ZASADY PROCESOWE
Zasada procesowa - norma o charakterze ogólnym, która podkreśla to co jest najistotniejsze w danym systemie procesowym. Można ją ujmować w dwojaki sposób:
abstrakcyjnie - nie łączymy jej wówczas z żadnym konkretnym systemem procesowym - budujemy model abstrakcyjny;
konkretnie - czyli w takim sensie jaki nadał zasadzie ustawodawca w danym systemie procesowym.
Niektóre z zasad narodziły się już w procesie rzymskim.
Szczególne znaczenie ma procedura francuska (przede wszystkim francuski kpk z 1808 r., który wszedł w życie w roku 1810 i obowiązywał we Francji przez 150 lat). Procedura ta wprowadziła szereg nowych rozwiązań, stanowiła wzorzec dla innych procedur.
Czy w danym systemie procesowym mogą być obecne dwie zasady w stosunku do siebie przeciwstawne?
Ustawodawca budując system procesowy musi podjąć decyzję na jakich podstawach/ zasadach go buduje. Określony system musi przyjąć jedną z dwóch przeciwstawnych zasad, co nie znaczy, że ustawodawca nie określi wyjątków od zasady (nie wolno ich jednak interpretować rozszerzająco).
Wzajemne związki między poszczególnymi zasadami.
Zasady często się wzajemnie uzupełniają - jedna służy realizacji drugiej. Nie jest jednak zasadne tworzenie hierarchii zasad.
Niewątpliwie nadrzędną zasadą procesu jest zasada prawdy (wszystkie rozstrzygnięcia podejmowane są na podstawie ustaleń faktycznych). Prawda nie może być ustalona w dowolny sposób, ale zawsze zgodnie z przepisami kpk.
Zasady procesowe tworzą system, który charakteryzuje określony model procesu.
Niektóre z zasad procesowych dotyczą całego procesu karnego, inne tylko niektórych jego etapów (np. zasada ścigania z urzędu).
1. Zasada ścigania z urzędu
Dotyczy ona pierwszego etapu postępowania, a mianowicie: momentu wszczęcia postępowania karnego. Polega ona na tym, że organy państwa powołane do ścigania przestępstw (policja, prokuratura, ABW, straż graniczna i in.) są uprawnione do wszczęcia i prowadzenia postępowania karnego niezależnie od woli osoby pokrzywdzonej przestępstwem (czasem nawet wbrew jej woli).
Art. 9 kpk
Zasada ścigania z urzędu doznaje pewnych ograniczeń w prawie procesowym:
przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego - w tej kategorii przestępstw ustawodawca pozostawia pokrzywdzonemu swobodę decyzji.
Art. 60 kpk przewiduje jednak, iż prokurator (tylko i wyłącznie!) może, jeżeli uzna, że wymaga tego interes społeczny (przy czym nie chodzi tu tylko o sam czyn, ale i o okoliczności dotyczące osoby pokrzywdzonej), ingerować, a nawet z własnej inicjatywy wszcząć postępowanie karne.
przestępstwa wnioskowe - a więc takie, które ściga się na wniosek pokrzywdzonego.
Art. 12 wyróżnia w tej kategorii przestępstw dwie grupy:
przestępstwa bezwzględnie wnioskowe - przestępstwa, co do których ustawodawca wymaga wniosku pokrzywdzonego niezależnie od osoby sprawcy (np. zgwałcenie z art. 197 kk);
przestępstwa względnie wnioskowe - przestępstwa ścigane z urzędu, a dopiero w przypadku gdy sprawcą jest osoba najbliższa dla pokrzywdzonego na wniosek. Decydujące znaczenie ma tu nie rodzaj przestępstwa, a osoba sprawcy.
Z chwilą złożenia wniosku, dalsze postępowanie toczy się z urzędu. Wszystkie osoby, które brały udział w przestępstwie są objęte ściganiem (pokrzywdzony nie może ograniczy ścigania do określonych osób). Ta reguła nie dotyczy osób najbliższych - wymaga się klarownego żądania ścigania osoby najbliższej.
Kwestią kontrowersyjną jest możliwość cofnięcia wniosku o ściganie. Art. 12§3 dopuszcza cofnięcie wniosku o ściganie. Wniosek może być cofnięty w stadium postępowania przygotowawczego za zgodą prokuratora, a w stadium postępowania sądowego - za zgodą sądu. Wniosek o cofnięcie ścigania jest zatem prośbą kierowaną do prokuratora lub sądu.
Ustawodawca określa moment końcowy złożenia oświadczenia o cofnięciu wniosku w postępowaniu sądowym - tj. po rozpoczęciu przewodu sądowego (do odczytania aktu oskarżenia). Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne. Następstwem cofnięcia wniosku jest umorzenie postępowania karnego - art. 17 kpk.
Art. 12 nie dopuszcza możliwości cofnięcia wniosku w sprawach dotyczących przestępstwa zgwałcenia.
2. Zasada skargowości (art. 14 kpk)
Istotą tej zasady jest to, że sąd nie rozstrzygnie żadnej sprawy karnej, jeżeli nie będzie spełniony warunek w postaci złożenia przez uprawnionego (oskarżyciela) skargi do sądu. Skarga ta zakreśla ramy postępowania sądowego, zarówno granice podmiotowe jak i przedmiotowe. Zasada skargowości prowadzi do tego, że proces jest procesem trójpodmiotowym; każdy podmiot realizuje swoją funkcję procesową:
funkcję oskarżenia realizuje podmiot oskarżyciel, który wniósł skargę i popiera ją w sądzie;
funkcję oskarżonego realizuje podmiot, któremu oskarżyciel zarzuca popełnienie czynu;
funkcję sądzenia sprawuje sąd.
W RP większość stanowią procedury skargowo - mieszane, tzn. takie, w których rola sądu nie jest ograniczona do roli biernego arbitra. Sąd ma pełna inicjatywę dowodową: obok wniosków dowodowych stron, żądań przeprowadzenia dowodów, możliwe jest również wprowadzanie dowodów z urzędu. Sąd jest aktywny także w przeprowadzaniu dowodów na rozprawie - pytania świadkom mogą zadawać członkowie składu sądowego.
* odstąpienie oskarżyciela od oskarżenia - kwestia ta regulowana jest w zależności od charakteru oskarżyciela:
art. 14§2 - odstąpienie oskarżyciela publicznego nie wiąże sądu - sąd może kontynuować sprawę i może się ona zakończyć wyrokiem skazującym. Oskarżyciel publiczny jest związany zasadą legalizmu, wg której organy państwa mają obowiązek wszczęcia postępowania, wniesienia oskarżenia do sądu i popierania go. Oskarżyciel publiczny nie może ograniczyć się do oświadczenia, że odstępuje od oskarżenia- konieczne jest przedstawienie argumentacji, którą sąd może podzielić lub nie.
art. 496 - oskarżyciel prywatny może odstąpić od oskarżenia, co wiąże sąd i prowadzi do umorzenia postępowania przez sąd jeżeli oskarżyciel prywatny odstępuje od rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie. Ustawodawca wprowadza tu warunek w postaci zgody oskarżonego. Odstąpienie oskarżyciela prywatnego od oskarżenia jest możliwe aż do prawomocnego zakończenia postępowania (uprawomocnienia się wyroku)
* proces wpadkowy
Proces taki może mieć miejsce jeśli w toku prowadzonej rozprawy w sądzie ujawnia się, że oskarżony, poza przestępstwem zarzucanym mu w akcie oskarżenia, popełnił jeszcze inne przestępstwo. Sąd z własnej inicjatywy nie może rozszerzyć postępowania. Do rozszerzenia może dojść, jeżeli oskarżyciel ustnie rozszerzy swoją skargę.
Dalsze warunki:
zgoda oskarżonego i jego obrońcy;
nie zachodzi konieczność prowadzenia postępowania przygotowawczego - sprawa nadaje się do natychmiastowego rozpatrzenia przez sąd.
3. Zasada legalizmu
Zasada ta wynika z art. 10 kpk.
Organy państwa powołane do ścigania przestępstw są nie tylko uprawnione ale mają zarazem obowiązek wszczęcia postępowania karnego, jego prowadzenia, podjęcia właściwych decyzji kończących postępowanie przygotowawcze, wniesienia do sądu oskarżenia, prowadzenia działalności oskarżycielskiej wykazującej, że dana osoba powinna ponieść odpowiedzialność.
4. Zasada oportunizmu (celowości)
Jest to zasada przeciwstawna do zasady legalizmu. Polega na tym, że ustawodawca w określonych sytuacjach pozostawia uznaniu organom ścigania czy postępowanie ma się toczyć, czy kierując się interesem publicznym/ państwowym nie prowadzić tego postępowania. Zasada ta obowiązywała kiedyś w bardzo wyraźny sposób we Włoszech.
W Polsce zasada oportunizmu występuje w pewnych sytuacjach:
postępowanie w sprawach nieletnich - ustawa z 1982 r. przewiduje, że jeśli w stosunku do określonego nieletniego sąd rodzinny orzekł już środek poprawczy lub orzekł któryś ze środków wychowawczych, a nieletni popełnia kolejny czyn zabroniony, to ze względu na niecelowość orzekania wobec nieletniego środka, sąd może umorzyć to nowe postępowanie (jeżeli w okresie oczekiwania na umieszczenie w zakładzie poprawczym popełnia nowe przestępstwo, to nie ma sensu znów mu wymierzać środka karnego).
Ustawa o świadku koronnym - jeden z członków grupy zorganizowanej decyduje się na współpracę - świadek koronny jest najpierw podejrzanym (przedstawiono mu konkretne oskarżenie) - jeśli będzie współpracował z organami ścigania, to nie poniesie odpowiedzialności karnej.
Art. 11 kpk - umorzenie absorpcyjne - sprawa o występek zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5 - postępowanie o taki występek można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe (ze względu na rodzaj i wysokość kary już orzeczonej za inne przestępstwa).
Czy w polskim systemie prawnym mamy gwarancje przestrzegania zasady legalizmu?
Nie ma 100% gwarancji, ale istnieją pewne gwarancje, a mianowicie:
nadzór służbowy - nadzór funkcjonujący wewnątrz danego organu ścigania, polega on m.in. na tym, że określone decyzje (te najistotniejsze, decydujące o losach postępowania) nigdy nie sa podejmowane przez jedną osobę - trzeba uzyskać aprobatę ze strony szefa;
nadzór procesowy - jest on określony przepisami kpk. Jest to nadzór prokuratora nad innymi organami ścigania. Określone decyzje tego innego organu są jedynie projektami decyzji, uzyskają moc prawną dopiero po pisemnym zatwierdzeniu przez prokuratora.
System uprawnień pokrzywdzonego - pokrzywdzonemu służy środek odwoławczy w postaci zażalenia na takie decyzje jak: postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa, postanowienie o umorzeniu postępowania, czym doprowadza do skontrolowania tej decyzji przez instancję wyższą. Jeżeli prokurator nadrzędny (on jako pierwszy rozpatruje zażalenie) uzna, iż zażalenie (nie) jest zasadne, musi przekazać tę sprawę sądowi.
Odpowiedzialność dyscyplinarna, a także karna osób, które naruszyły zasadę legalizmu - podjęły działania niezgodne z obowiązkiem ustawowym.
5. Zasada kontradyktoryjności
Wprowadza do procesu metody dochodzenia do prawdy w drodze walki procesowej stron. Muszą temu służyć takie rozwiązania procesowe, które umożliwią stronom prowadzenie aktywnej działalności w procesie. Jest to oparte na założeniu, że zaprezentowanie różnej argumentacji sprzyja temu, iż sprawa zostanie wszechstronnie naświetlona (szeroki obraz okoliczności), co sprzyja wydaniu obiektywnego, sprawiedliwego wyroku.
Z tą zasadą mamy do czynienia dopiero po spełnieniu pewnych warunków, a mianowicie:
oskarżonemu musza być postawione konkretne zarzuty,
strony procesowe muszą mieć zagwarantowaną swobodę podejmowania czynności procesowych;
muszą występować co najmniej dwie przeciwstawne strony oraz podmiot prowadzący, kierujący postępowaniem karnym.
musi istnieć równouprawnienie stron - strony muszą dysponować mniej więcej takimi samymi uprawnieniami.
Pełną zasadę kontradyktoryjności spotykamy dopiero w postępowaniu sądowym. W postępowaniu sądowym są tylko pewne przejawy tej zasady (np. prokurator do pewnych czynności <np. dowodowych> dopuszcza obie strony - pokrzywdzonego i podejrzanego).
Kontradyktoryjność jest zasadą, która decyduje o strukturze postępowania. Jej wyrazem są przepisy dotyczące stron procesowych. Wyraźnym przejawem zasady kontradyktoryjności jest inicjatywa dowodowa stron (przeprowadzenie dowodów by udowodnić dane okoliczności). Strony mogą aktywnie uczestniczyć w postępowaniu dowodowym. Tzw. Głosy stron następują po zakończeniu postępowania dowodowego, przed wydaniem orzeczenia.
Zasada kontradyktoryjności zakłada aktywną rolę sądu:
ma on pełną inicjatywę dowodową - może sam wprowadzać dowody z urzędu;
jest aktywny w toku przeprowadzania dowodów na rozprawie.
6. Zasada prawdy
Ma ona pierwszoplanowe znaczenie w procesie.
Jest to zasada koronna (naczelna) w hierarchii zasad. Przepisy kpk powinny oczywiście służyć wykryciu prawdy.
Zasadę tą zawarto w art. 2§2 kpk. Oznacza ona, że wszelkie rozstrzygnięcia podejmowane w toku postępowania karnego musza opierać sue na ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczywistością.
Wyraża ją także art. 4 kpk (niektórzy twierdzą, iż jest w nim zawarta zasada obiektywizmu). Art. 4 nakłada na organy procesowe obowiązek wszechstronnego rozpatrzenia sprawy, a więc rozpatrzenia zarówno okoliczności korzystnych jak i niekorzystnych dla podejrzanego (obiektywne działanie organu).
Gwarancje zasady prawdy:
system środków zaskarżenia - wprowadzenie zwyczajnych środków zaskarżenia/zażalenia (odwołanie, apelacja) oraz nadzwyczajnych środków zaskarżenia (kasacja, wznowienie postępowania);
zasada kontradyktoryjności - wykorzystanie aktywności stron procesowych;
zasada bezpośredniości - eliminowanie wszelkich ogniw pośrednich przy przeprowadzaniu dowodów;
zasada swobodnej oceny dowodów - brak ustawowych reguł dotyczących oceny dowodów;
zwrot przez sąd sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego;
przyznanie się oskarżonego do winy - traktowane jest tak, jak każdy inny dowód - poddane jest swobodnej ocenie (art. 388). Tylko sąd może ograniczyć dalsze postępowanie dowodowe jeśli uzna przyznanie się do wny za wiarygodne.
7. Zasada swobodnej oceny dowodów
Artykuł 7 wyrażający zasadę swobodnej oceny dowodów jest wyraźnie adresowany do wszystkich organów prowadzących postępowanie karne, wcześniej mowa była tylko o sędziach.
Wynika z niego, że ocena poszczególnych dowodów należy do organu prowadzącego w danej fazie postępowanie. Jest to ocena, którą kształtują wszystkie dowody. Ta ocena jest oceną swobodną organu procesowego - ustawodawca nie formułuje żadnych reguł, które dotyczyłyby oceny dowodów.
Zasadą przeciwstawną do zasady swobodnej oceny dowodów jest zasada legalnej (ustawowej) oceny dowodów - polegała ona na tym, że w ustawie zawarte były, wiążące organy, reguły dotyczące oceny poszczególnych dowodów.
Zasada swobodnej oceny dowodów nie oznacza dowolności ich oceny - poszanowane muszą być reguły logicznego rozumowania, tak by respektowane były wskazania wiedzy (nie może wystąpić sprzeczność z aktualna wiedzą), trzeba także brać pod uwagę doświadczenie życiowe (czy może raczej doświadczenie zawodowe) organu, który dokonuje oceny.
W polskim systemie procesowym obowiązuje system swobodnej, aczkolwiek kontrolowanej oceny dowodów:
organ procesowy, który wcześniej dokonał oceny dowodów i podejmuje na tej podstawie decyzję (ustala stan faktyczny), podejmuje odpowiednie rozstrzygnięcia, musi wyjaśnić jednocześnie swoją ocenę dowodów (jakie fakty uznał za udowodnione, jakich nie przyjął i dlaczego; które zeznania świadków uznał za wiarygodne) w uzasadnieniu wyroku.
W razie zaskarżenia wyroku decyzji procesowej, ocena dowodów dokonana w I instancji podlega kontroli w instancji odwoławczej.
8. Zasada jawności
Z zasadą tą wiąże się pytanie: Czy w ramach zasady jawności mówić o tzw. Jawności wewnętrznej (w stosunku do stron, które w danym postępowaniu występują) i o jawności zewnętrznej (w stosunku do społeczeństwa), czy też w ogóle nie mówić o takiej jawności i mówić o jawności wobec społeczeństwa, a jawność stron uznać jako wynikającą z zasady kontradyktoryjności (zasady publiczności) ?. Zasada jawności wobec społeczeństwa nie odnosi się do całego postępowania (czynności w śledztwie i dochodzeniu nie są jawne; podobnie jak posiedzenia w sądzie) - dotyczy ona właściwie rozpraw sądowych.
W śledztwie i dochodzeniu uczestniczą strony, a więc zachowana jest tu jawność wewnętrzna.
Jawność rozpraw sądowych - różnica poglądów.
Jawność rozpraw sądowych jest istotna z jednego powodu - społeczeństwo ma możliwość pewnego rodzaju społecznej kontroli nad sądami. W wymiarze praktycznym nie ma wielkiego zainteresowania udziałem w rozprawie.
Problem udziału radia, tv, prasy w rozprawach sądowych rozwiązuje art. 357. Decyzję o dopuszczeniu przedstawicieli mediów do udziału w rozprawie pozostawia on sądowi, który rozpatruje daną sprawę karną (dotyczy to oczywiście tylko rozpraw jawnych). Sąd udzieli zezwolenia rejestrowania przebiegu rozprawy jeżeli przemawia za tym uzasadniony interes społeczny, a rejestrowanie nie będzie utrudniać przebiegu rozprawy. Tylko za zgodą sądu można podawać dane oskarżonego i pokazać jego wizerunek. Jeśli chodzi o świadków, poza zgodą sądu na podanie ich danych osobowych i wizerunków, zgodę musi wyrazić sam świadek. Podejmując tę decyzję sąd musi brać od uwagę interes uczestnika postępowania (np. osoby pokrzywdzonej). Te ograniczenia nie dotyczą dziennikarzy prasowych, którzy rejestrują przebieg rozprawy poprzez sporządzanie notatek.
Zasada jawności doznaje pewnych ograniczeń: rozprawa toczy się za drzwiami zamkniętymi bez udziału publiczności - art. 359, art. 360.
Art. 359 - przewidziano dwie sytuacje, w których następuje obligatoryjne wyłączenie jawności:
sąd na rozprawie rozpatruje wniosek prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy (jest to zarazem wniosek dotyczący zastosowania środka zabezpieczającego);
sprawy o pomówienie lub znieważenie, chyba że pokrzywdzony złoży wniosek, by rozprawa była jawna.
W art. 360 przewidziano przypadki wyłączenia jawności rozprawy w całości lub w części, jeśli jawność mogłaby:
wywołać zakłócenia rodzaju publicznego,
obrażać dobre obyczaje,
ujawniać okoliczności ważnych ze względu na interes państwa; jeśli chodzi o tajemnicę państwową to jawność tego fragmentu rozprawy musi być wyłączona;
naruszałaby ważny interes społeczny;
Art. 360§2 przewiduje obligatoryjne wyłączenie jawności (w całości lub w części) na wniosek osoby, która złożyła wniosek o ściganie. §3 przewiduje wyłączenie jawności jeśli choć jeden oskarżony jest nieletni.
W razie wyłączenia jawności rozprawy strony mogą wskazać po dwie osoby, które pozostawałyby na sali - tzw. Mężowie zaufania. Przewodniczący składu może pozwolić na pozostawanie na sali indywidualnie określonym osobom. Osoby, które uczestniczyły w takiej rozprawie mają obowiązek zachowania tajemnicy o tym co działo się na rozprawie.
Jest jeden moment w każdej rozprawie, który zawsze jest jawny - jest to moment ogłoszenia wyroku przez sąd. Chodzi tu o ogłoszenie samego rozstrzygnięcia (sentencji wyroku). Można natomiast wyłączyć jawność przedstawianego ustnie uzasadnienia wyroku.
Zawsze tajna jest faza, w której poza składem orzekającym i, za zgodą przewodniczącego protokolanta, nikt inny uczestniczyć nie może, jest faza narady i głosowania składu orzekającego.
W przypadkach głośnych rozpraw wprowadza się karty (bilety) wstępu na rozprawę. Wówczas na salę wpuszczane są jedynie osoby mające takie karty. Generalnie trzeba przyjąć, że wprowadzenie kart wstępu nie jest ograniczeniem zasady jawności, chodzi jednak o to, by rozprowadzanie kart wstępu następowało w określony sposób.
9. Zasada ustności
Czynności procesowe mają mieć formę ustną. Ustność czynności sprzyja realizacji zasady bezpośredniości i jawności rozpraw. Ustawodawca przewiduje wyjątki od zasady ustności dla niektórych czynności: wprowadza formę pisemną, wręcz jej żąda (apelację np. można złożyć tylko w formie pisemnej). Dla niektórych czynności o istotnym znaczeniu ustawodawca przewiduje połączenie obu form (np. przedstawienie zarzutów podejrzanemu w śledztwie; akt oskarżenia; wyrok).
10. Zasada bezpośredniości
Wymiar sprawiedliwości powinien wyeliminować wszystkie ogniwa pośrednie między organem prowadzącym postępowanie, a źródłami dowodowymi. Zasada ta nie jest realizowana w 100 %. Trzy dyrektywy zasady bezpośredniości:
wszelkie rozstrzygnięcia organów procesowych muszą opierać się na dowodach, materiale dowodowym przeprowadzonym i zgromadzonym w danym postępowaniu karnym);
organ procesowy musi zetknąć się bezpośrednio z dowodem (źródłem dowodowym);
w pierwszej kolejności wykorzystuje się tzw. dowody pierwotne - ustność nie wprowadza zakazu korzystania z dowodów pochodnych;
Zasada bezpośredniości zmniejsza możliwość błędu. Ogniwa pośrednie grożą zniekształceniem obrazu.
Największym ograniczeniem zasady bezpośredniości jest postępowanie w drugiej instancji - postępowanie odwoławcze - decyzja jest podejmowana na podstawie akt sprawy - korzystanie z drogi pośredniej (nie prowadzi się postępowania dowodowego). Tylko wyjątkowo i w niewielkim zakresie sąd odwoławczy może przeprowadzić dowód (zasadą jest tu pośredniość).
Nie jest realne wypełnienie zasady bezpośredniości w sądach I instancji w tzw. czynnościach niepowtarzalnych (takich czynności dokonuje się np. w przypadkach oględzin miejsca, pobrania krwi od kierowcy - ich powtórzenie nie jest możliwe). Czynności takie powinny być bardzo starannie udokumentowane.
Przepisy kpk przewidują wiele odstępstw od zasady bezpośredniości:
art. 389 dotyczy możliwości odczytania protokołów zawierających wcześniejsze wyjaśnienia oskarżonego jeżeli:
oskarżony nie chce ponownie składać wyjaśnień
oskarżony składa odmienne wyjaśnienia niż poprzednio,
oskarżony oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta;
art. 391 dotyczący świadków (a dokładnie środka dowodowego w postaci zeznań świadków) przewiduje możliwość odczytania podczas rozprawy sądowej protokołów zawierających wcześniejsze zeznania, w przypadku gdy:
świadek bezpodstawnie odmawia złożenia zeznań,
niestawiennictwo na rozprawie z powodów nie dających się przezwyciężyć;
świadek zeznaje wyraźnie odmiennie niż poprzednio;
świadek pewnych okoliczności nie pamięta;
świadek przebywa za granicą, nie można mu było wręczyć wezwania;
art. 393 zezwala na odczytanie na rozprawie protokołu oględzin, przeszukań, zatrzymania rzeczy, opinie biegłych, opinie wywiadu środowiskowego, wszelkie dokumenty urzędowe złożone w postępowaniu, akta o karalności;
w wypadkach, gdy stawiennictwo świadka jest niemożliwe w miejscu gdzie odbywa się rozprawa, najczęściej jest to miejscowy sąd rejonowy, czynności dowodowych może dokonać sędzia wyznaczony ze składu orzekającego lub organ pochodzący spoza jednostki rozpatrującej sprawę (pomoc prawna).
11. Zasada domniemania niewinności
wyraża ja art. 5§1 kpk: oskarżonego należy uważać za niewinnego dopóki jego wina nie zostanie udowodniona i potwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu (chodzi tu o prawomocny wyrok skazujący, ale także wyrok sądu warunkowo umarzający postępowanie). Jest to domniemanie prawne.
Wydaje się, że domniemanie niewinności odnosi się do sfery obiektywnej (przesądza o statusie procesowym oskarżonego i jego sytuacji), a nie do sfery subiektywnej (nie jest adresowane do organów prowadzących postępowanie).
Konsekwencje domniemania niewinności:
winy nie wolno domniemywać (obowiązek jej udowodnienia spoczywa na oskarżycielu),
oskarżony nie ma obowiązku udowadniania swojej niewinności (czyli może przyjąć postawę bierną),
oskarżony ma prawo do odmowy składania wyjaśnień (nie może to być traktowane jako okoliczność obciążająca).
Jeśli wina nie zostanie udowodniona wyrok musi być uniewinniający.
Z zasady domniemania niewinności związany jest ściśle postulat in dubio pro reo - art. 5§2 - polegający na tym, że wątpliwości, których usunąć się nie da, tłumaczyć trzeba na korzyść oskarżonego (niektórzy uznają to za odrębną zasadę). Czy postulat ten odnosi się do sfery faktów czy też korzystać z niego przy wykładni przepisów prawa? W pierwszym przypadku nie ma wątpliwości, w drugim - opinie są różne.
12. Zasada lojalności (zasada informacji procesowej)
Informowanie uczestników procesu o ich podstawowych uprawnieniach i obowiązkach procesowych.
Art. 16 kpk w §1 przewidziano silniejszą postać tej zasady - w wypadkach, gdy kodeks przewiduje obowiązek pouczenia, przekazania informacji. Brak pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywołać skutków dla osoby, której to dotyczy.
W §2 przewidziana jest słabsza postać tej zasady - organ prowadzący postępowanie powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom informacji o uprawnieniach i obowiązkach. W wypadku braku pouczenia lub mylnego pouczenia stosuje się §1. Art.300 przewiduje obowiązek przekazania informacji procesowej podejrzanemu przed pierwszym przesłuchaniem w formie pisemnej (zawiera podstawowe uprawnienia i obowiązki).
13. Zasada kontroli decyzji procesowych
Oznacza ona, że strony procesowe, a w pewnych przypadkach inni uczestnicy postępowania, mogą doprowadzać do kontroli zasadności, zgodności z przepisami prawa podjętej decyzji procesowej.
Zasada ta realizowana jest przez środki zaskarżenia:
środki odwoławcze:
apelacja od wyroków sądów I instancji;
zażalenie - wnosi się je na niektóre postanowienia (w szczególności na wszystkie, które zamykają wydanie wyroku, np. umorzenie), realne czynności (np.. zatrzymanie przez policję), zarządzenia
inne środki zaskarżenia, np.:
sprzeciw od nakazu karnego;
sprzeciw od wyroku zaocznego.
Trzy środki umożliwiające korektę decyzji:
stwierdzenie nieważności,
kasacja (rozpatruje zawsze SN) - wnoszą o nią strony procesowe, m.in. minister sprawiedliwości - prokurator generalny, RPO;
wznowienie postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem.
14. Zasada prawa do obrony
Jest to zasada konstytucyjna, zawiera ją art. 6 kpk. Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z obrońcy.
Dwa aspekty prawa do obrony:
materialne prawo do obrony obejmuje wszystkie te działania procesowe, które może podejmować oskarżony występując w postępowaniu (oskarżony od samego początku ma status strony):
ma pełną inicjatywę dowodową,
prawo aktywnego uczestniczenia w czynnościach procesowych,
wnoszenie środków zaskarżania (wywoływanie kontroli instancyjnej),
wypowiadanie się przy okazji prowadzonych czynności dowodowych,
prawo składania wyjaśnień;
formalne prawo do obrony - uprawnienie polegające na tym, że oskarżony (już w stadium przygotowawczym) może korzystać z fachowej pomocy obrońcy. Działalność obrońcy może być wyłącznie działalnością jednokierunkową - nie może podejmować działań niekorzystnych dla klienta. Prawo do korzystania z obrońcy polega na tym, że kpk pozostawia oskarżonemu swobodny wybór obrońcy. Wtedy obrońca działa z upoważnienia samego oskarżonego. Tymczasowo obrońcę ustanowić może ktoś z bliskich oskarżonego, ale musi to być później potwierdzone przez oskarżonego. W pewnych sytuacjach kpk przewiduje przypadki wyznaczenia oskarżonemu obrońcy z urzędu. Wyznacza go prezes sądu w następujących sytuacjach (obligatoryjnie - art. 79):
nieletni
głuchy,
niemy,
niewidomy,
zachodzi wątpliwość co do jego poczytalności,
nie włada językiem polskim
kiedy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę - art. 80,
w postępowaniu przed sądem okręgowym rozpatrującym sprawę w I instancji (jeżeli oskarżonemu zarzuca sie zbrodnię lub pozbawiono go wolności).
oskarżony wykaże, że znajduje się w takiej sytuacji materialnej czy rodzinnej, że nie jest w stanie ponieść koztów obrońcy z wyboru.
Między obrońcą z wyboru a obrońcą z urzędu pojawia się stosunek subsydiarności. Oskarżony może mieć maksymalnie trzech obrońców.