Ewa Kołodziejek

Stan badań nad gwarami środowiskowymi w polskiej literaturze językoznawczej

Klasyfikacja Klemensiewicza:

Język zawodowy (rozwijająca się na marginesie języka ogólnego) lub gwara zawodowa (rozwijająca się na marginesie gwary lokalnej), rozwija się wśród członków jakiejś izolowanej w różnym stopniu grupy społecznej, określonej wspólnymi interesami i wspólną działalnością zawodową, jest fakultatywna i marginesowa - użytkownik posługuje się nią tylko w pewnych okolicznościach i w określonym czasie, częściej posługuje się językiem ogólnym lub gwarą regionalną.

Różnica między językiem i gwarą zawodową polega przede wszystkim na różnicy leksykalnej. Gwary/języki obejmują rodzime i zapożyczone nazwy przedmiotów i czynności służących do wykonywania zawodu oraz nazwy wytworów tego zawodu. Klemensiewicz wyodrębnia metaforykę i semantykę zawodową, wyrazów z języka ogólnego używa się metaforycznie i przez to zmieniają one swoje znaczenie (przytacza tutaj słownictwo myśliwskie, uczniowskie, złodziejskie i malarskie - nie mówi które to języki, a które to gwary), zmiana znaczenia wyrazów jest świadoma i umyślna, co stanowi o mniejszej lub większej sztuczności g/j, a sztuczność jest tym większa, im większa chęć ukrycia znaczeń, czyli tajności j/g.

2 główne wątpliwości:

1. Na jakiej zasadzie dokonuje Klemensiewicz rozróżnienia na języki i gwarę, biorąc pod uwagę, że np. więźniowie posługują się gwarą, co by oznaczało, że wszyscy pochodzą z terenów posługujących się gwarami lokalnymi.

2. Język czy gwara uczniowska, gdzie większość leksyki jest wspólna uczniom z miasta i uczniom ze wsi.

Praca Klemensiewicza pochodzi z lat 50, gdzie podział na język ogólny i regionalny był wyraźniejszy. Współcześnie granice, zwłaszcza na zachodzie i północy kraju, bardzo się zatarły.

W typologii odrzuca rozróżnienie na język środowiskowy i gwarę środowiskową, co byłoby właściwsze, biorąc pod uwagę rodzaje grup, raczej środowiskowych, a nie zawodowych. Odrzuca również pojęcia: żargon, argot, szwargot jako zabarwione negatywnie (czyli nieprzydatne naukowo).

Urbańczyk, Rozwój języka narodowego (polemika z Klemensiewiczem)

Ogranicza użycie słowa „język” rezerwując go dla ogólnonarodowych odmian języka etnicznego (język ogólny pisany i mówiony, język artystyczny itp.). Sprzeciwia się terminowi „język zawodowy”, który stosuje Klemensiewicz i proponuje zastąpić go „terminologią zawodową”, zaś w przypadku języków uczniowskiego, łowieckiego, konspiracyjnego proponuje „słownictwo środowiskowe”, gdyż odróżniają się tylko niewielką liczbą wyrazów różniących się od języka ogólnego. Języki tajne nazywa żargonami, wyrzucając je częściowo poza języki etniczne, z tego względu, że użytkownicy żargonów nie chcą być rozumiani przez innych. Pojęcia „slang” i „argot” przypisuje gwarom miejskim, ale odrzuca, gdyż są niejednoznaczne i mogą również oznaczać żargon. Termin „wiech”, zaproponowany przez Doroszewskiego na określenie gwary miejskiej również odrzuca, uznając je co najwyżej za słuszne w przypadku warszawskiej gwary miejskiej.

Typologia Urbańczyka jest krokiem naprzód, nadal jednak nie odpowiada współczesnej rzeczywistości (słownictwo zawodowe, słownictwo środowiskowe i żargon). Termin „żargon” nie używany jest współcześnie ze względu na pejoratywny wydźwięk. Natomiast cechą studenckiej odmiany języka jest nie tylko odmienne słownictwo, ale również ładunek ekspresji, będącej wyrazem specyficznej, emocjonalnej postawy wobec rzeczywistości.

Furdal

Podział wariantów językowych oryginalny, kontrowersyjny, oparty na kryteriach gramatycznych (fonetycznych, fleksyjnych i składniowych) oraz semantycznych.

Język zawodowy, język potoczny i język artystyczny, one dzielą się na język pisany i mówiony oraz język ludowy, miejski i literacki.

W pionie język zawodowy wyodrębnia: j. naukowy pisany, j. naukowy mówiony, j. zawodowy miejski, j. zawodowy wiejski.

Poza typologią język administracji (mieści się w języku zawodowym) oraz język publicystyki (nie wyróżnia się cechami zupełnie indywidualnymi), brak również miejsca dla grup nieformalnych, jak studenci czy więźniowie. Natomiast język artystyczny mówiony (właściwie tożsamy z językiem artystycznym pisanym, czyli tak naprawdę nie istnieje jako osobna odmiana), język artystyczny miejski, który też nie istnieje czy też język potoczny literacki.

Skubalanka

Wprowadzenie terminu „styl” na określenie wariantów języka polskiego. Każda wewnętrzna odmiana języka traktowana jest jako quasi-system dysponujący odrębnością funkcjonalną. Wyróżnia 3 rodzaje determinacji funkcyjnych:

1. Funkcja substancjalna - której zastosowania powoduje rozszczepienie języka etnicznego na pisany i mówiony.

2. Funkcja konotacyjna (semantyczna) - która oznacza determinację sytuacji komunikacji językowej, powodując rozszczepienie języka etnicznego na style: potoczny, retoryczny, urzędowy i inne.

3. Funkcja denotacyjna - wiąże się z geograficznym, czasowym, socjalnym ograniczeniem zasięgu użytkownika języka, wynikiem są swoiste style językowe.

Postuluje wprowadzenie metod badawczych z socjolingwistyki i dialektologii, wprowadza: gwary ludowe, żargony i języki zawodowe za style języka. Powołuje się na badania Grabiasa, który twierdzi, że u źródła socjalnych odmian języka leży różnorodność jego funkcji i z typologii nie wyłącza socjalnych odmian języka.

Odmiany współczesnej polszczyzny: ogólnopolski styl mówiony potoczny, a w nim styl socjalny, styl zawodowy, styl rodzinny i biologiczny (zależny od wieku i płci) i właśnie wyodrębnienie tych czterech rodzajów jest bardzo cenne. Uzasadnionym wydaje się też być użycie słowa styl, jednak nie przyjął się powszechnie, gdyż, o ile łatwo powiedzieć o stylu młodzieżowym, o tyle trudno powiedzieć o stylu szewskim, ze względu na powszechność rozumienia słowa styl.

Pisarek

Język narodowy można podzielić z jednej strony na odmianę ogólną, a z drugiej na odmiany terytorialne (dialekty i gwary ludowe), zawodowe i środowiskowe.

Języki środowiskowe (inaczej odmiany czy gwary) z wyjątkiem języków, które chcą się odizolować od reszty społeczeństwa (jak więzienna grypsera), różnią się znacznie mniej od języka ogólnego, niż języki terytorialne. Bliskie im są gwary miejsce (rozwijające się na styku języka regionalnego i ogólnego) oraz języki (lub gwary zawodowe) różniące się specjalnym słownictwem. Współcześnie zróżnicowanie terytorialne się cofa, a środowiskowe pogłębia (postępująca specjalizacja zawodowa).

Zamienne używanie słów - język i gwara. Zróżnicowanie odmian socjalnych i profesjonalnych. Slang, zwany językiem specjalnym, gwarą środowiskową, wiechem lub argotem, jako potoczna odmiana języka narodowego oparta na odrębności środowiskowej, a nie terytorialnej. Głównie mówiony, ale wykorzystywany również w celach artystycznych, bywa zapożyczany przez inne odmiany języka (np. w celach humorystycznych), jednak slangiem pozostają, dopóki zapożyczenia są świadome. Słowo żargon, jako pejoratywny, nie jest używany i zastąpił go termin slang (z tym ostatnim nie zgadza się autor artykułu woli odrzucić obydwa). Slang jest jawny i ma szerszy zasięg społeczny. Plusem takiego podziału (Grabiasa i Skubalanki)

jest rozróżnienie gwar środowiskowych i tajnych, minusem jest zastępowanie slangu żargonem.

Gajda

Wprowadza dodatkowy chaos, proponuje wszystkie odmiany języka nazywać podjęzykiem, choć nie odrzuca terminów żargon, gwara, dialekt.

Podjęzyki:

- funkcyjne: związane z podstawowymi sferami działalności społecznej (potoczny, naukowy, administracyjny)

- „ekspresywne”: ich wydzielenie nawiązuje do tradycji antycznej, do podziału na style wysoki, średni i niski

- gatunkowe: wiążą się z pewnymi tekstami wykorzystywanymi do określonych celów, czyli z gatunkami

- sytuacyjne: związane z określonymi sytuacjami społeczno-komunikacyjnymi (mówiony i pisany)

- związane ze statusem społecznym i rolą społeczną komunikantów (pokoleniowe, płciowe)

- stratyfikacyjne: warunkowane strukturą klasową i warstwową społeczności językowej, ze względu na zmiany społeczne stanowią głównie przeżytek (żargony, dialekty).

Gwary środowiskowe ze względu na to, że są mówione, umiejscawia poza językiem literackim, choć pozostają w ścisłym związku z podjęzykami funkcyjnymi.

Trudno ustalić stanowisko wobec słowa żargon (nazywa je i odmiany języka przestępcze, i studenckie). Na pewno nie rozumie go jako nacechowanego pejoratywnie.

Buttler

Wprowadza pojęcie „typ” na określenie odmian o swoistej strukturze gramatycznej lub leksykalnej.

Język ogólny (literacki) dzieli na typ pisany i mówiony. Typ mówiony na podtyp oficjalny i podtyp obiegowy (standardowy). W podtypie obiegowym wyróżnia styl informacyjno-bytowy, z którego wydziela gwary profesjonalne oraz styl potoczny, a w nim gwary koleżeńskie (studencka, uczniowska).

W podziale tym wątpliwości budzi tylko odróżnienie gwar profesjonalnych od gwar koleżeńskich, ponieważ istnieją odmiany języka, które są na ich styku (odmiana języka marynarskiego).

Wilkoń

Wewnętrzne zróżnicowanie języka potocznego, w którym wyodrębnia warianty regionalne, socjalne (socjolekty), biologiczne (biolekty), psychopatyczne (psycholekty).

Psycholekty to języki osób chorych psychicznie. Jednak lepiej byłoby mówić o mowie takich osób, a nie o języku, bo nie wszyscy chorzy mają używają takiego samego języka.

Biolekty to warianty języka uzależnione od płci lub wieku.

Profesjolekty to języki o względnie czystej funkcji zawodowej. Posługują się nimi przedstawicie takich zawodów, którzy nie kształtują środowisk (sprzedawcy w kioskach). Przestroga przed używaniem słowa gwary, podkreślając, że gwary kształtują się w przestrzennie i społecznie zamknietych grupach.

Socjolekt związany jest z grupami społecznymi, jak klasa, warstwa, środowisko. Warunkiem istnienia socjolektu jest: istnienie środowiska społecznego, które członkowie powiązani są silnymi więzami, względna stabilność grupy, silne poczucie odrębności, ciągłość tradycji, częstotliwość kontaktów członków grupy.

Wyróżnia socjolekty:

- dużych i znaczących grup społecznych (górnicy)

- grup nieformalnych i przestępczych

- grup powstałych na zasadzie dobrowolnych zrzeszeń

- grup zinstytucjonalizowanych i zorganizowanych (wojsko).

Trudno zgodzić się na włączenie języka chłopów do socjolektu, ponieważ Wilkoń wyróżnia gwary ludowe i języki mieszane (połączenie gwar ludowych z językiem potocznym), i właśnie tam powinien umieścić język chłopów. Po drugie trudno zgodzić się na postawienie obok języka marynarzy i wędkarzy (ci ostatni zrzeszają się tylko na podstawie wspólnego hobby).

Dejna

Wychodzi z podstawowego założenia, że język nie jest zjawiskiem indywidualnym, a społecznym, wyodrębnia język ogólnonarodowy oraz dialekty. Przestrzega zasady de Saussure'a w kwestii langue i parole i rozpatruje zjawiska stylu na płaszczyźnie parole, zamiast pojęcia język naukowy, używa styl naukowy. Nie widzi on usprawiedliwienia dla mnożenie języków.

Wyodrębnia on poza pięcioma dialektami, język ogólnopolski (w pojęciu la langue), będący podstawą dla stylów (la parole). Uznaje odmiany stylowe potoczną, naukową, publicystyczną), ale nie uznaje wariantów środowiskowych i zawodowych, uznając je po prostu za słownictwo specjalistyczne.

Porządkuje on kwestie terminologiczne, jednak trudno wyeliminować w ogóle pojęcia np. dialektu, ponieważ jednak istnieje dialektologia i nadal naukowcy zajmują się odmianami regionalnymi języka.

Gwary środowiskowe są względnie autonomiczne w stosunku do języka ogólnego, mają swoisty mechanizm rozszerzania i reprodukcji słownictwa, (za Buttlerem) posiadają podstawowy zasób słów, od którego tworzą pochodne dzięki własnym mechanizmom, znaczna przewaga rzeczowników nad czasownikami i przymiotnikami, ich cechą jest strukturalna przejrzystość znacznej części wyrazów, procesy nadawania nazw (denominacje) sprowadzają się zazwyczaj do tworzenia nowej struktury słowotwórczej, a nie do wtórnego wyzyskiwania semantycznego wyrazów już istniejących, brak synonimów (podawane wyrazy do klasyczne dublety, w ogóle niezróżnicowane.

Tylko nieliczne środowiska społeczne ( z silnymi więzami) są w stanie wytworzyć gwarę, lepiej mówić o słownictwie językowym, niż o gwarze, wg Buttlera różnica tkwi w ilości słów (gwara: 500-3000). Gwara musi również umieć opisać codzienność. Gwarę będzie tworzyć środowisko uczniowskie, przestępcze, ale nie zawodowe.

Gwary środowiskowe jako równorzędne odmiany języka ogólnopolskiego, nie dotyczy ich działalność kodyfikacyjna ani działalność normy zwyczajowej.

Kryterium wyodrębniania gwar środowiskowych zależy od funkcji, jaka wysuwa się na pierwszy plan w komunikowaniu się członków danej grupy.

Klasyfikacja Grabiasa, który wyszedł od trzech cech odmian środowiskowych języka (zawodowości, tajności i ekspresywności), dzieli warianty socjalne na dwie grupy: o prymarnej funkcji profesjonalno-komunikatywnej, czyli zawodowe odmiany języka o charakterze jawnym oraz żargony - genetycznie tajne. ORAZ odmiany o prymarnej funkcji ekspresywnej i tutaj gwary środowiskowe o charakterze jawnym oraz warianty językowe o charakterze krypto zabawowym.

Butler z gwar środowiskowych wyodrębnia gwary nominatywne )ich rola to uzupełnianie słów w zasobie słów języka ogólnego), gwary maskujące (mają ukryć treść przed niewtajemniczonymi), gwary ekspresywne (w których dominuje chęć wyrażenia swoistej postawy intelektualnej i emocjonalnej wobec świata poprzez ironię, humor czy sceptycyzm).

Oba podziały są sztuczne, wymuszone, bowiem żadne odmiany języka nie występują w postaci czystej.

Pojęcie gwary środowiskowej przez autora:

Odmiana języka narodowego, której użytkownikami są ludzie powiązani ze sobą więzią zawodową, wiekową lub społeczną, przez co wyodrębniają się od reszty społeczeństwa. Od języka ogólnego różni gwarę środowiskową odmienne słownictwo i frazeologia; istnieje w postaci mówionej, a jej cechami charakterystycznymi są: spontaniczność, nieoficjalność, nieformalność, potoczność, ekspresywność.

1

---