Ewolucja systemów prawnych a ewolucja modelu stosowania prawa
I. System prawa zamknięty i definitywny - pozytywizm prawniczy
tekstowa koncepcja prawa
maksymalna precyzja norm prawnych
konceptualizacja norm prawnych w języku reguł/przepisów niż zasad i norm programowych
definitywny charakter norm, uprawnień i obowiązków
bezwzględne związanie prawem organów państwa i obywateli
sylogistyczny model stosowania prawa
II. System prawa staje się coraz bardziej otwarty i niedefinitywny
Przyczyny:
wzrost poziomów złożoności systemów społecznych, postępująca dyferencjacja
rosnący zakres otwartości pojęć języka prawnego
- 1922 R. Pound, An Introduction to the Philosophy of Law
- 1961 H.L.A. Hart open texture of law
Prawo jako system:
1/ język, w którym jest wyrażone;
2/ system dyskursywny, wyrażany przez język
- język i dyskurs to uniwersum wyznaczające granice naszego poznania świata
- znaczenie ustala się w realizacji języka w aktach artykulacji, które modyfikują za każdym razem znaczenie
- względna stałość znaczeń następstwem powtarzalności użycia słów i spójnego kontekstu komunikacyjnego
- wyrażenia języka prawnego mają charakter okazjonalny (o sposobie ich użycia decyduje kontekst)
- wykładnia prawa to sposób uzasadnienia/argumentacji przyjmowanego znaczenia normy prawnej
- dyrektywy interpretacyjne (DI) wykładni to argumenty
normatywność argumentacji wypływa z racjonalności argumentacji (spójność, konsekwentność, argumenty oparte na celowości regulacji i wartościach)
- dyskurs dogmatyczny sensu stricto (opisowo-teoretyczny) nie musi być konkluzywny
- dyskurs toczony w związku z zastosowaniem normy prawnej (praktyczny - rygory procesu) powinien być konkluzywny
wzrost znaczenia zasad prawa i innych niedefinitywnych sposobów argumentacji prawniczej
KONSEKWENCJE:
zmiana modelu stosowania prawa na argumentacyjny
stosowanie prawa to dokonywanie argumentacyjnie uzasadnionych wyborów między różnymi alternatywami decyzyjnymi
zmiana modelu procesu sądowego
prawo procesowe jako instrument realizacji prawa materialnego:
- zasada prawdy materialnej a zasada fair trial
- techniki uzyskiwania dowodów a prawo do prywatności
- commnon law: dyskrecjonalne uprawnienie sędziego wykluczenia dowodu, który uzna za sprzeczny z zasadą due process of law
- internalny i eksternalny wymiar due process of law
- mechanizmy konsensualne imediacyjne w procedurach sądowych
(np. plea bargaining)
ARGUMENTACJA W DYSKURSIE INTERPRETACYJNYM
ZAŁOŻENIA OGÓLNE:
1/ dyskurs argumentacyjny ma charakter praktyczny;
2/ dyskurs argumentacyjny ma charakter racjonalny: akceptacja dyskursu argumentacyjnego przez „uniwersalne” audytorium („wszyscy dobrze poinformowani i rozsądni ludzie, gotowi przyjąć powszechnie ważne postulaty i rozumowania”) - Ch. Perelman.
3/ jeżeli dyskurs argumentacyjny jest racjonalny, to jest także słuszny;
4/ dyskurs argumentacyjny służy właściwemu rozstrzygnięciu spornego przypadku;
5/ dyskurs prawniczy jest jednym z przypadków dyskursu argumentacyjnego.
REGUŁY OGÓLNE PRAKTYCZNEGO DYSKURSU ARGUMENTACYJNEGO: ich spełnienie pozwala uznać dyskurs za ważny i prawomocny; eliminacja technik erystycznych.
1/argumentacja powinna być prowadzona jedynie w sytuacji niejasności - spór interpretacyjny;
2/ argumentujący jest przekonany o słuszności argumentacji;
3/ poszanowanie zasady prawdomówności - ograniczenia;
4/ uwzględnianie ustaleń faktycznych: dyskurs teoretyczny jest punktem wyjścia procesu poznawczego nazywanego interpretacją prawniczą. W ustalaniu stanu faktycznego posługujemy się obiektywnymi metodami logicznymi i empirycznymi.
5/ w argumentacji uwzględnia się powszechnie akceptowane praktyki i zasady;
6/ argumentacja odbywa się z poszanowaniem zasad równości i wolności;
7/ bezpośredniość argumentacji: dyskurs zawiera tylko wypowiedzi związane z danym przypadkiem argumentacyjnym i tylko takie, które prowadzą do rozstrzygnięcia sporu.
8/ argumentacja jest zgodna z podstawowymi zasadami komunikacji językowej
REGUŁY PRAWNICZE DYSKURSU ARGUMENTACYJNEGO
1/ bezpośredni związek z obowiązującym prawem;
2/ argumentacja prawnicza uwzględnia powszechnie stosowane praktyki i zasady;
ARGUMENTY I TOPIKI PRAWNICZE
1/ argument a simili (per analogiam);
2/ argument a contrario;
3/ argument a fortiori;
4/ argument ab exemplo - argument z przypadków wzorcowych;
5/ argument a rerum natura: zakaz formułowania tez niezgodnych z naturą rzeczy;
6/ argument a loco comuni: ogólne reguły dyskursu argumentacyjnego i zasady prawa;
7/ argument a loco speciali: topiki prawnicze i precedensy;
- pacta sunt servanda;
- clara non sunt interpretanda;
- impossibilium nulla obligatio est;
- lex retro non agit;
- ignorantia iuris nocet/ignorantia iuris non exculpat
- res iudicata pro veritate acciptur;
- audiatur et altera pars.
8/ argument a coherentia: niesprzeczność systemu prawa, reguły kolizyjne;
9/ argument a completudine: zupelność duskursu.
ROLA DOGMATYKI SZCZEGÓŁOWYCH NAUK PRAWNYCH
struktura powierzchniowa a struktura głęboka systemu prawa
struktura głęboka to metody rozstrzygania problemów dogmatycznych na gruncie teorii idealizacyjnej racjonalnego prawodawcy
dyskurs dogmatyczny formułuje wzory rozstrzygania problemów prawnych
argumenty odwołują się do:
1/ tekstu prawnego
2/ języka prawa
3/ systemu norm prawnych:
- relacje hierarchiczności ustala prawodawca
- relacje zgodności treściowej ustala dogmatyka
- presupozycja myślenia prawniczego: prawo jest systemem
rola wspólnoty interpretacyjnej
- kierowanie się regułą prawną jest rodzajem praktyki społecznej
- każdy akt mowy (reguła prawna) uwarunkowana jest istnieniem wspólnoty komunikacyjnej (pełni rolę transcendentalnego a priori)
DYSKURS INTERPRETACYJNY
UZASADNIANIE TWIERDZEŃ INTERPRETACYJNYCH
1. Abstrakcyjna a operatywna wykładnia prawa
Dyrektywy/reguły interpretacyjne II stopnia wykładni klaryfikacyjnej jako kryteria wyboru znaczenia językowego interpretowanego zwrotu prawnego.
Sekwencyjny charakter reguł wykładni derywacyjnej.
Wielość uczestników dyskursu interpretacyjnego wykładni operatywnej.
„Ciężar interpretacji”- znaczenia pojęcia:
a/ w sensie pragmatycznym - „należy uzasadnić swoją tezę jak najlepiej, w przeciwnym wypadku zmniejsza się szansa jej akceptacji przez innych uczestników dyskursu.
Chodzi o faktyczną skuteczność stosowanych w sporach interpretacyjnych argumentów, a nie akceptowalność rozstrzygnięć interpretacyjnych.
b/ w słabym sensie proceduralnym: sam uzasadniasz swoją tezę;
c/ w mocnym sensie proceduralnym: Uzasadnij swoją tezę. Gdy nikt tego nie uczyni, twoja teza zostanie odrzucona, a za uzasadnioną zostanie przyjęta teza przeciwna - reguły rozkładu ciężaru dowodu.
Reguły ciężaru argumentacji w tym sensie są regułami konstytutywnymi.
- uzasadnienie pozytywne (merytoryczne)
- uzasadnienie negatywne (instytucjonalne)
- dyskurs dotyczący ustaleń faktycznych w procesie stosowania prawa?
PYTANIE: czy reguły rozkładu ciężaru argumentacji w mocnym sensie proceduralnym występują w dyskursie argumentacyjnym?
1/ interpretacja doktrynalna:
każda reguła rozkładu ciężaru argumentacji powinna być uzasadniona merytorycznie.
Dyskurs nie musi być konkluzywny.
2/ interpretacja operatywna:
reguły wykładni są zinstytucjonalizowane. Nie podlegają odrębnemu uzasadnieniu, uzasadnia je tradycja prawnicza.
Dyskurs konkluzywny.
RODZAJE REGUŁ ROZKŁADU CIĘŻARU INTERPRETACJI:
Ogólne reguły dyskursu:
1/ teza jest uznana za uzasadnioną, jeżeli żaden uczestnik dyskursu nie żąda jej uzasadnienia; clara non sunt interpretanda.
2/ teza raz zaakceptowana, nie wymaga dalszego uzasadniania. Uczestnik dyskursu kwestionujący rozstrzygnięcie argumentacyjne przyjęte przez doktrynę i orzecznictwo powinien przedstawić dostateczne argumenty przemawiające za inną interpretacją. Jeżeli tego nie uczyni, jego teza zostanie odrzucona.
3/ jeżeli przedstawiono argument przemawiający za daną tezą, przyjmuje się, że jest ona uzasadniona do momentu przedstawienia kontrargumentu.
Specyficzne reguły interpretacji prawa.
1/ dyrektywy interpretacyjne I stopnia w ujęciu J. Wróblewskiego:
- dyrektywę domniemania języka potocznego w stosunku do uniwersalnego języka prawnego;
- dyrektywę domniemania uniwersalnego języka prawnego w stosunku do języka prawnego danego aktu prawnego;
- dyrektywę tożsamości znaczeniowej;
- dyrektywę kompletności.
-domniemanie różnoznaczności różnokształtnych wyrażeń tekstu prawnego (zakaz wykładni synonimicznej
- zasada expressio unius - jeżeli ustawodawca wymienia w przepisie i włącza w zasięg normy prawnej jeden lub więcej elementów należących do określonego, zamkniętego zbioru, to wyłącza tym samym z zakresu normy pozostałe niewymienione elementy.
- zasada eiusdem generis -jeśli ustawodawca dla sprecyzowania zakresu określonego wyrażenia będącego nazwą kategorii ogólnej wymienia przykładowo obiekty należące do tej kategorii, to przy ocenie i kwalifikacji innych obiektów należy pomijać te, które nie wykazują istotnego podobieństwa do obiektów wymienionych.
Dyrektywy interpretacyjne II stopnia:
- dyrektywa preferencji:
W przypadku rozbieżności pomiędzy rezultatem wykładni językowej a rezultatem wykładni systemowej lub funkcjonalnej, interpretowanemu tekstowi prawnemu należy przypisać znaczenie językowe, chyba, że istnieją dostatecznie ważne powody, aby interpretowanemu tekstowi przypisać znaczenie różne od uzyskanego w drodze wykładni językowej.
W przypadku rozbieżności pomiędzy rezultatem wykładni systemowej a rezultatem funkcjonalnej, interpretowanemu tekstowi prawnemu należy przypisać znaczenie systemowe, chyba, że istnieją dostatecznie ważne powody, aby interpretowanemu tekstowi przypisać znaczenie uzyskane na podstawie wykładni funkcjonalnej.
Domniemania interpretacyjne
- domniemanie racjonalności prawodawcy;
- domniemanie konstytucyjności prawa;
- in dubio pro libertate; gdy możliwe są różne rozstrzygnięcia interpretacyjne, ciężar argumentacji spoczywa na tym uczestniku dyskursu interpretacyjnego, który opowiada się za rozstrzygnięciem ograniczającym zakres wolności i praw.
- in dubio pro tributario.
4. Praktyka stosowania prawa
4.1.
Priorytet wykładni językowej prawa karnego - podstawowy argument z zasady nullum crimen sine lege.
W praktyce interpretacyjnej brak jednoznacznych i bezspornych kryteriów stwierdzania jednoznaczności/wieloznaczności tekstu prawnego.
Trudno jest odróżnić w praktyce te sytuacje, kiedy interpretator dokonuje wyboru jednego z alternatywnych znaczeń tekstu prawnego, od sytuacji, kiedy interpretator opierając się na wykładni celowościowej przypisuje tekstowi prawnemu znaczenie odbiegające od jego znaczenia językowego.
4.2. Możliwość odejścia od rezultatu wykładni językowej
> sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartościami konstytucyjnymi, a z istotnych powodów uchylenie przepisu byłoby w danym momencie niemożliwe lub niecelowe;
> wykładnia językowa prowadzi do rozstrzygnięcia, które w świetle powszechnie akceptowanych wartości musi być uznane za rażąco niesłuszne, niesprawiedliwie, nieracjonalne lub niweczące ratio legis interpretowanego przepisu;
> wykładnia językowa prowadzi ad absurdum;
mamy do czynienia z oczywistym błędem legislacyjnym.
Dopuszczalna jest zarówno wykładnia rozszerzająca, jak i zwężająca w sytuacji, gdy jest to konieczne, aby zapewnić zgodność norm hierarchicznie niższych z normami hierarchicznie wyższymi (uchwała SN, III CZP 8/03 z dnia 25 kwietnia 2003 r.).
Podobnie, uzasadnione jest zastosowanie wykładni rozszerzającej lub zwężającej po to, by uzgodnić normy naszego prawa z prawem międzynarodowym lub unijnym
4.3.
Szczególnie charakterystycznym wyróżnikiem wypowiedzi w sprawie metody językowej jest akcentowanie wagi domniemania języka "potocznego" (naturalnego, etnicznego, powszechnego).
Stanowisko Sądu Najwyższego
uchwała SN z dnia 18 października 2001 r. I KZP 22/01, LEX nr 49127:
"Pierwszeństwo i podstawowe znaczenie w procesie wykładni tekstu prawnego ma niewątpliwie metoda językowa, odwołująca się do reguł znaczeniowych języka potocznego. Z założenia racjonalności ustawodawcy wyprowadzana jest zasada, że jeśli przepis jednoznacznie formułuje normę postępowania, to tak właśnie należy dany przepis rozumieć. Jeśli zaś dyrektywy wykładni językowej nie pozwalają z danego tekstu prawnego wyinterpretować jednoznacznej treści normy, trzeba wybrać jedno z zazwyczaj kilku dopuszczalnych językowo znaczeń tekstu, odwołując się wówczas do aksjologicznej racjonalności ustawodawcy oraz kierując się systemowymi bądź funkcjonalnymi regułami wykładni prawa" Sąd Najwyższy powołał się w tym zakresie na: J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1972, s. 123 i n.; L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 1997, s. 151; A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1992, s. 203 i n.
W wykładni przepisów prawa karnego Sąd Najwyższy stosuje powszechnie akceptowane w teorii prawa dyrektywy interpretacyjne I stopnia wykładni językowej.
Uchwała SN z dnia 29 sierpnia 2007 r., I KZP 19/07
"W celu sprawdzenia trafności wykładni językowej przepisu trzeba wziąć pod uwagę jego kontekst systemowy i funkcjonalny. "[...] zgodnie z powszechnie akceptowanymi dyrektywami preferencji wykładni, pierwszeństwo ma wykładnia językowa. Jednakże może okazać się, że sens przepisu, który wydaje się językowo jasny, jest wątpliwy, gdy go skonfrontujemy z innymi przepisami lub weźmiemy pod uwagę cel regulacji prawnej. Ustalając zatem znaczenie językowe przepisu, należy brać pod uwagę także jego kontekst systemowy i funkcjonalny, a więc na przykład inne przepisy prawne, wolę prawodawcy oraz cel regulacji (L. Morawski: Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 74.
Prawo podatkowe
językowy sens zwrotów jako granica wykładni
Dwa podejścia:
1/ „przy stosowaniu wykładni językowej pierwszeństwo przyznaje się definicjom legalnym tekstu prawnego. W dalszej kolejności, gdy brak definicji legalnych, należy stosować reguły znaczeniowe języka prawniczego” - np. wyrok NSA z dnia 14 grudnia 2000 r., FSA 2/00, ONSA 2001 ,nr , poz.49.
2/ brak definicji legalnej i brak odesłania do innych przepisów prawa> konieczne zastosowanie wykładni prawa - wyrok NSA z dnia 7 grudnia 2001 r., III SA 2067/00. ONSA 2003, nr 1, poz. 21.
Brak definicji legalnych > język potoczny czy język prawniczy, czy też język prawny innych aktów prawnych - brak reguł w orzecznictwie.
1/ relacja język potoczny - język prawny:
a/ pierwszeństwo języka potocznego;
b/ pierwszeństwo języka prawnego: np. „renta” kodeks cywilny.
2/ język potoczny - język prawniczy
wyrok NSA z dnia 14 grudnia 2000 r. FSA 2/00, ONSA 2001, nr 2, poz. 49: „Przy stosowaniu wykładni językowej jako dominującej metody interpretacji przepisów prawa podatkowego pierwszeństwo przyznaje się definicjom legalnym tekstu prawnego. W dalszej kolejności, gdy brak definicji legalnych, należy stosować reguły znaczeniowe języka prawniczego (orzecznictwa i doktryny), mając z jednej strony na względzie ewentualne związanie cudzą decyzją interpretacyjną w konkretnej sprawie, a drugiej strony - zgodność doktryny w danej sprawie. Dopiero w razie braku definicji legalnych i niemożności odwołania się do reguł języka prawniczego przychodzi kolej na sięgnięcie do reguł znaczeniowych języka powszechnego zawartych w słownikach języka polskiego”.
Pierwszeństwo dokonywania wykładni językowej a prowspólnotowa wykładnia gospodarcza
Trybunał Konstytucyjny. w wyroku z dnia 28 czerwca 2000 r. (K.25/99) TK uznał, iż „W państwie prawnym interpretator musi zawsze w pierwszym rzędzie brać pod uwagę językowe znaczenie tekstu prawnego. Jeżeli językowe znaczenie tekstu prawnego jest jasne, wówczas - zgodnie z zasadą clara non sunt interpretanda - nie ma potrzeby sięgania po inne, pozajęzykowe metody wykładni. W takim wypadku wykładnia pozajęzykowa może jedynie dodatkowo potwierdzać, a więc wzmacniać, wyniki wykładni językowej wykładnią systemową lub funkcjonalną. (...) Nie oznacza to jednakże, że granica wykładni, jaką stanowić może językowe znaczenie tekstu, jest granicą bezwzględną. Oznacza to jedynie, że do przekroczenia tej granicy niezbędne jest silne uzasadnienie aksjologiczne, odwołujące się przede wszystkim do wartości konstytucyjnych”.
Wnioski ogólne:
rosnąca rola precedensów jako argumentów walidacyjnych
prawo karne, prawo podatkowe:
- podstawowa rola przepisów prawa jako argumentów walidacyjnych,
- ograniczenia powoływania reguł inferencyjnych jako argumentów walidacyjnych,
> prawo cywilne:
- uzupełnianie przepisów prawa klauzulami generalnymi/odsyłającymi,
- wzrost roli kryteriów aksjologii otwartej (wartości moralne, słuszność) jako argumentu walidacyjnego
- w prawie konstytucyjnym i prawie administracyjnym wzrost roli wartości politycznych i ekonomicznych;
Wykładnia prawa:
- odmienność formułowania przepisów prawa karnego czy prawa administracyjnego (fragmentaryzacja, złożoność) > nie spowodowała jednak wykształcenia się odmiennych reguł syntaktycznych wykładni;
- różnice w zakresie posługiwania się regułami systemowo-strukturalnymi: złożoność prawa administracyjnego, nie odnosi się do prawa karnego i prawa cywilnego;
- znaczenie argumentów systemowo-aksjologicznych w prawie konstytucyjnym i prawie międzynarodowym publicznym oraz prawie unijnym;
- wzrost roli reguł celowościowych i funkcjonalnych (prawo cywilne, prawo handlowe).
13