Pedagogika specjalna - wykład 6-11-2010 - Piotr Winczewski
„Patologia, dewiacja, problemy społeczne, zjawiska dysfunkcjonalne, dezorganizacja społeczna itp. pojęcia to w gruncie rzeczy synonimu używane w celu określenia rozmaitych form społecznego „zła” czy też społecznych „dolegliwości”.
Mają one odcienie znaczeniowe, o które można prowadzić niekończące się spory akademickie.
Każde z tych pojęć wiąże się bowiem z określoną orientacją teoretyczną, światopoglądową czy też tradycją językową. Nie zmienia to faktu, że ich wspólną funkcją jest wyodrębnienie i określenie jakiegoś elementu życia społecznego jako odbiegającego od tak czy inaczej rozumianej - przez dokonującego oceny - normy czy normalności. Wspólną cechą tego rodzaju pojęć jest także to, że ich desygnaty są zmienne w czasie i przestrzeni oraz manipulowane, tzn. podatne na usuwanie lub włączane do świadomości społecznej.”
[Jerzy Kwaśniewski]
„W pewnym stopniu termin „patologia” może być terminem mylącym. Termin ten bowiem wywodzi się z kręgu znaczeń używanych w biologii i medycynie, gdzie zjawiska patologiczne są zazwyczaj ściśle oznaczone. Przenoszenie tego terminu na teren życia społecznego może również mechanicznie przerzucać na te rejony aurę znaczeniową przejętą z nauk biologicznych i medycznych. A przecież większa złożoność zachowań w dziedzinie życia społecznego powoduje większą komplikację rozmaitych form zachowania, na którą wpływa też zróżnicowanie intensywności zachowań. Tak więc mechaniczne stosowanie do zjawisk życia społecznego terminu „patologia” w jego negatywnym znaczeniu - może być zwodnicze. Pewne zachowania odbiegające od konformistycznie wyznaczonej normy ogólnej - traktowane zatem jako patologiczne - mogą być zachowaniami twórczymi, innowacyjnymi, nie rozpoznanymi jeszcze jako takie.”
„Przez patologię społeczną należy rozumieć ten rodzaj zachowanie, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego czy ten rodzaj struktury, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane.”
[Adam Podgórecki]
Warunki patologii społecznej [Irena Pospiszyl]:
naruszenie norm i wartości
destrukcyjność zachowania mierzona skalą potępienia społecznego
występowanie w większej zbiorowości lub w skali masowej
konieczność wykorzystania zbiorowej siły w celu przeciwstawienia się tego rodzaju problemom
Typologia patologii społecznej [Irena Pospiszyl]
stereotypy i uprzedzenia
przestępstwa z nienawiści - terroryzm
dewiacja samotnicza - samobójstwa
agresja wśród dzieci i młodzieży
uzależnienia
- alkoholizm
- narkomania
- od elektronicznych środków przekazu
- hazard
nietypowe zachowania seksualne - homoseksualizm
patologie seksualne
- prostytucja
- pedofilia
- dziecięca pornografia
- kazirodztwo
handel ludźmi
wykluczenie społeczne
- mobbing
- bezdomność
- dzieci ulicy
kreowanie kozła ofiarnego
patologia instytucji - korupcja
„ Z naśladownictwem mamy do czynienia wówczas, gdy człowiek przejmuje zewnętrzne cechy postępowania obserwowanych ludzi. Motywem przejmowania tych wzorów jest dążenie człowieka do społecznego przystosowania się, którego wzorem są dla niego osoby posiadające szczególnie wysoką pozycję społeczną oraz cieszące się popularnością i prestiżem w grupie.”
„Przyswajanie roli społecznej przez naśladowanie nie ogranicza się do zewnętrznych cech zachowania. Jednostka może bowiem przejmować nie tylko te cechy, lecz także uznawane przez nich systemy wartościowania, poglądy, przekonania, itd. Mówimy wówczas o modelowaniu, które prowadzi do przyjęcia przez człowieka norm obowiązujących w danej zbiorowości, a więc uchwycenia obowiązującej roli społecznej.”
[Stanisław Górski]
Okoliczności dezintegracji relacji międzyludzkich [Florian Znaniecki]
istnienie konkurencyjnych, pozostających w konflikcie norm i wartości
rozluźnienie więzi grupowych, alienacja, izolacja
rozwój techniki
spadek znaczenia instytucji religijnych
wzrost postaw roszczeniowych w zakresie praw i wartości
wzrost nałogów i unikanie kontroli społecznej i nadzoru
wzrost indywidualizmu, stopniowy zanik konformizmu
wzrost preferencji hedonistycznych, poczucia niepowodzeń, poszerzanie wolności osobistej
popularność filozofii sukcesu materialnego i wzrost postaw rywalizacyjnych
Niedostosowanie społeczne
Egipt - zamykanie w świątyni dla poprawy moralnej
Platon - postulat wykluczania przez pracodawców ludzi nieprzyzwoicie wyrażających się, gdyż lekkie mówienie o rzeczach nieprzyzwoitych może być pierwszym krokiem do nieprzyzwoitego postępowania. Dla niedostosowanych należy przygotowywać specjalne domy odosobnienia, aby nie wywierali złego wpływu na innych.
Średniowiecze - surowe kary
Anglia (w Birdwell - 1553r.) - pierwszy zakład opiekuńczo-wychowawczy
XVI w. - w Gdańsku i Krakowie
1629r. - Warszawa: Zakład opiekuńczo-wychowawczy dla włóczęgów, żebraków; później przybrał postać poprawczo-karnego (środki represji, kary)
Pierwsze szkoły - XVIII w.: Philip Emanuel Fellenburg (nawiązanie do Pestalozziego, Locke'a): nauczanie połączone z uczeniem się rzemiosła.
Stanisław Jachowicz (XIX w. Warszawa) - budowanie wzajemnego zachowania.
1899 (Chicago) - pierwszy sąd dla nieletnich
1908 Anglia - „Karta wolności dziecka” ochrona przed demoralizacją (w tym ze strony rówieśników)
Polska: 1937/1938: 2000 osób w 18 placówkach
Niedostosowanie społeczne [Stanisław Górski]
jednostki niezdolne do pełnienia ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami wskutek niedostatków dyspozycji wykonawczych procesów
orientacyjnych (głusi, niewidomi)
intelektualnych (upośledzeni umysłowo)
werbalno-motorycznych (przewlekle chorzy, niepełnosprawni)
jednostki nieskłonne do pełnienia ról społecznych wskutek negatywnego ustosunkowania się wobec różnych oczekiwań społecznych
Wychowanie resocjalizujące [Stanisław Górski]
„Świadomy i celowy proces bezpośredniego lub pośredniego oddziaływania na osoby wykolejone w celu przysposobienia ich do pełnienia konstruktywnych ról społecznych w sposób zgodny ze społecznymi oczekiwaniami.”
Etapy niedostosowania społecznego - wykolejenia [Czesław Czapów]
I - Poczucie odtrącenia, niezaspokojenie potrzeby zależności emocjonalnej, agresja antyspołeczna, negacja, bunt, nasilająca się wrogość, niekontrolowanie emocji, brak koncentracji uwagi, nudzenie się, mała cierpliwość.
II - Utrwalanie wrogości wobec osób znaczących i autorytetów, odrzucanie form ekspresji wyrażających łączność z innymi ludźmi, opór wobec prób nawiązania kontaktu, zaspokojenie podstawowych potrzeb poza domem, alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagary, wybryki seksualne.
III - Autonomizowanie się działalności antyspołecznej dostarczające satysfakcji i przyjemności, pierwsze kontakty z gangami, chuliganami, przestępcami, grupowa działalność antyspołeczna, otwarte konflikty z prawem, obyczajami i normami moralnymi.
Sekwencja faz marginalizacji [Bożena Chrostowska]
podjęcie pracy w bardzo młodym wieku przy jednoczesnym niskim poziomie wykształcenia i z pominięciem okresu nauki zawodu
zakorzenienie na stałe w sferze niewykwalifikowanej i niemożność dalszego poziomu materialnego jako rezultat tej sytuacji
bardzo niski dochód, skromny standard życia, mieszkanie w warunkach o niskim standardzie, częste zmiany miejsca zamieszkania z powodów materialnych, praca koiety o charakterze dorywczym, zły stan jej zdrowia (wyczerpanie nerwowe)
dzieci: z reguły osiągnięcie niskiego poziomu wykształcenia, wczesne podjęcie pracy, kłopoty materialne
utracenie głównego źródła dochodu, niska emerytura, korzystanie z publicznej opieki społecznej, izolacja osoby w podeszłym wieku.
ICD - 10 rewizja dziesiata
Rozdział V - Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania
F91: Zaburzenia zachowania: Zaburzenia te charakteryzują się uporczywym i powtarzającym się wzorcem aspołecznego, agresywnego i buntowniczego zachowania. Zachowanie takie powinno prowadzić do poważnego naruszenia adekwatnych dla wielu oczekiwań społecznych. Musi więc być czymś więcej niż tylko zwykłą dziecięcą złośliwością i młodzieńczym buntem oraz mieć względnie trwały charakter (6 miesięcy lub dłużej)
Przejawy
nadmiernie częste wdawanie się w bójki
tyranizowanie otoczenia
okrucieństw wobec ludzi i zwierząt
poważne niszczenie mienia
podpalenia
kradzieże
powtarzające się kłamstwa
wagarowanie i ucieczki z domu
częste i ciężkie napady złości
nieposłuszeństwo
Wzory kulturowe w rodzinach wychowanków ośrodków wychowawczo-resocjalizujących (N=1620) [Maria Jordan]:
Czynniki |
Ojcowie [%] |
Matki[%] |
Alkoholizm |
59,92 |
30,82 |
Brak nadzoru i opieki |
50 |
45,89 |
Przemoc wobec współmałżonka |
44,44 |
6,85 |
Przemoc wobec dziecka |
42,86 |
10,96 |
Przestępczość, karalność |
31,75 |
8,22 |
Ubóstwo |
22,22 |
27,4 |
Uporczywe bezrobocie |
21,43 |
27,4 |
Nadmierne obciążenie pracą |
12,7 |
15,07 |
Negatywny wpływ środowisk pozarodzinnych |
19,05 |
21,92 |
Pobyt za granicą |
10,32 |
5,48 |
Wykorzystywanie seksualne |
5,56 |
0,68 |
26 zakładów poprawczych - 520 miejsc
Ewolucja praktyki resocjalizacyjnej [Edward Dukaczewski] - brak
[Kazimierz Pospiszyl]
„Resocjalizacja to przede wszystkim wychowywanie resocjalizacyjne, rozumiane jako wychowanie niewychowanych, bądź też źle wychowanych! Takie podejście utożsamiane bywa zazwyczaj z tzw. społecznym modelem resocjalizacji. Resocjalizacja to również poprawianie niepoprawnych, czyli urabianie szczególnie opornych na oddziaływania wychowawcze, którego efektem powinno być uczynienie z nich jednostek prawidłowo funkcjonujących w życiu społecznym. Jest to z kolei model medyczny, wg którego resocjalizacja, jak i cała pedagogika specjalna stanowi w swej istocie dziedzinę paramedyczną!
Z tego najogólniejszego rozróżnienia dwóch wcieleń istoty resocjalizacji wynika jasno, że pierwszy jej model (społeczny) bazuje na wychowaniu, natomiast drugi (medyczny) na leczeniu, czyli terapii.”
Odcienie znaczeniowe „resocjalizacji” [Lesław Pytka]:
modyfikacja zachowań poprzez trening prowadzący do wdrukowania prawidłowych (zgodnych z normami) standardów zachowań przynajmniej na poziomie obserwacyjnym
zmiana „społecznej przynależności” przez odrzucenie ról podkulturowych obciążonych stygmatem
przebudowa emocjonalna „wyrzutka społecznego” trawionego kłopotliwymi dla niego samego emocjami prowadząca w kierunku: empatii, przywiązania, sympatii, prospołeczności
wrastanie w kulturę zaspokajania potrzeb zgodnie ze standardami: obyczajowymi, moralnymi, prawami
kształtowanie prawidłowych postaw społecznych
„nawrócenie” na wartości wyższego rzędu, kreacja, samourzeczywistnienie się: artterapia
autoresocjalizacja
Modele [Lesław Pytka]
dyscyplinarno-izolacyjny:
- tradycyjny, poddany fundamentalnej krytyce
- odizolowywanie od środowiska zewnętrznego
- dyscyplinowanie, w tym kary fizyczne
opiekuńczy
- zaspokojenie podstawowych potrzeb młodzieży: (warunki do uczenia się, wykształcenie zawodowe)
- oparty o więź interpersonalną z wychowankiem
terapeutyczny
- oddziaływanie środkami psychologii
- zmiana nastawienia jednostki do innych ludzi, wartości i norm społecznych
- manipulowanie obrazem świata oraz relacji międzyludzkich postrzeganych przez wychowanka
budowanie właściwych relacji interpersonalnych