Współczesne koncepcje sprawiedliwości - Europa jako projekt
Jurgen Habermas: Moderna - nie dokończony projekt, [w:] Postmodernizm a filozofia. Wybór tekstów, red. Stanisław Czerniak i Andrzej Szahaj, Instytut Filozofii i Socjologii PAN,, Warszawa 1996, s. 273-298
Modernizm - niedokończony projekt
Habermas w swoim słynnym tekście „Nowoczesność - niedokończony projekt” przeciwstawia się tezie o wyczerpywaniu się potencjału nowoczesności, tezie popularyzowanej w drugiej połowie XX wieku przez wielu tzw. piewców ponowoczesności.
Pisze natomiast o zaniechaniu i zniekształceniu idei nowoczesności, co przejawia się w swoistej „konserwatywnej reakcji” ze strony ogółu postmodernistycznych tendencji w sztuce, życiu społecznym i myśli filozoficznej.
Na gruncie estetyki dochodzi do wyrodzenia się pierwotnej, kantowskiej idei autonomizacji sądów estetycznych wobec sądów etycznych i sądów poznawczych w patologiczną formę „sztuki dla sztuki”, w której to formie sztuka rezygnuje z emancypacyjnych ideałów oraz odniesień wobec świata życia i przestaje odsyłać do czegokolwiek poza samą sobą.
Deliberatywna demokracja
W ten sposób J. Habermas odnosi się do debaty wokół modernizmu, nie przyznając racji tym, którzy pożegnali modernę widząc w nij projekt wyczerpany i skończony.
Różny też zakres mają koncepcje liberalizmu politycznego Rawlsa i Habermasowska idei deliberatywnej demokracji;
podczas gdy koncepcja Rawlsa odnosi się do sfery politycznej, koncepcja Habermasa ma szerszy charakter i uwzględnia szeroko pojętą deliberatywnie ustanawianą tożsamość politycznego „my”.
Opinia publiczna
W proponowanym przez Habermasa ujęciu polityki deliberatywnej, Sfera Publiczna w demokratycznym państwie prawa powinna być przestrzenią, w której kształtuje się, będąca wynikiem dyskursywne uzyskanej zgody, opinia publiczna.
Osiągnięty konsens może być racjonalnie akceptowalny przez obywateli, tylko jeśli każdy zainteresowany może zabrać głos w dyskusji i może liczyć, że jego argumenty zostaną poważnie potraktowane, a o wyniku dyskusji decydować będzie jedynie siła lepszego argumentu.
Aby każda zainteresowana grupa mogła nagłośnić dotykające ją problemy i poddać ich rozwiązanie pod dyskusję, agenda poruszanych tematów powinna być otwarta i kształtowana przez publiczność rekrutującą się ze struktur niepowiązanego z systemami społeczeństwa, które to jest w stanie wytwarzać więź stowarzyszeniową oraz uwolnić zawarte w stosunkach międzyludzkich zasoby solidarności.
Zgodnie z prawowitym obiegiem władzy, wskazanym przez Habermasa w koncepcji demokracji deliberatywnej, zorganizowana w społeczeństwie, debatująca publiczność, czerpiąc z pokładów swojego prywatnego doświadczenia powinna identyfikować problemy społeczne, a następnie problemy te powinny być dyskursywnie opracowywane i zgłaszane do opracowania w obrębie parlamentarnej sfery publicznej, i zgodnie z zasadą demokracji uchwalane w postaci prawa.
Świat: chaos globalizacji oraz globalna presja ekonomiczna
Idea Europy Jürgena Habermasa była odpowiedzią na chaos związany z procesem globalizacji oraz globalną presją ekonomiczną, wywieraną przez rynki na państwa.
Z postępującym procesem denacjonalizacji ekonomii, szczególnie rynków finansowych i produkcji przemysłowej, narodowe rządy zostały niejako „zmuszone” do akceptacji relatywnie wysokiego bezrobocia, i marginalizacji rosnących grup
Polityczna instytucja państwa okazała się niedostosowana do globalnych struktur ekonomicznych. Globalizacja, rozmyła poziomy decyzyjne i uczyniła niefunkcjonalnym demokratyczny proces edukowania woli i świadomości jednostek.
Zaniknęła również wiara w możliwość wpływania na losy międzynarodowej wspólnoty, co z kolei przyczyniło się do odpolitycznienia obywateli[1]”.
Habermas J. (2004), Religia potrzebuje nowego przekładu, „Europa”, nr 1, s. 8.
Przemoc
Wzrosła także rola religii. Pojawił się islamski fundamentalizm, który używając języka religijnego zaczął stosować przemoc w wymiarze międzynarodowym.
Sięgając po środki terrorystyczne, wymykał się tradycyjnemu ujęciu pokoju oraz wojny.
Po wydarzeniach 11 września 2001 można uznać, że globalizm, poza swym wymiarem ekonomiczno-gospodarczym przyjął także formę formę międzynarodowej przemocy.
Derrida i Habermas wyłożyli swoje indywidualne opinie na temat wojny z terroryzmem w publikacji Filozofia w czasach terroru : rozmowy z Jürgenem Habermasem i Jacques'em Derridą (czerwiec 2003, 2008), w której przedstawili także podstawowe idee, związane z przeciwdziałaniem przemocy.
Kolonizacja świata życia
Wpływ globalizacji na państwa polegał w kategoriach najbardziej ogólnych na kolonizacji świata życia.
Pojęcie świata życia Habermas zaczerpnął od Husserla - u którego był to świat przeżywany.
Do świata przeżywanego należały sztuka, religia, obyczaje. Podobne znaczenie miał Habermasowski świat życia, należały do niego sztuka, religia, obyczaje.
Świat życia winien zostać istotnym wymiarem ludzkiej aktywności. Tymczasem wraz z globalizacją wzrosła presja ekonomii, rynków finansowych, produkcji przemysłowej i właściwych dla nich regulacji prawnych.
Celem Habermasa stało się zrównoważenie obu wymiarów, odnalezienie obywatelskiego żywego zaangażowania, które sprawiłoby, że instytucje i prawo zostałyby ożywione, wypełnione duchem obywatelskiego uczestnictwa.
Porządek prawny tylko wówczas może być prawomocny, gdy adresaci prawa sądzą, iż procedury jego stanowienia zasługują na aprobatę, ponadto są również przekonani o zasadności występujących w prawie struktur normatywnych. Idealnym zaś uzasadnieniem tych norm byłoby ich dyskursywne ukonstytuowanie. Takiej prawomocności pozapaństwowe regulacje zostały pozbawione.
Dwie drogi wyjścia; - więcej prawa, - serce
Z sytuacji kryzysu związanego z globalizacją można wskazać dwie drogi wyjścia: można mnożyć regulacje prawne, lub zwrócić się ku aktywności obywatelskiej.
Więcej prawa
Dominuje strategia jurydyzacji. Wzrost roli regulacji prawnych w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym, miałby na celu wzmocnienie mówiąc metaforycznie „kośćca” Europy. I jest to strategia tradycyjnie przeprowadzanej obrony Unii.
Serce
Można jedna również zwrócić się ku „sercu” i zaakcentować znaczenie zaangażowania obywatelskiego oraz współdziałania obywateli.
W sytuacji swoistego kryzysu globalizacji filozof polityki - Habermas przedstawił projekt przeciwdziałania kolonizacji świata życia poprzez ożywienie europejskich instytucji europejskim duchem,
Plusy i minusy filozoficzno-politycznych rozwiązań
Wśród minusów, po pierwsze , mamy do czynienia z konfliktem normatywności: w praktyce wygrywa koncepcja rozwiązywania problemów przez iurydyzację.
Ponadto trudno jest rozstrzygnąć, która ze szczegółowych recept, koncepcja Habermasa jest przecież jedną z wielu, przyniesie pożądane konsekwencje, gdyż ich centrum stanowią rozważania normatywne.
Bardziej szczegółowy zarzut skierowany w stronę Jurgena Habermasa wskazuje, że już raz filozof ten ogłosił powstanie europejskiej przestrzeni publicznej - jak się później okazało, było to ogłoszenie przedwczesne.
Europejska przestrzeń publiczna
W 2003 roku wybuchła dyskusja na temat wojny w Iraku.
Zaangażowało się w nią wielu intelektualistów, między innymi Jürgen Habermas. Jego zdaniem, w odpowiedzi na politykę prowadzoną przez George W. Busha, 15 lutego przetoczyła się przez całą Europę fala manifestacji, która zdaniem autorów świadczyła o narodzinach europejskiej sfery publicznej. To niej skierowany był tekst-manifest.
Tekst ukazał się we „Frankfurter Algemeine Zeitung” i „Liberation” z 31 maja 2003. Polskie tłumaczenie pod tytułem „Europa, jaka śni się filozofom” 10 czerwca 2003 opublikowała Gazeta Wyborcza. Habermas i Derrida pragnęli aby Unia Europejska przekształciła się aby mogła zrównoważyć amerykańską politykę zagraniczną. Kluczem do tworzenia tożsamości europejskiej miały stać się odniesione sukcesy w tworzeniu rządów ponad państwem narodowym, które realizowane są przez Unię Europejską oraz wspólnota doświadczeń związanych z rozwojem państwa opiekuńczego. Manifest ten opublikowano w formie książkowej pod tytułem Old Europe, New Europe, Core Europe (2005)
Rozwiązanie kryzysu
Wśród pozytywów, warto wymienić dobrą teoretyczną podbudowę współczesnych analiz filozoficzno-poliycznych, w których aparat socjologiczny (jak u Habermasa) czy teoretyczno-prawny połączone zostały z wymiarem normatywnym.
Ponadto, wobec rosnącej jurydyzacji, wydaje się że Habermas, dokonał właściwej analizy kryzysu - bez zaangażowania obywateli kolejne instytucje oraz rozwiązania prawne przestały wpływać na istotne wzmocnienie działań na arenie globalnej.
Wśród rozwiązań szczegółowych można wskazać także to, że Jürgen Habermas przewidział poważny kryzys Unii związany ze wprowadzeniem wspólnej waluty przy braku polityki ekonomicznej, gospodarczej i społecznej.
Trafna wydaje się również szersza konstatacja, iż Europa winna stanowić konkurencję dla innych obszarów świata. Jedynie zjednoczona gospodarka europejska może stanowić przeciwwagę dla innych globalnych rynków, zaś sprawne instytucje europejskie mogą zapewnić trwałość europejskim wartościom.
Efekt: wycofanie obywateli
Zaowocowało to masowym wycofaniem obywateli z aktywności publicznej. Habermas stwierdził: „nieopanowana globalizacja, która rozmyła poziomy decyzyjne i uczyniła niefunkcjonalnym demokratyczny proces edukowania woli i świadomości jednostek. Zanikła również wiara w możliwość wpływania na losy międzynarodowej wspólnoty, co z kolei przyczyniło się do odpolitycznienia obywateli”.
Co więcej w jego mniemaniu, rozszerzająca się globalnie regulacja wolnorynkowa oraz regulacja przez siłę, która odbywała się na poziomie międzynarodowym, wymykając się kontroli demokratycznej, wpłynęła na zanik społecznych więzi: (globalizacja - przyp.A.N.) „sprzyja wypieraniu, tak w życiu publicznym jak prywatnym, tradycyjnych sposobów integracji społecznej, opartych na wartościach, normach i komunikacji”.