej twórczości pisarskiej, Orzeszkowa odchodzi więc od tendencyjności, skłaniając się ku realizmowi, w tym czasie powstają jej największe powieści: „Meir Ezofowicz” (1878), „Dziurdziowie” (1885), „Nad Niemnem” (1888), „Cham” (1889).

• III okres (1892 -1910); w schyłkowej fazie pisarka tworzy powieści historyczne oraz głośny zbiór nowel „Gloria victis” poświęcony tematyce powstańczej.

Geneza „Nad Niemnem”

Pomysł na napisanie powieści rozgrywającej się w nadniemeńskiej scenerii zrodził się w 1885 roku, podczas pobytu Orzeszkowej na wakacjach w dworze miniewickim. Utwór powstawał w latach 1886-1887. Początkowo pisarka zamierzała stworzyć opowieść o miłości panny ze dworu do zubożałego szlachcica, stąd też pierwotny tytuł dzieła - „Mezalians” (małżeństwo osób pochodzących z różnych stanów). W trakcie pisania jednak pomysł uległ modyfikacji. Ostatecznie utwór, który miał opowiadać historię miłosną, przerodził się w dzieło przedstawiające panoramiczny obraz polskiej szlachty, realistyczny epos przypominający „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza.

Powieść od 1887 roku zaczęła ukazywać się w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”. Pierwsze wydanie książkowe pojawiło się w 1888 roku. Pisarce zależało na tym, by książka pojawiła się w 25 rocznicę wybuchu powstania styczniowego.

Akcja powieści rozgrywa się latem 1886 roku w okolicach Niemna: w Korczynie oraz w zaścianku Bohatyrowiczów. Czas fabularny jednak, dzięki retrospekcjom ulega znacznemu rozszerzeniu, bohaterowie przywołują zarówno niedawną przeszłość (powstanie styczniowe), jak i tę bardzo odległą, sięgającą XVI wieku (opowieść Anzelma o Janie i Cecylii, protoplastach rodu Bohatyrowiczów).

Charakterystyka środowiska szlacheckiego

Orzeszkowa w „Nad Niemnem” ukazała rozwarstwione środowisko szlacheckie: arystokrację, ziemiaństwo i zubożałą szlachtę zagrodową. Pisarka nakreśliła obraz polskiej społeczności żyjącej po klęsce powstania 1863 roku. Spróbujmy scharakteryzować te społeczeństwo, wskazać wyznawane przez nie wartości, ideały, poglądy. Nasze spostrzeżenia ujmijmy w tabeli porównawczej.

WARSTWA SPOŁECZNA	PRZEDSTAWICIELE	CHARAKTERYSTYKA
Arystokracja	Teofil Różyc, Darzecki, Zygmunt Korczyński, Klotylda Korczyńska	Obraz tej warstwy jest najbardziej negatywny, arystokraci jawią się w powieści jako ludzie zdegenerowani moralnie, pozbawieni zasad (Zygmunt proponuje Justynie, by została jego kochanką). To egoiści i konformiści: myślą tylko o sobie, o przyjemnościach, zabawie, prowadzą konsumpcyjny tryb życia (Teofil to typowy utracjusz, roztrwonił większość ojcowskiego majątku). Cechuje ich duma, pycha, wyniosłość (Darzecki gardzi ludźmi, którzy zajmują niższe miejsce w drabinie społecznej od niego, niechęć do warstw niższych okazuje również Zygmunt Korczyński). Arystokraci gardzą pracą i ziemią: Darzecki odrzuca te wartości, dla niego liczą się pieniądze i szlachetne urodzenie, zajmowanie się własnym majątkiem poczytuje jako ujmę, rzecz niegodną prawdziwego arystokraty. Różyc o pracy myśli podobnie - nie widzi w niej żadnego sensu. Przedstawiciele charakteryzowanej warstwy to megalomani i kosmopolici: gardzą ziemią ojczystą i jej mieszkańcami, nie rozumieją i nie chcą rozumieć problemów rodaków. Odrzucają także tradycję narodową - Darzecki namawia Benedykta do sprzedaży lasu, w którym znajdują się powstańcze mogiły. To pasożyty społeczne, ludzie całkowicie bezużyteczni, ograniczeni, pozbawiani mocy twórczych, uchylający się od obowiązków, które ciążą na tej warstwie społecznej.
Ziemiaństwo	Benedykt i Emilia Korczyńscy, Witold Korczyński Marta Korczyńska, kuzynka Benedykta, Justyna Orzelska, Maria i Bolesław Kirłowie,	Środowisko to jest wewnętrznie podzielone. Można w nim wyróżnić grupę, która wzoruje się na arystokratach (Emilia, Kirło, Orzelski). Ludzie ci, podobnie jak przedstawiciele najbogatszej szlachty, są egoistyczni, niezaradni: żyją we własnych światach (Emilia wmówiła sobie że jest chora, żyje w zupełnym oderwaniu od rzeczywistości, pogrążona jest w marzeniach, pragnie idealnej miłości na wzór tandetnych francuskich romansów, które uwielbia czytywać). Ci ludzie są niezdolni do jakichkolwiek czynów, do pracy, poświęcenia, cechuje ich nieodpowiedzialność, lekkomyślność i lenistwo. Drugą grupę tworzą: Benedykt, Marta, Witold, a także rezydująca w Korczynie Justyna. Ci bohaterowie nie boją się pracy, są zaradni, przedsiębiorczy, energiczni, pełni zapału (Justyna dzięki Jankowi poznaje wartość pracy, Witold wpaja ojcu idee pracy organicznej). Te postaci przywiązane są do ojczystej ziemi i tradycji narodowej (Bendeykt razem z Martą walczy o utrzymanie ojcowizny). Cenią oni ludzi za to kim są i co sobą reprezentują.
Szlachta zagrodowa	Anzelm i Jan Bohatyrowicze	Obraz tej warstwy społecznej jest w powieści zdecydowanie pozytywny. Bohatyrowicze uosabiają takie cnoty jak: pracowitość, poświęcenie, szlachetność, patriotyzm, przywiązanie do tradycji i ziemi ojczystej. Janek to człowiek szczery, oddany pracy, potrafi w niej odnaleźć szczęście, spełnienie. Pracuje w wielkim trudzie, jak chłopi, ale nie wstydzi się tego, nie ma poczucia niższości, zna swą wartość. Pielęgnuje pamięć o ojcu, który zginął w powstaniu, jest on spadkobiercą ideałów wolnościowych. Anzelm z kolei to prawdziwy patriota, uczestnik powstania, osoba, której bardzo zależy na tym, by młode pokolenie nie zapomniało o powstaniu i mogile w lesie.

Z powyższej tabeli wynika, że Orzeszkowa w ocenie bohaterów bierze pod uwagę trzy główne kryteria: stosunek do pracy, do tradycji i do człowieka. Bardzo ważna jest też dla niej - pisarki pozytywistycznej, kwestia użyteczności. Na uznanie zasługują więc ci bohaterowie, którzy potrafią być pożyteczni poprzez własną pracę i wysiłek.

W kręgu mitu - dzieje Jana i Cecylii

Bardzo ważną funkcję w powieści odgrywa opowieść Anzelma o dziejach protoplastów rodu Bohatyrowiczów - Janie i Cecylii. Przybyli oni w XVI wieku z Polski centralnej na teren Litwy. Ona była szlachcianką, on prostym chłopem, połączyła ich miłość. Osiedlili się w puszczy, tu postanowili stworzyć swój dom, znaleźć swoje miejsce na ziemi. Pracowali bardzo ciężko karczując lasy, tworząc pola uprawne. Byli szczęśliwi, doczekali się licznego potomstwa, które kontynuowało dzieło rodziców. Trud tych dwojga docenił nawet król Zygmunt August, który nobilitował ich, nadając im nazwisko Bohatyrowiczów i herb. Poprzez przywołanie tej legendy, Orzeszkowa podkreśla wartość i rolę pracy w życiu, wskazuje, iż bohaterska praca i trud uszlachetniają człowieka, pozwalają mu na samorealizację i spełnienie.

Janek i Justyna w świetle tego mitu są kontynuatorami idei wyznawanych przez założycieli rodu. Związek tych dwojga ma więc odnowić odległą tradycję i przenieść ją w przyszłość, zapewnić jej wieczne trwanie. Justyna, przyjmująca z rąk Jana sierp, symbol pracy i znoju, powtarza gest Cecylii, kobiety szlachetnie urodzonej, która nie bała się pracy, zrozumiała i doceniła jej wartość.

Motyw powstańczej mogiły

Orzeszkowa ze względu na cenzurę, nie mogła otwarcie podejmować tematów narodowych, pisać wprost o powstaniu. Dlatego też, poruszając tę problematykę, posłużyła się językiem ezopowym, czyli zespołem aluzji, niedomówień, napomknień, symboli służących zawoalowaniu właściwej wymowy dzieła. Takim symbolem powstania styczniowego i walki Polaków o wolność jest w „Nad Niemnem” Mogiła znajdująca się w lesie Korczyńskiego. Spoczywa w niej około czterdziestu żołnierzy, w tym Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz, ojciec Janka. Prawie wszyscy bohaterowie otaczają ten grób czcią, szacunkiem, pielęgnują pamięć o nim i o wydarzeniach z nim związanych. Mogiła ta stanowi miejsce kultu, jest symbolem patriotyzmu, tradycji narodowej. Dla bohaterów powieści stanowi ona świętość, sacrum. Mogiła odwiedzana przez Janka i Justynę przypomina sanktuarium, w którym panuje cisza, powaga i skupienie.

Proszę teraz przeczytać fragment „Nad Niemnem” zamieszczony w podręczniku (s. 91). Spróbujmy zinterpretować opis mogiły zawarty w powieści. Zaczniemy od analizy słownictwa, które pogrupujemy według motywów znaczeniowych:

MOTYW	SYMBOLICZNE ZNACZENIE	CYTAT
GRÓB, POGRZEB	śmierć, nicość	„tu nad grobem wiecznie było cicho i samotnie” „niewysoki pagórek niby kurhan” „czarna połyskliwa rosa” „zapach pleśni” „sroka uderzy w żałobne skrzydła”
ŚWIĄTYNIA	sacrum, świętość, Bóg	„ciemna kolumna kilku splecionych ze sobą jodeł” „zamknięte koło starego boru”
ZIELEŃ	życie	„grube kolumny zieloności” „mchy seledynowe”
BIEL	czystość, niewinność	„białe krwawniki” „żadnej barwy oprócz białości piasku” „bielała pleśń ziemi”
CZERWIEŃ	Krew, życie, ofiara	„śród niskiej trawy czerwieniły się (...)” grzyby” „jagody (...) od ciemnej zieleni na kształt krwistych plam odbijające”
DRZEWO	symbol życia	„drzewa powieją cmentarnymi woniami jadłowcu i pleśni” „tłoczące się i plączące ze sobą stare sosny”
OGIEŃ, PŁOMIEŃ	prawda, oczyszczenie	„tam rozbijały się w roje iskier, smugi potoki, strzały światłości słonecznych” „płachta słonecznego blasku”
ZMARTWYCHWSTANIE	nieśmiertelność, triumf	„miriady drobniutkich gałązek, (...) słały się daleko, jakby w nieskończoność”, „gwiazdki nieśmierleników”

Z powyższego zestawienia wynika, że w opisie mogiły, oprócz licznych skojarzeń z motywami żałoby i śmierci, bardzo wyraźnie przywoływane są motywy odrodzenia, oczyszczenia. Charakterystyczne są zestawienia bieli i czerwieni, pisarka wykorzystała też metaforykę światła, płomienia symbolizującego życie. Orzeszkowa w opisie mogiły powstańczej przywołuje romantyczny motyw odrodzenia poprzez śmierć. Grób staje się więc kolebką odnowionego istnienia, zapowiedzią zmartwychwstania. W analizowanym fragmencie autorka powieści sakralizuje (uświęca) ofiarę powstańców spoczywających w zbiorowym grobie. Ich patriotyzm, poświęcenie jest źródłem nowego życia, odrodzenia i oczyszczenia, z którego naród musi czerpać siły do dalszej walki o przetrwanie. Te idee są bardzo mocno związane z wiarą w ofiarę konieczną, tak silnie wyeksponowaną w III części „Dziadów” A. Mickiewicza. Autorka omawianej powieści dokonała więc syntezy romantycznej tradycji niepodległościowej z pozytywistycznym optymizmem.

Warto zaznaczyć, że Orzeszkowa opisując Mogiłę, posłużyła się stylem patetycznym, uwznioślającym, w ten sposób podkreśliła jej wagę i znaczenie. Pisarka często w swych utworach poetyzuje, stosuje retoryczny patos, szczególnie w tych fragmentach, którym chce nadać wymowę ideową.

Motyw mogiły pojawił się w jeszcze jednym, znanym już państwu utworze Orzeszkowej - noweli „Gloria victis”. Przypomnijmy sobie opis powstańczego grobu (podręcznik, s. 96) i porównajmy go z obrazem mogiły w „Nad Niemnem”.

Zbieżności jest sporo. W obu interesujących nas fragmentach podobnie są opisy przyrody - melancholijne i nieco tajemnicze. Miejsca pochówku powstańców mają jakiś magiczny urok, istnieją jakby poza czasem i przestrzenią, są ciche, samotne, nieruchome, oddane naturze, która odprawia nad poległymi swoje nabożeństwo. Różnicę zaś dostrzec można przede wszystkim w kreacji narratora. W omawianej noweli narrację prowadzi upersonifikowana przyroda. Pozwala to autorce znacznie otwarciej, niż w „Nad Niemnem” mówić o powstaniu, uzmysłowić narodowi gorzką prawdę, iż ofiara powstańców została zapomniana i pamięta o niej jedynie przyroda.

Motyw mogiły można odnaleźć także w wierszu „Groby nasze”, napisanym przez przyjaciółkę Orzeszkowej, M. Konopnicką (tekst na stronie 99). W tym liryku poetka nazywa polskie groby „życia pełnymi mogiłami”, przywołując w ten sposób romantyczny etos tych, którzy oddali życie za najwyższą wartość - ojczyznę. Ich śmierć stanie się źródłem nowych sił i nowych nadziei narodu.

„Nad Niemnem” - pozytywistyczna wersja „Pana Tadeusza”?

Powieść Orzeszkowej często porównuje się z „Panem Tadeuszem” A. Mickiewicza. Czy słusznie? Poszukajmy podobieństw i różnic między tymi utworami.

Podobieństwa:

• miejsce akcji: Litwa,

• środowisko społeczne: szlachta,

• bohater zbiorowy

• panoramiczność

• społeczność ukazana w przełomowym momencie historycznym

• zbieżność wątków (spór Sopliców i Horeszków w „Panu Tadeuszu”, waśń Korczyńskich z Bohatyrowiczami w omawianej powieści: perypetie miłosne bohaterów: Tadeusza z Zosią i Telimeną, Justyny z Jankiem i Zygmuntem),

• szczęśliwe zakończenie, pogodzenie się zwaśnionych stron, ślub młodych,

• podobny stosunek do tradycji narodowej (kult przeszłości),

• wymowa ideowa utworów

• plastyczne opisy przyrody, w obu utworach natura urasta do rangi bohatera powieści.

Różnice:

• Mickiewicz idealizuje szlachtę, spogląda na nią z wyrozumiałością, dobrotliwym uśmiechem, Orzeszkowa przedstawia swoich bohaterów w sposób krytyczny.

• Autor „Pana Tadeusza” w dobrym świetle przedstawił ziemiaństwo, autorka analizowanej powieści największymi zaletami obdarzyła zaś szlachtę zagrodową.

• W utworze Mickiewicza żywioł humoru jest zdecydowanie większy.

Z powyższego zestawienia wynika, że powieść Orzeszkowej ma wiele cech charakterystycznych dla eposu szlacheckiego. Czy można więc uznać ją za epopeję narodową? Badacze są w tej kwestii zgodni. „Nad Niemnem” jest powieści realistyczną, zawierającą elementy eposu.

Realizm „Nad Niemnem”

Powieść Orzeszkowej zaliczamy, podobnie jak omawianą na poprzednim wykładzie „Lalkę” Prusa, do nurtu dojrzałego realizmu (zwanego inaczej realizmem krytycznym). Pisarka w tym utworze odżegnała się od tradycji powieści tendencyjnej, którym w pierwszym etapie swej twórczości była wierna. W „Nad Niemnem” ograniczyła dość znacznie rolę komentarza odautorskiego, po części wyzbyła się tak charakterystycznej dla jej stylu, retorycznej ozdobności i patosu. Autorce „Glorii victis” udało się zbudować postaci dynamiczne, zmieniające się wraz z rozwojem akcji, spojrzeć na nie krytycznie i uciec, częściowo tylko, od ich idealizacji. Należy pamiętać jednak, że realizm analizowanej powieści jest dość specyficzny, zupełnie inny od realizmu „Lalki”. Na czym polega jego inność? Otóż realizm Orzeszkowej jest jakby pogodny, przejaśniony. Pisarka, jak zaznacza Henryk Markiewicz, „włącza w obraz życia to, co brutalne i trywialne, ale czyni to w sposób ostrożny i stonowany, a w swej skali estetycznej mieści również jakości odczuwane jako poetyckie”.

Pozytywiści a tradycja romantyczna

Na zakończenie omówimy wiersz Adama Asnyka „Do młodych” (podręcznik, s. 99).

Analizę zacznijmy od samego tytułu. Utwór skierowany jest do zbiorowości, ogółu ludzi młodych, zapewne pokolenia pozytywistów, które chce tworzyć nowy świat, nową rzeczywistość (w wierszu można wskazać słowa-klucze programu pozytywistów: prawda, wiedza, przyszłość). Nadawcą z kolei jest człowiek życiowo doświadczony, rozumiejący mechanizmy dziejowe, pragnący ukierunkować działania młodych.

Podmiot liryczny nawołuje nowe pokolenie do tego, aby poszukiwało ono i odkrywało prawędę, podążało nowymi, jeszcze nie odkrytymi ścieżkami, tworzyło świadomie i odpowiedzialnie przyszłość, szerzyło wiedzę i mądrość. Budując jednak nową jakość, nie można przekreślać zupełnie dorobku wcześniejszych pokoleń - przestrzega podmiot. Wyraża on przekonanie, że nie da się podnieść gmachu przyszłości, odrzucając przeszłość - to ona bowiem stanowi solidny fundament, na którym można wznosić nowe dzieła. Asnyk apeluje do młodych o to, by „nie deptali przeszłości ołtarzy”, by nie odrzucali tradycji, wypracowanej przez szereg pokoleń. W niej bowiem się „święty ogień żarzy”, jej należy się szacunek i cześć.

Poeta w omawianym wierszu przypomina, że nie można „zapominać o wczorajszych snach”, a więc nie można, jak to czyniono w początkowej fazie rozwoju pozytywizmu, całkowicie odrzucać tradycji romantycznej. Analizowany utwór, podobnie jak wszystkie powyżej omawiane teksty, świadczy o tym, że pozytywiści, tak naprawdę, nie zdołali definitywnie odciąć się od idei romantycznych, choć usilnie próbowali. Wiersz Asnyka jest właśnie wyrazem przewartościowań, jakie nastąpiły w dojrzałej fazie pozytywizmu, w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Pozytywiści, odżegnujący się początkowo od idei romantycznych, zaczęli z czasem, bardziej lub mniej świadomie, do nich powracać i nawiązywać.

Wiersz ten jest wezwaniem, apelem, który ma wywołać określone reakcje odbiorcy (nadawca komunikatu pragnie nakłonić odbiorcę do przyjęcia pewnych postaw, chce wpłynąć na sposób jego myślenia). Realizacji tego celu służą odpowiednie środki stylistyczne, wzmagające perswazyjność tekstu, takie jak:

• wykrzyknienia „Szukajcie prawdy jasnego płomienia”

• zdania rozkazujące: „Nieście więc wiedzy pochodnię na czele”

• bezpośrednie zwroty do adresata „O zdobywcy młodzi!”

• anafory (powtórzenia tych samych wyrazów, konstrukcji na początku wersu lub strofy)

• metafory ognia i światła wzmagające obrazowość wypowiedzi („prawdy jasny płomień”, „niech się jeszcze święty ogień żarzy”, „wasze gwiazdy”, „tęcza idealnych snów”).

Zadania dla państwa:

1. Obejrzyj film Zbigniewa Kuźmińskiego „Nad Niemnem”.

2. Odpowiedz na pytania do tekstu Ewy Ihnatowicz „W Korczynie i Bohatyrowiczach” (podręcznik, s. 100-101).

3. Dokonaj interpretacji „Roty” Marii Konopnickiej (s. 98).

Życzę państwu owocnej pracy.

Przemysław Walkowiak

---