Polska poezja świecka XV w, FILOLOGIA POLSKA, Staropolska


Polska poezja świecka XV w.,

oprac. Maciej Włodarski, BN I 60, 1997.[1]

 

WSTĘP

I.                     Rozwój poezji w Polsce do XV w.

-          tzw. poezja „ludowa” - przedchrześcijański folklor, niegodny uwiecznienia (brak znajomości języka polskiego u piśmiennych duchownych; pogaństwo), pieśni obrzędowe (weselne, żałob-ne, związane z cyklem przyrodniczym, dziewczęce, biesiadne), wykonywane przy ich wyko-nywaniu rytmiczne klaskanie w dłonie zawierało w sobie element magiczny; poezja meliczna (przeznaczona do śpiewu; konieczny rytm, rzadziej rym i akompaniament instrumentalny); kronikarze wspominają o pieśniach pochwalnych (opiewających np. wydarzenia państwowe), prawdopodobnie tworzono także ballady, pozostaje to jednak w sferze domysłów, nie są zali-czane do dziejów literatury polskiej.

-          poezja polsko-łacińska - głównie działalność duchownych; w Polsce pojawia się najpierw pro-za: rocznik biskupa misyjnego Jordana (od ok. 970 r.), żywot św. Wojciecha napisany przez Brunona z Kwerfurtu w 1004 r.; dopiero później poezja: sekwencja (tekst poetycki utworzony na podłożu melodii śpiewów liturgicznych) o św. Wojciechu (ok. 1090 r.), wcześniej występo-wały wierszowane napisy nagrobne, epigrafy (wiersze ryte na budowlach i przedmiotach użyt-kowych; Anonim tzw. Gall wplótł w prozę „Kroniki” (pisana w latach 1112-1116) poezję zróżni-cowaną gatunkowo i opartą na nowych zasadach wersyfikacji (oprócz antycznego metrum - leoniny, czyli heksametry z rymami na średniówce i na końcu, także wiersze rytmiczne oparte na akcencie wyrazowym, wyrównanie liczby zgłosek w wersach i na rymach); mistrz Win-centy tzw. Kadłubek w „Kronice” (pocz. XIII w.) zastosował dialog postaci alegorycznych wy-rażających żal po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego (zm. 1194 r.); w XIII w. rozwija się liry-ka religijna poświęcona polskim świętym: św. Wojciechowi, św. Stanisławowi i św. Jadwidze Śląskiej; dominikanin Wincenty z Kielczy, autor „Gaude, mater Polonia”, został kanonizowany w 1253 r.; w XIV w. 8 utworów poświęconych polskim patronom, św. Pawłowi, św. Janowi, Męczennicy i Matce Boskiej, hymny, antyfony; dzieła poświęcone prognozom pogody, walce o władzę, przybyciu zakonników, traktaty dydaktyczno-satyryczne; więcej tematów świeckich pojawia się po 1400 r. (odnowienie Akademii Krakowskiej), także rozkwit liryki religijnej.

-          poezja polska - „Bogurodzica” ok. XIII w., wierszowane spolszczenia Dekalogu (XII/XIII w.), tropy rezurekcyjne „Krystus z martwych wstał je” XV w., pieśni pasyjne i maryjne XIV/XV w., zachowało się ok. 10 utworów sprzed XV w. o tematyce religijnej; kolędy, pieśni o świętych, utwory związane z nabożeństwami roku liturgicznego.

II.                   Polska poezja świecka w XV w.

-          problem „świeckości” - kłopoty z rozróżnieniem poezji świeckiej i religijnej.

-          zasób i charakter polskiej poezji świeckiej - zacofanie kulturalne w stosunku do Zachodu, brak rozwiniętego rycerska (Francja, Niemcy, Czechy - rozkwit liryki miłosnej i epiki przygo-dowo-miłosnej); przekaz ustny, teksty nie zostały zapisane (według biskupów - niewiele zna-czące), utracone na skutek wojen, pożarów, łupieskich najazdów i rabunków zaborców; cha-rakter moralizatorski, dydaktyczny, użytkowy, poezja odzwierciedla rzeczywistość, zawiera elementy humorystyczne, anonimowe, spisywane z pamięci (dlatego wybrakowane), pozo-stały w manuskryptach nawet do XIX w., gatunki: pieśń, satyra, dialog, „spór” postaci alego-rycznych, epigramat, wierszowany list miłosny.

III.                 Poezja obyczajowa.

-          Słoty tzw. „Wiersz o chlebowym stole” - autor związany z dworem Tomka z Węgleszyna (podczaszego krakowskiego) oraz Jadwigi i Jagiełły, opisuje obyczaje rycerskie późnego średniowiecza i realia dworu feudalnego (hierarchia); rozpoczyna się inwokacją do Boga (pro-śba o natchnienie i łaski), pochwała stołu, krytyka niewłaściwego zachowania, wskazówki, hołd złożony płci pięknej; wyszydza błędy (karykatura i satyra): nieumycie rąk, łapczywość, przepychanie się do misy, milczenie, nadmierna gadatliwość, zajmowanie nienależnego miej-sca; hołd dla niewiast spowodowany kultem maryjnym, prawno-obyczajową naturą (dobre imię matki); styl prosty, środki ekspresji (np. dosadne i praktyczne porównania), brak jedności zgłoskowej (od 6 do 11 sylab, najczęściej 8) i rymowej.

-          tzw. „Wiersz o wybieraniu żony” - piosenka ludowa przytoczona w kazaniu dotyczącym we-sela w Kanie Galilejskiej, mniej ważna uroda i posag niż dobre obyczaje; lata 50.XV w., Piotr z Miłosławia i w rękopisie Jana ze Słupcy.

IV.                Wiersze satyryczne.

-          „Satyra na chytrych kmieciów” („Satyra na leniwych chłopów”) - ok. 1483, wzrastający konflikt społeczny - coraz większe folwarki wymagające tanią siłę roboczą, wymagania wobec za-możnych kmieci (pańszczyzna sprzężajna - jeszcze w XIV w. tylko kilka dni w roku, w XV w. 1-2 dni tygodniowo), sabotaże; autor proponuje zwiększenie nadzoru nad pańszczyzną; uka-zuje wieśniaka w kilku sytuacjach i odkrywa jego obłudę; brak znaczących środków ekspresji.

-          drobne wiersze:

-          „Satyra na księży” 1414 - krytyka zepsucia obyczajów duchowieństwa: nadużycie tru-nków, sianie zgorszenia, obniżenie prestiżu kapłaństwa; wpływ krytyki Husa

-          „Na Strzeleckiego” 1483

-          „Dworak szkoda” 1495 lub 6 „Kalendarz astronomiczny” - charakterystyka 9 stanów (według płci, wieku, sytuacji rodzinnej…): chłop do zwady, żebrak obłudny, mnich roz-pustny… jedynie panny i mężatki źródłem radości, pociechy i szacunku.

-          „Kolęda się z Allelują zwadziła” - 2. połowa XV w., „świecki” spór świąt o pierwszeństwo; autor pochodzi ze środowiska zakonnego; bogate słownictwo, czasem wyrażenia dosadne, żarty słowne.

V.                  Utwory okolicznościowe i polemiczne.

-          „Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku” - tematem utworu wydarzenia życia pu-blicznego, Zygmunt prowadził krucjaty antyhusyckie (1420-1424); drwina z króla; wyrażenia dosadne i przysłowiowe, obelżywe epitety.

-          Andrzeja Gałki z Dobczyna tzw. „Pieśń o Wiklefie” - autor był profesorem, wykładał na Aka-demii Krakowskiej, zainteresował się nauką Wiklefa, a następnie Husa; dzieło napisane w 1449 r.; 3 części: 1. pochwała angielskiego reformatora i zalecenie jego nauki tym, którzy szukają prawdy; 2. historia Kościoła, zmaganie się „czystej” nauki Chrystusowej z „wymysła-mi” papieża i duchowieństwa; 3. pokonanie antychrystów będzie oznaczało osiągnięcie wew-nętrznego spokoju.

-          „Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” - pamflet polityczno-społeczny; relację z tego wy-darzenia zawarł też Długosz w swoich „Rocznikach”; 16,07,1461, antagonizm stanowy mię-dzy szlachtą (mającą pieniądze i władzę) a mieszczaństwem (dużo pieniędzy, niewiele praw); autor opowiada się o stronie Tęczyńskich; kieruje obelżywe określenia w stronę pospólstwa i rajców krakowskich; odpowiednio naświetla wydarzenia (przychylnie dla szlachty), „dorabia” fakty, wyraża współczucie i pochwały dla zamordowanego, podkreśla zwłaszcza jego zalety; brak relacji z całego zdarzenia (zwłaszcza przyczyn); rymy zewnętrzne i wewnętrzne.

VI.                W kręgu śmierci - poezja dydaktyczna.

-          XIV i XV w. - nasilenie klęsk żywiołowych (m.in. epidemie chorób zakaźnych, głód i wojny); kilka podstawowych grup utworów:

1)   teksty „contemptus mundi” („wzgarda świata”) - gł. XI i XII w., tematyka: marność rozkoszy i nieubłagana śmierć.

2)   skargi i żale - tematyka: oczekiwanie na nadejście śmierci, refleksje i prze-życia.

3)   dialogi - spotkanie osoby żywej z martwą lub upersonifikowaną śmiercią, XII i XIII w.

4)   dance macabre - XIV w., tematyka: porwanie do tańca 24 przedstawicieli wszystkich stanów, godności i wieku.

5)   traktaty - „sztuka dobrego umierania” („ars bene moriendi”), pocz. XV w., m.in. Mateusza z Krakowa (walka diabła i aniołów o duszę człowieka, po-kusy i ich zwalczanie, wiele ilustracji)

-          „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” - ok. poł. XV w., najobszerniejszy zachowany ut-wór (498 wersów), autorem zakonnik z Mazowsza, postawę tworzył łaciński wiersz, przekład bardzo swobodny, autor wykazał się dużą oryginalnością; utwór zawiera dwie apostrofy (do Boga - charakter użytkowy - i do wszystkich ludzi); Polikarp jest uczonym, jednak umysł nie liczy się wobec śmierci, mądry jest bezradny; autor przytacza wszystkie szczegóły dotyczące jej wyglądu i zachowania, to ona jest tutaj mistrzynią, władczynią, kaznodziejką oraz katem; posiada rajski rodowód - znajdowała się w jabłku nadgryzionym przez Adama i Ewę; Polikarp podejmuje próbę udobruchania Śmierci kołaczem; Śmierć roztacza przed swoim słuchaczem obraz mocy i tańca ze wszystkimi ludźmi; w łacińskim tekście pierwszy w szeregu szedł pa-pież, w polskim - mędrzec, a papież wędruje dalej razem z żebrakiem; podkreślony egalita-ryzm i niezależność Śmierci, ukazany „ideał dobrej śmierci”, zaznaczona jej powszechność; to ona będzie asystować przy mękach na końcu świata (brak możliwości wybawienia); Śmierć jest straszna i groteskowa, popędliwa, nerwowa, jest to postać bardzo ruchliwa i energiczna, co podkreśla jej język (wyrażenia obrazowe, dobitne i rubaszne); Mistrz odnosi się do niej z wielkim szacunkiem i respektem; „Rozmowa…” jest satyrą na duchowieństwo, złych mni-chów, karczmarzy… widoczny duży realizm w gromadzeniu szczegółów, wiele przenośni, ob-razowe porównania, synonimy (zwłaszcza odnoszące się do śmierci); przeważa 8-zgłosko-wiec i rymy dokładne.

-          tzw. „Skarga umierającego” - ok. XV w., pieśń zawiera 22 zwrotki 4 wersowe, abecedariusz (czyli każda zwrotka zaczyna się od innej litery alfabetu) lub akrostych alfabetyczny charakte-rystyczny dla średniowiecznych „skarg”; człowiek na łożu śmierci czuje strach przed niezna-nym (nie zapewnił sobie podczas życia zbawienia), wyraża żal z powodu opuszczenia dóbr doczesnych oraz rozgoryczenie (fałszywe współczucie krewnych); robi rachunek sumienia: zgrzeszył chciwością, rozpustą, zaniedbaniem obowiązków religijnych), przeżywa męki fizy-czne i duchowe doprowadzają go do spowiedzi, skruchy, przyjęcia Komunii Świętej i ostatnie-go namaszczenia, sporządza sprawiedliwy testament (czyli wspiera Kościół), w jego duszy rozgrywa się walka pomiędzy dobrem a złem (psychomachia); umierający przestrzega przed podobnymi błędami.

-          „Oto usta już zamkniona” - dokończenie „Skargi umierającego”, relacja z sytuacji w domu po śmierci męża i ojca, spór o spadek, udany lament żony i dzieci (wypada rozpaczać), podkreś-lenie marności spraw ziemskich, zmarły znajduje się na marginesie tej krzątaniny.

-          tzw. „Pieśni Sandomierzanina” - dwie pieśni o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim (reli-gia + świeckość):

1)      „Mękę Bożą spominajmy” - wykład moralny lub alegoryczny dotyczący każdego z ostatnich siedmiu słów Chrystusa; exemplum (przykład), je-den epitet o silnym zabarwieniu emocjonalnym: w potrzebach należy uciekać się do Boga, a nie do czarownic „przeklętych”.

2)      „mamy wszyćcy k temu się dziś brać” („Pieśń o gniewie Pańskim”) - cechy modlitwy, kazania (exempla) i apelu moralno-politycznego; te-matem lęk przed gniewem Boga; napiętnowanie hazardu; przykłady wojen i rzezi (m.in. Troja, Sandomierz); wezwanie do poprawy i podję-cia walki z poganami; rozważania zamyka prośba o zmiłowanie i przy-jęcie do Królestwa Niebieskiego; występują tu motywy antyczne; ostat-nia zwrotka to poetycki podpis (Chrystusowy kapłan).

VII.              Poezja miłosna.

-          miłość nie odgrywała dużej roli w poezji, którą spisywali duchowni; autorami wierszy miłos-nych byli głównie żacy.

-          „Chcy ja na pannu żałować” - ok. XIV w., „cantilena inhonesta” (piosenka nieprzyzwoita), opis zalotów: od niechęci przez igraszki do złamania oporu panny; topika aluzyjna (odwołania do realiów ludowych); brak obfitości środków stylistycznych: tylko jedno porównanie, jeden epi-tet, liczne zdrobnienia i zwroty do panny, dwuznaczniki i symbole (zwłaszcza o podtekście erotycznym - wieniec  pierzyna).

-          ułamki erotyków - wplecione w dysputy i traktaty religijne (najważniejszą zasadą przy przepi-sywaniu było nie marnować pergaminu!); krótkie „westchnienia”: „Ach, miły Boże, toć boli” i „Ach, miłość, coś mi uczyniła”, przypowieści i zaklęcia „Miłuj, miła, miłuj wiernie”.

-          wierszowane listy miłosne - ok. XV w., siedem łacińskich i sześć polskich; „Dawnom zwiedził cudze strony” - odnaleziony ideał kobiety, przysięga wierności, lojalności… liczne powtórze-nia („żałość”), dwa epitety: „śliczna” i „wszech śliczna”; „W jedności, stałości serca mego” - bogatszy niż poprzedni, pisany według średniowiecznych podręczników epistolografii (artes dictaminis), rozpoczyna się zapewnieniem o ochronie i poufności wyznań, pozdrowieniem i wyznaniem miłości (świadkiem Bóg), opis siły uczucia, tęsknoty (pragnienie spotkania) i mąk miłosnych, autor prosi o odpowiedź, znów zapewnia o stałości, zaufaniu i życzliwości, opis stanu psychicznego zakochanego, kończy dwukrotnym powierzeniem ukochanej Bogu, brak podpisu (dla bezpieczeństwa), P.S. do posłańca o pozdrowienie, zaniesienie listu i przeczyta-nie jej; wiele zwrotów, epitetów, liczne synonimy, sytuacje nieprawdopodobne i paradoksy.

VIII.            Eksplicity i marginalia.

-          eksplicit - formuła na końcu utworu, oznajmiająca zakończenie całości lub części, najczęś-ciej: „Tu kończy się”

-          marginalia - hasła, tytuliki odpowiednich ustępów tekstu, czasem drobne wierszyki zawierają-ce myśli przepisywaczy i czytelników, np.: o jedzeniu, pieniądzach, aforyzmy, przysłowia, za-gadki, zaklęcia, podziękowania do Boga, prośby o błogosławieństwo i szczęście, czas i miej-sce zrobienia kopii, podpis kopistów.

IX.                Wiersze mnemotechniczne.

-          wokabuły wierszowane - sprawują funkcje poezji (dydaktyczna i mnemotechniczna, czyli uła-twiająca zapamiętywanie), ważny rym i rytm, słowniki (wokabularze łacińsko-polskie).

-          cyzjojany - wierszowane kalendarze (oznaczanie dat świąt nieruchomych i dni poszczegól-nych świętych w ciągu roku), na jeden miesiąc przypadają dwa wersy (tyle sylab, ile dni w miesiącu, święto przypada na ten dzień, gdzie pada imię patrona); XIII w. w Niemczech; pol-skie najstarsze z początku XV w.: cyzjojany płockie i wrocławski, zawierają treści religijne; cy-zjojan kłobucki - tekst gospodarczy (zawiera wskazówki i dotyczy spraw wiejskich), wymienia nazwy miesiąca; „Wiersz o miesiącach” ok. 1455 - nazwy miesięcy i ich charakterystyka.

-          Jakub Parkoszowic i „Obiecadło” - pierwsza połowa XV w., pierwszy w dziejach traktat o or-tografii polskiej; wstęp anonimowy; inspiracją dla Parkoszowica była praca Husa o reformie ortografii czeskiej; niepraktyczność i niekonsekwencja; wiersz mnemotechniczny - zasady je-go pisowni.

X.                  Wersyfikacja.

-          na przełomie antyku i średniowiecza zanika iloczas, ale nadal układane są wiersz metryczne na starych zasadach, potem stopniowo stała liczba sylab, akcenty i rymy, na literaturę polska oddziałuje czeska; kilka systemów wersyfikacji: asylabizm (najczęściej 8- lub 13-zgłoskowiec), sylabizm względny i sylabizm ścisły.

-          rymowanie - zjawisko niestałe, paroksytony z oksytonami (wielozgłoskowe i monosylaby); przestrzeń współdźwięczności (półtorazgłoskowa do jednozgłoskowej) lub jednej samogłoski, asonanse, rymy gramatyczne (od rzymskiej retoryki; przeklęknął - stęknął), rym styczny, parzysty, czasem potrójny, rym tylko dodatek; rzadko pojawia się przerzutnia; w pieśniach równa liczba sylab.

 

TEKST

I.                     Poezja obyczajowa.

-          Słoty „Wiersz o chlebowym stole”.

-          Wiersz o wybieraniu żony.

 

II.                   Wiersze satyryczne.

-          Satyra na chytrych kmieciów.

-          Satyra na księży.

-          Na Strzeleckiego. - satyryczna trawestacja popularnej pieśni kościelnej z XIV w., zapisana w aktach sądów kościelnych. W r. 1483 pleban kościoła w Lubiniu (Wielkopolska), Wincenty, zarzucając dziedzicowi Bielewa, Mikołajowi Strzeleckiemu, oszustwo, odśpiewał publicznie tak przekształconą pieśń, za co został oskarżony o bluźnierstwo i obrazę szlachcica.

-          [Dworak szkoda].

-          [Kolęda się z Allelują zwadziła]

 

III.                 Utwory okolicznościowe i polemiczne.

-          Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku.

-          Andrzeja Gałki z Dobczyna „Pieśń o Wiklefie”.

-          Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego.

 

IV.                W kręgu śmierci - poezja dydaktyczna.

-          Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.

-          Skarga umierającego.

A.      przekaz płocki.

B.      przekaz wrocławski.

-          [Oto usta już zamkniona].

-          Pieśni Sandomierzanina.

Pierwsza pieśń Sandomierzanina [Mękę Bożą spominajmy].

Druga pieśń Sandomierzanina [Mamy wszyćcy k temu się dziś brać].

 

V.                  Poezja miłosna.

-          Cantilena inhonesta [Chcy ja na pannu żałować].

-          Ułamki erotyków

[Ach, miłość, coś mi uczyniła].

[Ach, miły Boże, toć boli].

[Miłuj, miła, miłuj wiernie].

[Nigdym temu wierzyć nie chciał].

-          Wierszowane listy miłosne

[Dawnom zwiedził cudze strony].

[W jedności, stałości serca mego].

 

VI.                Eksplicity i marginalia.

-          Explicit hoc totum,/ Infunde, da mihi potum;/ Dum bibo piwo,/ Stat mihi kolano krzywo. (Kończy się to wszystko,/ Nalej, daj mi trunku;/ Gdy piję piwo,/ Stoi mi kolano krzywo.)

-          Przeto[2] źle napisano,/ Eże[3] mało piwa we dzbanie imiano[4]./ Kto nie umie niczs[5] pisać, ten mnima[6],/ Aby mała była robota,/ Boże miły, pofalon[7] bądź!/ Nie weźmiesz tych ksiąg,/ Aliż[8] mi trzy wierdunki[9] dasz.

-          Panno Maryja, prosi[10] Syna t[w]ego,/ Jezu Krysta, Pana naszego,/ Azali[11] uzdrowi niedostatki[12] ciała mojego./ Amen.

-          [Panie Boże, Krolu Wszechmogący].

-          [Datum in[13] Medyka[14]].

-          [Miły Boże, daj mi pokój, mir[15]].

-          [Laudate księżą![16]].

-          Libro finito[17],/ Zapłać ty mnie moje myto[18].

-          [Toc tak jest koniec].

-          [Przyszedł dobry do złego].

-          Jan, sługa wasz - / We wszyćkich rzeczach chcę być wasz.

-          Miły miłą miłuje,/ Chłop[19] się temu dziwuje.

-          Anna, Kachna, Machna[20] - wszyćki mnie[21],/ A chłopu prze gowno[22] a[23] i dwie.

-          [Ileś tu miał złych lubości[24]].

-          [O ganiebna[25] lubości].

-...



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Włodarski Polska poezja świecka XV wieku, STAROPOLKA
14 POLSKA POEZJA ŚWIECKA XV WIEKU Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Skarga umierającego,?nti
Polska poezja świecka XV wieku Cantilena, opracowanie
POLSKA POEZJA SWIECKA XV WIEKU( Nieznany
Polska poezja swiecka XV wieku Nieznany (2)
Polska poezja swiecka XV wieku Nieznany
Polska poezja świecka XV w
Polska poezja świecka XV wieku Satyra na leniwych chłopów
Polska poezja świecka XV wieku Skarga umieracjącego (przekład płocki i wrocławski)
Polska poezja świecka XV wieku Wiersz słoty o chlebowym stole
Polska poezja świecka XV w
polska poezja świecka XV w notatka
Polska poezja świecka XV
15. POEZJA ŚWIECKA XV w., HLP (staropolska i oświecenie), opracowania lektur, średniowiecze
Poezja polska XVw cz.1, filologia polska, staropolska
Poezja polska XVw cz.2, filologia polska, staropolska

więcej podobnych podstron