Dr Michał Polak

KRYZYSY FINANSOWE WE WSPÓŁCZESNEJ

GOSPODARCE ŚWIATOWEJ

• Koniec XX wieku - głębokie przeobrażenia w systemie funkcjonowania międzynarodowych rynków finansowych

• po­stępująca globalizacja finansowa

• deregulacja i liberalizacja fi­nansowa - sprzyjały

• instytucjonaliza­cji oszczędności (wzrostowi roli dużych inwestorów instytucjonalnych w przepły­wach kapitału)

• sekurytyzacji (wzrostowi udziału papierów wartościowych w ob­rotach finansowych)

• postęp technologiczny (szczególnie rozwój informatyzacji i telekomu­nikacji) - nowe in­strumenty finansowe o niskich kosztach transakcyjnych i oferują­ce możliwości wysokich zysków

Powstanie globalnego rynku finansowego

• duża płynność i wysoka mobilność międzyna­rodowego kapitału

Plusy?

• Kraje o ograniczonych oszczędnościach własnych - większy dostęp do kapitałów zagranicznych potrzebnych do finansowania ich rozwoju

Minusy?

• Zwiększenie ryzyka powstawania kryzy­sów finansowych - duża zmienność i nieprzewidywalność przepływów kapitałowych

Kryzysy finansowe - epizody gwałtownych zmian na rynku finansowym, które wiążą się z niedoborem płynności i/lub niewypłacalnością uczestni­ków rynku oraz interwencjami władz publicznych mającymi temu zapobiec.

Najczę­ściej wyróżnia się cztery rodzaje kryzysów finansowych:

• kryzysy walutowe,

• kryzysy bankowe,

• kryzysy zadłużenia zagranicznego,

• kryzysy systemu finansowego.

Kryzys walutowy oznacza zaburzenia na narodowych i/lub międzynarodowych rynkach walutowych, najczęściej bezpośrednio wywołane spekulacyjnymi atakami krótko­terminowego kapitału zagranicznego

• objawia się m.in. głębokimi spadkami kursów walutowych, rezerw walutowych i/lub dużymi wzrostami stóp procentowych.

• Przykład: kryzys meksykańskiego peso w 1994 r., kryzys tajlandzkiego bahta w 1997 r., kryzys funta szterlinga w 1964 r., kryzys franka francuskiego w 1992 r., kryzys walutowy w Argen­tynie w 1995 r).

Bezpośrednią przyczyną: nagła utrata zaufa­nia rynków finansowych do stabilności danej waluty, co rodzi oczekiwanie na nieuchron­ną i rychłą jej dewaluację. Następują wtedy:

• gwałtowny odpływ kapitału zagranicznego wcześniej zainwestowanego w danym kraju;

• ucieczka rezydentów od waluty krajowej

• spekulacyjny atak na walutę danego kraju, przeprowadzany głównie przez nierezydentów.

Kryzys bankowy odnosi się do sytuacji, w której dochodzi do znacznego obniżenia ogólnego poziomu kapitału w systemie bankowym, co grozi niedoborem płynności lub niewypłacalnością banków i zmusza je do zawieszenia wypłaty zobowiązań i/lub rząd do udzielenia bankom wsparcia finansowego na szeroką skalę, aby temu zapobiec.

Kryzysy bankowe mogą mieć charakter:

• przypadkowy (efekt „psychologii tłumu", „ma­sowej histerii" oraz „samospełniającej się przepowiedni")

• ich podłożem są czyn­niki realne (np. wahania koniunktury gospodarczej a przez to np. redukcja wartości aktywów bankowych. Deponenci, przewidując taki obrót spraw, masowo wycofują swoje wkłady z instytucji finansowych, co przyspiesza nadejście kryzysu bankowego.

Kryzys zadłużenia zagranicznego jest sytuacją, w której kraj nie jest w stanie ob­sługiwać swego zagranicznego zadłużenia, zarówno zobowiązań rządu, jak i firm prywatnych.

• Trudności z obsługą długu mogą być spowodowane:

• krótkotrwałą utratą płyn­ności (np. w następstwie nagłego wstrzymania dopływu kapitału lub jego raptownego odpływu, gwałtownego wzrostu kosztów importu lub spadku wpływów z eksportu).

• Konieczne staje się czasowe odroczenie obsługi długu i/lub udzielenie dłużnikowi tymczasowego wsparcia finansowego.

• Przykład: kryzysy azjatyckie w latach 1997-1998 i kry­zys meksykański w 1994 r.

• długookresową utratą wypłacalności, która najczęściej ma podłoże strukturalne i ozna­cza, że kraj nigdy nie będzie w stanie spłacić swego zadłużenia.

• Niezbędne jest częściowe lub całkowite umorzenie dłu­gu, w przeciwnym bowiem wypadku kraj zadłużony będzie musiał za­wiesić obsługę zadłużenia.

• W skrajnym przypadku kraj może formalnie ogłosić niewypłacal­ność i odmówić spłaty zobowiązań

• Przykład: kry­zys zadłużeniowy w Ameryce Łacińskiej w latach osiemdziesiątych

Kryzys systemu finansowego oznacza kompletne załamanie funkcjonowania syste­mu finansowego jako całości (instytucji i rynków finansowych), przejawiające się w nie­zdolności do realizowania jego podstawowych zadań (w tym przede wszystkim pośred­niczenia w gromadzeniu i alokacji oszczędności) i wywierające bardzo niekorzystny i długotrwały wpływ na gospodarkę.

• PRZYCZYNY: rozległy kryzy­s bankowy, co destabilizuje funkcjonowanie całego systemu finansowego.

• Kryzys systemo­wy może obejmować kryzys walutowy, (jeśli ten ostatni wywołuje poważne zakłócenia w funkcjonowaniu krajowego systemu płatniczego). LECZ - nie każdy kryzys walutowy prowadzi do kryzysu krajowego syst. finansowego.

KRYZYS ZADŁUŻENIOWY LAT 80-TYCH

kryzys zadłużeniowy:

• ol­brzymi wzrost zadłużenia międzynarodowego krajów rozwijających się i państw Europy Środkowej i Wschodniej,

• wzrost kosztów obsługi długu,

• załamanie dopływu kapitału do tych krajów i związany z tym transfer zasobów do krajów wierzycielskich,

• poważne ekonomiczne i społeczne następstwa tych zjawisk.

GENEZA

• lata 1970-1980 - zadłużenie zagranicz­ne krajów rozwijających się (i krajów ówczesnych krajów socjalistycznych) zwiększyło się z 72,8 mld USD do 586,7 mld USD, tj. po­nad 8-krotnie.

• W dekadzie lat 80-tych, po ujawnieniu się kryzysu zadłużenia przyrost długu był znacznie wolniejszy (2,5-krotny).

• W 1990 r. - 1459,9 mld USD

• 2000 r. - 2363,6 mld USD

• Wzrostowi zadłużenia towarzyszyły zmiany struktury długu krajów dłużniczych. Zmiany te odzwierciedlały zwiększenie roli sektora publicz­nego krajów rozwijających się jako głównego kredytobiorcy oraz sektora prywatnego (banków) krajów wierzycielskich jako kredytodawcy.

• Szybkiemu wzrostowi zadłużenia towarzyszyły coraz liczniejsze przypadki niewywiązywania się poszczególnych krajów ze swych zagranicznych zobowiązań płatniczych.

• W latach 1978-1982 aż 16 krajów było zmuszonych rozpocząć rokowania w sprawie zmiany warunków obsługi swego zadłużenia (m. in. Turcja, Rumunia i Polska).

• sierpień 1982 r. - MEKSYK - drugi co do wielkości dłużnik - oświadczenie o niewypłacalności.

• Od 1982 r. dokonuje się rocznie zmian warunków obsługi długu około 20 krajów, dług zaś, którego warunki obsługi zostały zmienione ze względu na niemożność terminowego wywią­zania się dłużnika ze swych zobowiązań, stanowi około połowy całkowitej wielkości zadłużenia.

PRZYCZYNY światowego kryzysu zadłużeniowego

• wzrost cen ropy naftowej w latach siedemdziesiątych,

• zmiany terms of trade krajów dłużniczych,

• wahania stopy procentowej

• osłabienie dynamiki gospodarczej krajów uprzemysłowionych

• szczególny splot uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych, które sprzyjały procesowi narastania długu, a następnie spowodowały załamanie płatnicze.

NAJWAŻNIEJSZA PRZYCZYNA - wzrost cen ropy naftowej w latach 1973-1974 (4-krotny) oraz 1978-1979 (2-krotny) - „SZOK NAFTOWY”.

SPOWODOWAŁO TO:

• wzrost popytu na kapitał pożyczkowy ze strony krajów rozwi­jających się, importujących ropę,

• wzrost podaży kapitału, pochodzącego ze sprzedaży ropy naftowej przez kraje OPEC i zdeponowanego na kontach banków ko­mercyjnych krajów uprzemysłowionych (tzw. petrodolary).

• wzrost popy­tu i podaży kapitału pożyczkowego - pomyślny klimat dla rozwoju zadłuże­nia.

• Kraje rozwijające się potrzebowały środków na sfinansowanie zwiększonych wydatków na import ropy naftowej i kontynuowanie ambitnych planów rozwoju społeczno-gospodarczego.

• Banki komercyjne „zalane" petrodolarami skierowały w stronę krajów rozwijających się duży strumień kredytowy, zwłaszcza że popyt na kapitał pożyczkowy w krajach uprze­mysłowionych spadł w wyniku głębokiej recesji w latach 1974-1975.

• Banki oferowały kredyty w dużych ilościach i na korzystnych warunkach, bez szcze­gółowej analizy wiarygodności pożyczkobiorców, często ignorując czynniki ryzyka, co częściowo przyczyniło się do „nadmiernego" zadłużenia krajów rozwijających się.

• 1982 r. - stopień zaangażowania kredytowego dziewięciu największych banków amerykańskich w krajach rozwijających się i Europy Wschodniej stanowił 280% ich ka­pitału.

• pożyczki udzielone tylko Brazylii i Meksykowi przekraczały 100% kapitału wielu banków wierzycielskich.

• Duża skala i koncentracja pożyczek rodziła obawy związane z możliwością załamania się systemu finansowego krajów uprzemysło­wionych w przypadku ogłoszenia niewypłacalności przez największych dłużników.

• Z punktu widzenia krajów rozwijających się rozwój „na kredyt" wydawał się strategią bezpieczną i ekonomicznie uzasadnioną.

• W latach 1973-1980, czyli w okresie powstawania zobowiązań płatniczych krajów rozwijających się, poprawiły się terms of trade tej grupy krajów, głównie w wyniku wzrostu cen surowców.

• Począwszy od 1980 r., (gdy większość krajów dłużniczych stanęła wobec ko­nieczności spłaty swoich długów) relacje ich cen eksportowych i im­portowych zaczęły się pogarszać.

Silne wahania stopy procentowej na międzynarodowym ryn­ku finansowym.

Lata 1970-75 - idealne warunki do zaciąga­nia kredytów

• wysokie tempo wzrostu cen w krajach uprzemysłowionych, będących głównym źródłem impor­tu dla krajów dłużniczych,

• realna stopa od zaciąganych kredytów była ujemna.

Lata 1979-1982 - gdy kraje dłuż­nicze przystąpiły do spłaty zaciągniętych kredytów - sytuacja zmie­niła się na ich niekorzyść.

• W wyniku zmian w polityce ekonomicznej USA - stopa procentowa osiągnęła poziom nie spotykany w historii (16% w 1981 r.).

• jednocześnie kraje uprzemysłowione zdołały poko­nać inflację, różnica między realną a nominalną stopą procentową się zmniejszyła.

Zmiany tempa wzrostu gospodarczego w kra­jach uprzemysłowionych.

• Spadek aktywności gospodarczej w latach 1974—1975 - olbrzymia ekspansja kapitału prywat­nego do krajów rozwijających się i państw Europy Środkowej i Wschodniej wskutek pesymistycznych prognoz gospodarczych dla krajów uprzemysłowionych (depresja i stagnacja).

• POWAŻNĄ PRZYCZYNĄ KRYZYSU - NIEEFEKTYWNOŚĆ ICH POLITYK GOSPODARCZYCH

• Błędy w dziedzinie użytkowania zagranicznych kapitałów dotyczące:

• długookresowej strategii rozwoju,

• efektywności procesów dostosowawczych

• umiejęt­ności korzystania z możliwości stwarzanych przez międzynarodowy rynek finansowy.

Zagrożenia związane z kryzysem zadłużeniowym

• wzrastające obciążenie krajów dłużniczych obsługą długu.

• skutki społeczne o zasadniczym znaczeniu dla gospodarki światowej.

• Drastyczne pogorszenie warunków życia szerokich warstw społecznych, dotkniętych redukcją zatrudnienia, cofnięciem dotacji do środków żywności i energii czy wstrzymaniem programów pomocy społecznej (wskutek wdrażania PROGRAMÓW STABILIZACYJNYCH)

• W LATACH 80-TYCH - wśród 17 krajów najbardziej zadłużonych aż w 15 zanotowano spadek konsumpcji na jednego mieszkańca.

• Jeszcze bardziej dramatyczna jest sytuacja najbiedniejszych krajów afrykańskich, gdzie konieczność obsługi długu i procesy dostosowawcze zbiegają się w czasie z innymi czynnikami potęgującymi ubóstwo (spadek produkcji rolnej, niszczenie gleby, zmniej­szenie produkcji żywności w wyniku wzrostu obszaru upraw roślin przeznaczonych na eksport).

• UJEMNY WPŁYW na dynamikę wzrostu gospodarczego gospodarki światowej.

• Przykład: straty gospodarki amerykańskiej w wyniku zmniejszenia eksportu do zadłużonej Ameryki Łacińskiej czy

• załamanie koniunktury w Finlandii w wyniku trudności płatniczych, a następnie rozpadu ZSRR).

Możliwości rozwiązania globalnego problemu zadłużenia

• Podstawowe różnice w programach stabilizacyjnych:

• rozłożenie kosztów wychodzenia z kryzysu między wierzycieli i dłużników,

• lista adresatów programów.

• Propozycje lat 80-tych (m. in. plan Bakera) - nacisk na:

• konieczność zapewnienia dalszego dopływu kapitału pożyczkowego do krajów dłużniczych,

• uporządkowanie przez zadłużone państwa ich gospodarek - przy współudziale MFW,

• dążenie do zapewnienia krajom dłużniczym stabilnych warunków spłaty, a krajom wierzycielskim — odzyskania ich wierzytelności w pełnej wysokości.

• propozycje (np. A. Salomo­na czy H. Wallicha) przewidujące stabilizację stopy procentowej, według której miałyby być spłacane odsetki.

• Połowa lat 80-tych - plany m. in. Fishera i Bradleya:

• kryzysu za­dłużeniowego nie można rozwiązać bez ofiar ze strony wszystkich zainteresowanych stron

• szersze zaangażowanie wierzycieli w koszty rozwiązywania problemu zadłużenia:

• umorzenie całości lub części zadłużenia

• zmniejszenie długu do poziomu jego ceny rynkowej

• dostosowanie obsługi długu do możliwości dłużnika - np. Plan Brady'ego (1989)

• konwersja długu - porozumienie po­legające na sprzedaży lub zamianie na międzynarodowym rynku finansowym posiadanego przez bank zobowiązania dłużnika

• zamiana długu na dług,

• zamiana długu na udziały kapitałowe w przedsiębiorstwach,

• zamiana długu na towary pochodzące z danego kraju

• zamiana długu na wydatki na ochronę środowiska.

• Przełom lat 80/90-tych - redukcja zadłużeń krajów najbiedniej­szych (zwłaszcza państw afrykańskich i Boliwii)

• Początek lat 90-tych - redukcja objęła długi m. in. Egiptu, Meksyku, Polski

• Następnie redukcja części zadłużenia objęła m.in. Argentynę, Filipiny, Nigerię, Wenezuelę, Urugwaj i Kostarykę.

2

---