SYMPTOMY AUTYZMU DZIECIĘCEGO
Andrzej Wolski, pedagog
Autyzm intryguje nas swoją tajemniczością od ponad pół wieku. Swoją złożonością obejmuje trzy obszary rozwojowe: zerwanie więzi społecznych, zaburzenia w komunikacji oraz sztywność zachowania.
Poniżej przedstawione zostały objawy wskazujące na nietypowy rozwój dziecka relacjonowane przez rodziców dzieci autystycznych:
Źle znosi zmiany otoczenia
Na nic nie zwracał uwagi, tak jakby wszystko działo się obok.
Patrzył przez ludzi, jak przez szybę, wydaje się , że nic nie słyszy.
Nie lubi bawić się zabawkami nowymi, preferuje przedmioty kuchenne.
Nie cieszył się, kiedy wracałam do domu, był zainteresowany czymś innym.
Zwracał większą uwagę na przedmioty niż na osoby.
Nie chciał posługiwać się własnymi rękami, natomiast moje traktował jak narzędzie.
Żyła we własnym świecie, nie rozpoznawała mamy, taty, nie patrzyła w oczy, gdy chciała coś, to pchała się w to miejsce i podnosiła rękę tej osoby.
Interesował się zabawkami, książkami, ale sam nie chciał się bawić.
Wszystko co brał do ręki to rzucał. Nie miał z nami kontaktu, nie potrzebował czułości, pieszczot, uciekal zawsze od wszystkich w samotność.
Sztywne zachowanie-te same trasy spacerowe. Nie potrafił się bawić z dziećmi, narzucał im swoją wolę, nie chciał się wspólnie bawić, zaborczo pilnował swoich zabawek.
Mówiąc używał trzeciej osoby.
Zachowywał się tak, jakby nas nie słyszał. Robił zajączki na ścianie-cień.
Nie okazywał radości, kiedy był brany na ręce.
Miał przymus porządkowania, stereotypie układania-przerwanie powodowało płacz i krzyk.
Nie interesował się zabawkami (tylko takimi, które brzęczą), echolalicznie powtarzał zasłyszane słowa.
Domagał się puszczania na video jednej i tej samej bajki, w TV oglądał jedynie reklamy, niektórych się bał”.
Generalnie rodzice w trakcie wywiadów uskarżają się na:
problemy dziecka z jedzeniem, częste ulewania, dietę ubogą i monotonną, biegunki.
problemy z zasypianiem, kiwania, trudności ze spaniem, nocne krzyki, płacze, budzenie się z płaczem, koszmary nocne.
utraty przytomności.
stereotypie jedzenia, ubierania się
stałe trasy spacerowe, unikanie ludzi, nowych pomieszczeń, problemy z wejściem do sklepu.
Przyjmuje się, że początek zaburzeń autystycznych ma miejsce przed 36 miesiącem życia dziecka. Częstość występowania tego zaburzenia wynosi 5-10 przypadków na 10 000 urodzonych osób. Częściej dotyczy ono chłopców niż dziewcząt. Stosunek ten wynosi 4:1.
W oparciu o dane uzyskane po przebadaniu przez Schoplera 792 osób przyjmuje się, że u około 75% dzieci autystycznych występuje dodatkowe zaburzenie rozwoju w postaci upośledzenia umysłowego. Przy czym rozwój ten przebiega nieharmonijnie, niezależnie od poziomu inteligencji. Podkreślić należy w tym miejscu, że u dzieci funkcjonujących na wyższym poziomie rozwój mowy biernej zawsze przebiega lepiej, niż mowy czynnej.
Diagnozę autyzmu stawia się, gdy dziecko ujawnia przynajmniej 6 z podanych poniżej objawów, które nie są typowe dla danego okresu rozwojowego ( w tym przynajmniej dwa punkty z pozycji 1 i po jednym punkcie z pozycji 2 i 3) wg Podręcznika Diagnozy i Statystyki Zaburzeń Rozwoju Psychicznego Towarzystwa Psychiatrycznego z 1994-DSM IV.
A. Zaburzenia w jakościowym rozwoju interakcji społecznych, komunikowaniu się oraz ograniczenia w zakresie aktywności i zainteresowań:
1. Zaburzenia w jakościowym rozwoju interakcji społecznych:
a) znaczne zaburzenia w zachowaniach niewerbalnych ( brak kontaktu wzrokowego, mimiki twarzy, gestów, uśmiech) powodują one ograniczenia w funkcjonowaniu społecznym i komunikowaniu się;
b) nieumiejętność odpowiedniego dla danego poziomu rozwoju nawiązywania kontaktu z rówieśnikami-całkowity brak zainteresowania rówieśnikami oraz występowanie zachowań nieadekwatnych do sytuacji lub wieku;
c) brak spontanicznego dążenia do udziału w zabawie, brak współdziałania z innymi osobami-brak aktywnego, samoczynnego udziału w prostych zabawach; preferowanie zabawy samotnej, w tym niepokazywanie innym rzeczy, które są dla nich ważne; inne osoby w zabawie mogą być traktowane jako „pomoc mechaniczna”;
d) wyraźny brak świadomości fizycznej obecności lub uczuć innych osób-może się to objawiać w niezauważaniu samopoczucia innych osób, nie pamiętaniu o członkach własnej rodziny, nie zdawaniu sobie sprawy z potrzeb innych osób.
2. Zaburzenia w jakościowym sposobie komunikowania się:
a) opóźniony lub całkowity brak rozwoju mowy-z jednoczesnym brakiem prób i kompensacji poprzez alternatywne sposoby komunikowania się w tym: mimika, gest, wskazywanie, pozycje ciała, uśmiech;
b) u osób z dobrze rozwiniętą mową werbalną występuje brak umiejętności inicjowania i kontynuowania rozmowy-objawiać może się to brakiem udzielania odpowiedzi na stawiane pytania, wygłaszanie monologów na ulubione tematy, pomimo braku zainteresowania ze strony innych osób;
c) często język jest charakterystyczny tylko dla danej osoby lub mowa jest używana w sposób stereotypowy, powtarzający się-występowanie mowy echolalicznej, używanie zaimka trzeciej osoby liczby pojedynczej zamiast „ja”, używanie znanych tylko osobie ( i najbliższym osobom) nietypowych określeń na różne czynności, osoby;
d) brak różnorodnych , odpowiednich dla danego poziomu rozwoju, spontanicznych zabaw grupowych i zabaw naśladujących różne czynności życia społecznego-obserwujemy brak zabaw tematycznych; zabaw „na niby”, odgrywania ról osób dorosłych, wymyślonych postaci, zwierząt; brak zainteresowania opowiadaniem wymyślonych zdarzeń.
3. Ograniczone, powtarzające się , stereotypowe wzorce zachowań, zainteresowań i aktywności:
a) powtarzanie zachowań według jednego lub więcej stereotypowych i ograniczonych wzorców, które są nieprawidłowe w swej sile albo w zakresie-przykładem może być wykonywanie określonej czynności zawsze w takiej samej kolejności, chodzenie zawsze tą samą trasą spacerową;
b) wyrażne, sztywne trzymanie się niefunkcjonalnych procedur lub rytuałów-np. układanie pantofli w określonym kierunku przed wyjściem z domu, siadanie zawsze na tym samym miejscu;
c) występowanie stereotypowych i powtarzających się manieryzmów ruchowych-trzepotanie palcami, kiwanie całym ciałem, okręcanie się wokół własnej osi, kręcenie głową;
d) uporczywe zainteresowanie niektórymi przedmiotami lub ich właściwościami-ciągłe noszenie przy sobie określonego przedmiotu, badanie faktury przedmiotów, obwąchiwanie przedmiotów, okręcanie ich wokół własnej osi.
B. Wystąpienie przed trzecim rokiem życia opóźnienia lub nieprawidłowości w funkcjonowaniu przynajmniej jednej ze sfer:
1. Interakcjach społecznych.
2. Mowie służącej komunikowaniu się.
3. Wymyślanych lub symbolicznych zabawach i grach.
C. O autyźmie mówimy wówczas, kiedy normalny rozwój dziecka nie przekracza trzeciego roku życia oraz kiedy powyższych zaburzeń nie daje się wyjaśnić jako Zaspół Retta lub Dziecięce Zaburzenia Dezintegracyjne-Zespół Hallera, zespół Aspergera.
Obecnie większość badaczy poszukując genezy powstania autyzmu upatruje przyczynę jego powstania w anomaliach budowy i/lub funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego (oun). Etiopatologia czynników wywołujących autyzm:
czynniki genetyczne-wady chromosomów, np. zespół łamliwego chromosomu X, trysomie;
czynniki biochemiczne-anomalie w gospodarce wapnia, magnezu, glukozy, niewłaściwa gospodarka dopaminami lub fenyloketunoria;
czynniki wirusowe i parazyty (pasożyty)-różyczka przedporodowa z 3-4 miesiąca, toksoplazmoza, cytomegalia, ospa wietrzna, celiakia;
niedotlenienia prenatalne, perinatalne i postnatalne;
czynniki anatomiczne-wady w budowie hippokampa, móżdżka, zwiększone komory płata czołowego i skroniowego;
zmiany w budowie anatomicznej pnia mózgu, brak jądra górnego oliwki, zmniejszenie nerwu twarzowego;
czynniki neurologiczne: padaczka, stwardnienie guzowate, zespół Westa Lennoxa.
Zakres objawów autystycznych u dziecka może być różnorodny i o różnym stopniu nasilenia. Czasami są one tak specyficzne, że trudno przypisać je do jakiejkolwiek wymienionej grupy. Specyfika i różnorodność współwystępujących z autyzmem zaburzeń skłania do określenia tych dzieci jako osób o cechach autystycznych.
Poniżej omówiono szerzej trzy cechy ( wspomniane na początku), którymi może charakteryzować się specyficzny rozwój dziecka o cechach autystycznych:
I. Zerwanie więzi społecznych ( w zakresie nawiązywania kontaktów społecznych oraz umiejętności współżycia w społeczeństwie):
-unikanie bezpośredniego spojrzenia twarzą w twarz;
-unikanie kontaktu fizycznego z drugą osobą (małe dzieci nie lubią być przytulane), traktowanie innych osób przedmiotowo-często postrzeganie drugiej osoby jako instrumentu do wykonania określonej czynności;
-specyficzne kontaktowanie się z innymi osobami ( mówienie do siebie, mówienie w przestrzeń, nawiązywanie kontaktu poprzez zbliżanie się bokiem lub plecami, gwałtowne reakcje, itp.);
-zwracanie na siebie uwagi poprzez zachowania niezgodne z przyjętymi zasadami;
reakcje lękowe, agresywne lub ucieczkowe w wyniku zmian w codziennym rytmie dnia lub zmian dokonanych w otoczeniu;
-brak zabaw symbolicznych-często zabawa specyficzna, rutynowa, stereotypowa;
-zanik lub fragmentaryczny ( specyficzny) sposób porozumiewania się;
-nietowarzyszenie innym osobom w codziennych zajęciach lub w zabawie; preferowanie samotności, z jednoczesnym wykonywaniem stereotypowych czynności i posługiwanie się ulubionymi przedmiotami lub zabawkami, natrętne wpatrywanie się w określone wzory, słuchanie wybranych fragmentów muzyki, itp.
Stopień wycofania się dziecka, jak i sposób wchodzenia w interakcje społeczne uzależnione są w znacznym stopniu od poziomu umysłowego ( i współwystępujących innych zaburzeń) oraz dotychczasowej drogi socjalizacji, którą dziecko pokonało.
II. Sztywność zachowania . Stopień wycofania się z kontaktów społecznych w wyraźny sposób określa aktywność dzieci autystycznych. I tak pierwsza grupa dzieci aktywność swoją ogranicza do niwelowania tych czynników zewnętrznych, które próbują wyrwać je z ich własnej izolacji. Ich aktywność można porównać do samoobrony przed kontaktem ze światem zewnętrznym. Stąd aktywność poznawcza, a co za tym idzie ruchowa jest zminimalizowana. Eksploracji otoczenia dokonują nogami, rzadziej dłońmi. Jeśli występuje u nich chęć poznania dłonią, to pozostaje na etapie wyciągnięcia ręki w danym kierunku, dotknięcia. Dzieci te podporządkowują się pasywnie innym osobom, pozwalają się obsługiwać. W niektórych sytuacjach widoczna jest gracja w ich poruszniu się wręcz pewna tajemniczość.
Druga grupa dzieci aktywność swoją ukierunkowuje na aktywność autostymulacyjną. Jest to aktywność wybiórcza polegająca na różnicowaniu tego, co im sprawia przyjemność od spraw nieprzyjemnych, unikają również sytuacji niebezpiecznych. Pamiętać jednak należy, że występuje tutaj sztywna kontrola aktywności, która polega na odrzucaniu tego , co nieprzyjemne. Jednocześnie z trudem akceptują nowe, przyjemne doznania. Ruchy związane stereotypową autostymulacją są zgrabne, płynne, ale dotyczą tylko tego fragmentu aktywności. W pozostałych sytuacjach obserwujemy napięcie, zastyganie w dziwacznych pozycjach.
Aktywność dzieci z grupy trzeciej można porównać do realizacji pewnego, z góry założonego , programu motorycznego. Realizowany jest on o tyle, o ile daje gwarancję uzyskania sukcesu. Są aktywne w znanym sobie otoczeniu. W nowym otoczeniu podejmują te aktywności, które na pewno przyniosą im sukces. Te działania najczęściej są przez nich już wcześniej sprawdzone, przetestowane. Ważnym elementem w rozwoju aktywności tej grupy dzieci autystycznych jest mniejsze uzależnienie w codziennych czynnościach od osób dorosłych.
Program aktywności dzieci autystycznych z grupy czwartej rzadko ulega transformacji. Wcześniej poznany program, realizują w sposób sztywny, wręcz pedantyczny. Nie są w stanie zaakceptować zmian w swojej aktywności z powodu aktualnych okoliczności. Czasami sprawiają wrażenie zahamowanych ruchowo. Związane jest to z akceptacją z ich strony tego , co robią. Ważnym elementem jest w zasadzie brak stereotypii ruchowych. Pojawiają się one jedynie sporadycznie w sytuacjach silnych napięć emocjonalnych.
III. Zaburzenia w rozwoju umiejętności komunikowania się. Zaburzenia rozwoju mowy mogą dotyczyć tempa rozwoju języka, jego rozumienia lub ekspresji. Niektóre dzieci zaczynają mówić w dość późnym okresie życia, inne mają mowę rozwiniętą prawidłowo, która stopniowo lub nagle zanika. U jeszcze innych nie rozwija się mowa werbalna. Dzieci takie mogą zacząć porozumiewać się w sposób pozawerbalny. Niektóre porozumiewją się słowami „kluczami”, zrozumiałymi tylko dla nich samych. Często mówią o sobie w trzeciej osobie liczby pojedynczej. W niektórych przypadkach dzieci te nie rozumieją tego, co same wypowiadają. Częstym zaburzeniem jest tzw. mowa echolaliczna oraz zaburzenia intonacji, modulacji i ekspresji.
Rozwój mowy dzieci autystycznych najczęsciej przebiega (dokonując uproszczenia) zgodnie z następującymi modelami:
Pierwszy model-w okresie niemowlęcym pojawia się gaworzenie. Około pierwszego roku-pierwsze słowa, które z czasem pozwalają budować proste zdania w ciągu kolejnych sześciu miesięcy. Około drugiego roku życia rozwój mowy zatrzymuje się lub zanika. Dziaci milkną. Od czasu do czasu pojawiają się sporadycznie wypowiadane pojedyncze słowa lub zdania. Pozostaje najczęściej wokalizacja, która daje nadzieję, że mowa powróci.
Drugi model to calkowity brak wokalizacji lub pozostanie dziecka jedynie na etapie wokalizacji.
Trzeci model to rozwijająca się mowa. Jest to najczęściej rozwój wolniejszy, który może przybierać różnorodne oblicza. Mowa rozwinąć się może prawidłowo i służyć porozumiewaniu się lub może być zniekształcona pod względem wartości językowo-komunikacyjnych poprzez fakt występowania echolalii, neologizmów, inwersji-przestawiania zaimków „ja”, „on”, zbitków słownych, pojawianie się języka metaforycznego, itd.
Mowa występować może we wszystkich podgrupach dzieci wyżej wymienionych w większym lub mniejszym stopniu, ale nie zawsze niesie ze sobą walory komunikacyjne. Jednak zasadniczym i najpoważniejszym zaburzeniem, pomimo werbalizowania, jest niewłaściwe używanie języka w relacjach społecznych oraz fakt, że „problemy językowe stanowią istotną cechę zachowania dziecka lub przynajmniej podstawę zaburzeń zachowania”. Zaznaczyć należy, że „kiedy zawodzi system porozumiewania się, niektóre osoby przestają podejmować próby. Czasem dzieci odkrywają, że łatwiej jest chwycić to, czego chcą, niż borykać się ze słowami. Ludzie o ograniczonym słownictwie odkrywają, że wybuchy wściekłości przynoszą szybsze wyniki, niż słowa, których z takim trudem próbujemy ich nauczyć”(Hart ch.1995)
Jeśli u dziecka nie pojawi się mowa przed ukończeniem piątego roku życia, prawdopodobieństwo pojawienia się jej później jest niewielkie.. Niemniej nie należy mówić, że „nigdy”, gdyż znane są przypadki pojawienia się mowy w okresie o wiele późniejszym.
Stopień wycofania się dziecka, jak i sposób wchodzenia w interakcje spoleczne, uzależnione są od poziomu umysłowego, dotychczasowej drogi socjalizacji, którą dziecko pokonało, a może w głównej mierze od kompetencji porozumiewania się z otoczeniem. Stąd wyróżnia się cztery grupy osób autystycznych, w zależności od umiejętności wchodzenia w relacje interpersonalne. Dokonując takiego podziału do końca nie jesteśmy pewni czy czynnikiem dominującym jest „istota autyzmu-wycofywanie się”, dążenie do utrzymania stabilnego otoczenia(zachowania homeostazy), stereotypowość w kontaktach z ludźmi i światem czy też brak kompetencji w zakresie porozumiewania się z otoczeniem. Biorąc pod uwagę stopień wycofania się dzieci autystycznych i ich sposoby wchodzenia w interakcje spoleczne można wyodrębnić:
1. Dzieci całkowicie wycofane-zamknięte w sobie, żyjące w zupełnym odosobnieniu, sprawiające wrażenie, że nie dostrzegają najbliższego otoczenia, w tym bliskich osób. Dozują czas interakcji wyznaczając wyraźne granice.
2. Dzieci, które potrafią aktywnie współdziałać z otoczeniem, ale w znanych i stałych ramach sytuacyjnych. Generalnie odrzucają świat zewnętrzny, a ich działania autostymulacyjne wiążą się z dostarczaniem sobie przyjemnych doznań. Wyróżniają z otoczenia bliskie sobie osoby, domagają się ich stałej obecności, chcą kontrolować ich zachowania traktując to jako warunek swojego istnienia.
3. Dzieci wchodzące w pozytywne reakcje spoleczne-chętnie dają się włączyć do zabawy na zasadzie „biernego uczestnika”, preferują zabawy, sytuacje powtarzające się. Akceptują takie formy, które pozwalają im kontrolować to, co się dzieje. Są bardziej elastyczne w dostosowywaniu się. Nie ma może tutaj jeszcze dialogu ze swiatem, ale jest szereg wypracowanych przez siebie interakcji.
4. Dzieci aktywne, inicjujące kontakty, ale robiące to nieadekwatnie do sytuacji i mało kompetentnie, przez co postrzegane są jako dziwne lub dziwaczne. Chętniej wchodzą w interakcje z osobami dorosłymi, rzadziej z rówieśnikami. Kontakt taki może przebiegać na zasadzie echolalicznego powtarzania zasłyszanych słów, zalewania dorosłego potokiem słów, pytań, uporczywym trzymaniem się jednego tematu rozmowy, niepodtrzymywaniem dialogu. Można powiedzieć, że są one najmniej autystyczne, jednak mają poważne trudności w relacjach interpersonalnych. Nie potrafią nawiązać satysfakcjonujących relacji, stąd przeżywają frustracje.
Na zakończenie warto wspomnieć choćby w paru słowach o sferze emocjonalnej. Dzieci autystyczne postrzegane są często jako te, które nie przeżywają świata zewnętrznego w sposób emocjonalny, jako te, które nie nawiązują znaczących związków emocjonalnych z innymi osobami. Uważa się , że nie znana jest im empatia.
Większość dzieci z autyzmem okazuje proste uczucia, takie jak gniew, strach, radość, smutek, lecz czasami okazują je nieadekwatnie do sytuacji. Uczucia wyższe jak duma, wstyd czy zakłopotanie są im raczej niedostępne. (Baron-Cohen, Boston 1999)
U osób autystycznych często występuje zazdrość o osobę dorosłą, do której dziecko jest bardzo przywiązane. Wstyd występuje czasem po złamaniu przez dziecko norm społecznych (zależy od umiejętności i samooceny). Dzieci autystyczne są ogromnie wrażliwe na stany emocjonalne stykających się z nimi osób dorosłych, choć nie dają o tym znać w sposób bezpośredni. Dziecko, mimo, że pozornie nie zwraca uwagi na otaczające je osoby z najbliższego otoczenia, potrafi wyczuwać w niemal bezbłędny sposób ich nastroje i emocje. Świadczy to o wrażliwości na mało nawet wyraźne sygnały w zachowaniu i takie cechy, jak drobne zmiany w napięciu mięśniowym, w postawie ciała, zabarwieniu głosu, w codziennych czynnościach. Dostępna jest im umiejętność zarażania się nastrojem, emocjami-nadmierna pobudliwość przejawiana przez jednego z uczniów udziela się innym, podobnie zły lub dobry nastrój innego dziecka lub nauczyciela. Natomiast poczucie humoru jest rozwinięte u dzieci funkcjonujących na wyższym poziomie.
Pomoc dziecku z uszkodzonym oun ( a takim jest dziecko autystyczne), w normie intelektualnej powinna być skierowana na wspomaganie rozumienia istoty zaburzenia przez samo dziecko, jego rodzicow i opiekunów. Pewne ograniczenia zawsze będą występowały, ale można z nimi żyć w miarę normalnie. Inaczej natomiast wygląda pomoc dziecku z uszkodzonym oun i dodatkowymi deficytami rozwojowymi, w tym z upośledzeniem umysłowym. Mniej należy koncentrować się na intelektualnym rozumieniu istoty zaburzeń , bardziej zaś na wyuczeniu dziecka pozytywnych zachowań i redukowaniu jego reakcji nieprzystosowawczych. Należy dziecko nauczyć (lub wypracować przez trening) takich zachowań, które nie będą uciążliwe dla otoczenia i pozwolą mu w miarę normalnie żyć. Można to będzie osiągnąć poprzez stopniowe przeprowadzanie dziecka poprzez kolejne fazy rozwojowe.
Podkreślić należy, że dziecko to nie problem, lecz osoba, która oczekuje naszej pomocy. Posiada ono swój niepowtarzalny dar, który należy odkryć i pozwolić mu go rozwijać we własnym rytmie. Należy żywić nadzieję, że proponowane w kolejnych artykułach rozwiązania pozwolą tę istotną różnicę w codziennej praktyce realizować.