HISTORIA JĘZYKA POLSKIEGO - ĆWICZENIA
TYPY ARCHAIZMÓW:
Archaizm - termin pochodzenia greckiego, oznaczający ogólnie wyraz, formę wyrazową, konstrukcję składniową, które wyszły z użycia i są stosowane w literaturze w celach stylizatorskich i ekspresywnych.
Obecnie - 5 znaczeń terminu „archaizm”:
wszelka jednostka systemu językowego, zachowana w podstawowej formie
z wcześniejszej epoki, której archaiczności współcześnie się nie odczuwa, np.:
- niebo (niebiosa) wywodzą się z praindoeuropejskiego nebhos
- końcówka -m w wyrazach jestem, gram wywodzi się od praindoeuropejskiej końcówki -mi
zjawisko fonetyczne, fonologiczne, wyraz, forma wyrazowa, zanikłe w języku
ogólnonarodowym, a zachowane w dialektach i gwarach (jest to tzw. archaizm peryferyczny)
wariant jednostki systemu językowego, wyrazu, konstrukcji, który jako
reprezentant elementu minionej epoki często jest wyjątkiem i przeciwstawia się elementowi aktualnego języka, np. kozieł: kozioł, w Prusiech : w Prusach
dowolna jednostka językowa, która wyszła z użycia i jest przestarzała z punktu
widzenia normy językowej współczesnej polszczyzny
wycofany z użycia element językowy stosowany obecnie dla celów artystycznych
ARCHAIZMY JĘZYKOWO-STYLISTYCZNE:
1. archaizmy fonetyczne (dla tekstów pisanych: archaizmy graficzno-fonetyczne)
Konkretyzacja w stosowanych formach wyrazowych cech i zjawisk fonetycznych, charakterystycznych dla języka minionych epok, np. ociec, uźrzeć, wieliki, bohater, mołwić, z wiesnq, Świra d o wic.
2. archaizmy gramatyczne
archaizmy fleksyjne np. zabit, znan, zrobił bych, mychmy poszli, ji, krwie, daci
archaizmy składniowe
Odmienne od dzisiejszych wskaźniki zespolenia np. aczkołiciem, jakokoli, iże
archaizmy słowotwórcze np. ubić, zbrodzień, morderz, rzezikamiennik, inszy,
zwiedzieć się, małość
3. archaizmy słownikowe np. wziąć kogoś na szable, klimkiem rzucać, czynić gańbę, działać
gwałty
archaizmy leksykalne:
archaizmy wyrazowe np. białka, giezło, czędo, otrok
archaizmy znaczeniowe np. podły 'mało wart', nikczemny 'znikomy', grzeczny 'k rzeczy", nędznik 'nędzarz'
archaizmy rzeczowe np. szyszak, ferezja, misiurka, koncerz
archaizmy stylistyczne polegające na zmianie ekspresywnej wartości słowa np. gęba, dziewica
archaizmy frazeologiczne:
wyrażenia
zwroty
frazy
ARCHAIZMY STYLIZACYJNE:
1. archaizmy właściwe
Podobieństwo do elementów prawdziwego języka minionych epok.
archaizmy polskojęzyczne:
archaizmy rzeczywiste (archaizmy językowo-stylistyczne - patrz: wykres
wyżej) - Sięganie do rzeczywistego materiału historycznego.
archaizmy intencjonalne - Korzystanie z materiału historycznego, ale należącego do języka innych epok minionych niż przedstawiana w danym utworze
neoarchaizmy
pseudoarchaizmy
archaizmy obcojęzyczne:
slawizmy archaiczne
archaizmy rzeczywiste
archaizmy intencjonalne
inne:
archaizmy rzeczywiste
archaizmy intencjonalne
archaizmy funkcjonalne
2. archaizmy polskojęzyczne
Odmienność od standardowego języka współczesnego. Używa się jednostek językowych odmiennych od standardowej polszczyzny, ale tożsamych chronologicznie.
archaizmy nieogólnopolskie:
dialektyzmy
regionalizmy
folkloryzmy
argoryzmy
archaizmy ogólnopolskie
kolokwializmy
estetyzmy - Językowe rezultaty zabiegów w sferze estetycznej tekstu, np. leksyka poetycka, ekspresywizmy, instrumentalizacja głoskowa, indywidualizmy słowne, eksperymenty składniowe
3. archaizmy obcojęzyczne
slawizmy współczesne
inne
Opisu form archaizacji tekstu należy dokonywać na kilku płaszczyznach i z uwzględnieniem różnych kryteriów:
→ Kryterium zakresu występowania wykładników archaizacji w tekście - odmiany
archaizacji
→ Kryterium zakresu realizowania przez wykładniki archaizacji systemu językowego -
kategorie archaizacji
→ Kryterium jakości wzorca stylizacyjnego - rodzaje archaizacji
→ Kryterium jakościowych i ilościowych relacji wykładników archaizacji do wzorca stylizacyjnego - gatunki archaizacji
→ Kryterium relacji wykładników archaizacji do rzeczywistości przedstawionej w utworze (celu archaizacji) - typy archaizacji
Odmiany archaizacji:
całościowa (wykładniki pojawiają się z dużą intensywnością we wszystkich
rozdziałach)
częściowa (charakteryzuje ją tylko część, ale nie mniej niż dwie, ww. archaizacji
całościowej w połączeniu z dużą frekwencją tekstową wykładników)
fragmentaryczna (wiąże się z niewielką frekwencją wykładników i spełnianiem
jednego tylko warunku z określających archaizację całościową)
Kategorie archaizacji:
- totalna (realizuje maksymalnie ww. kryteria, stwarza złudzenie autentyku)
- umiarkowana (dobór składników autentycznych dawnego języka jest umiarkowany, stwarza iluzję przeszłości, ale nie utrudnia rozumienia tekstu)
- minimalna (wykładniki występują zwykle tylko w jednej warstwie strukturalnej, są to najczęściej wykładniki leksykalne, np. archaizmy rzeczowe)
Rodzaje archaizacji:
główne (o dużym zakresie stosowania):
a) rodzaje archaizacji właściwej:
archaizacja rzeczywista
neoarchaizacja
pseudoarchaizacja
b) rodzaje archaizacji funkcjonalnej:
dialektyzacjo-archaizacja
regionalizacjo-archaizacja
folkoloryzacjo-archaizacja
argotyzacjo-archaizacja
kolokwializacjo-archaizacja
estetyzacjo-archaizacja
dodatkowe (występujące w niewielkim stopniu):
b) rodzaje archaizacji właściwej:
slawizacja archaiczna rzeczywista
neoslawizacja
pseudoslawizacja
okcydentalizacja
neookcydentalizacja
pseudookcydentalizacja
orientalizacja
neoorientalizacja
c) rodzaje archaizacji funkcjonalnej:
slawizacja anachroniczna (za pomocą współczesnych elementów językowych)
okcydentalizacja anachroniczna
orientalizacja anachroniczna, itp.
Gatunki archaizacji:
- archaizacja rekonstrukcyjna
- archaizacja selektywna
- archaizacja substytucyjna
- archaizacja deformacyjna
Typy archaizacji:
- archaizacja ewokacyjna (archaizacja odgrywa prymarną rolę wobec świata przedstawionego,
konstruuje jego obraz, wyznacza możliwości rozwiązań fabularnych)
- archaizacja informacyjna (archaizacja uzupełnia fabułę przez językową informację o realiach
epoki)
- archaizacja manieryczna (archaizacja pozostaje w kontraście z rzeczywistością przedstawioną, jest wobec niej nienaturalna, sztuczna)