PRZEDMIOT PSYCHOLOGII I JEJ DZIAŁY. CZYNNOŚCI CZŁOWIEKA
Psychologia jako dziedzina badań naukowych i działalności praktycznej obejmuje ogromny i bardzo zróżnicowany zakres zjawisk. Z tego powodu jednoznaczne określenie jej przedmiotu wydaje się trudne. W okresie, kiedy po raz pierwszy pojawiła się nazwa „psychologia” (tj. na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych), oznaczała ona „naukę o duszy”, co rzeczywiście odpowiadało współczesnym zainteresowaniom badaczy pozostających pod silnym wpływem teologii. Dzisiaj nazwa ta ma charakter jedynie historyczny i nawet w najmniejszej mierze nie odpowiada temu, czym psychologia zajmuje się obecnie.
Obecnie, najogólniej mówiąc PODSTAWOWYM PRZEDMIOTEM PSYCHOLOGII JEST CZŁOWIEK I JEGO ZACHOWANIE SIĘ. Obydwa elementy tego określenia są ze sobą ściśle związane: kiedy mówimy o psychologii jako o nauce o człowieku, to interesujemy się nim głównie jako podmiotem zachowania się; kiedy zaś mówimy o psychologii jako nauce o zachowaniu się, to mamy na myśli przede wszystkim najwyższe, specyficzne ludzkie formy zachowania się.
Możemy w związku z tym także powiedzieć, że PSYCHOLOGIA TO NAUKA O CZYNNOŚCIACH CZŁOWIEKA I O CZŁOWIEKU JAKO ICH PODMIOCIE.
PRZEDMIOTEM PSYCHOLOGII JEST CZŁOWIEK I JEGO ZACHOWANIE (T. Tomaszewski)
NAUKOWE BADANIE ZACHOWANIA JEDNOSTEK I ICH PROCESÓW PSYCHICZNYCH (R.J. Gerrig, P.G. Zimbardo)
ZACHOWANIE - CZYNNOŚĆ ZA POMOCĄ KTÓREJ ORGANIZM REGULUJE SWOJE STOSUNKI Z OTOCZENIEM. ZACHOWANIE JEST WYRAZEM PRZYSTOSOWANIA SIĘ ORGANIZMÓW DO ŚRODOWISKA.
PROCESY PSYCHICZNE - OPISUJĄ FUNKCJONOWANIE PSYCHIKI LUDZKIEJ. TO PEWNE UKRYTE, WEWNĘTRZNE ZJAWISKA, TAKIE JAK: MYŚLENIE, PAMIĘĆ, SPOSTRZEGANIE, EMOCJE, MOTYWACJA i inne.
Współczesna psychologia jako nauka o człowieku wyróżnia się tym, że jej właściwym przedmiotem staje się coraz wyraźniej zachowanie się najwyżej zorganizowane, jakim jest zachowanie się celowe, ukierunkowane na osiągnięcie stanu końcowego, które jest jego wynikiem. Tę formę zachowania się nazywamy CZYNNOŚCIĄ, a jeśli chcemy podkreślić, że czynności człowieka mają swój przedmiot, na który są skierowane i który pod ich wpływem podlega zmianom, mówimy o DZIAŁANIU lub o CZYNNOŚCIACH PRZEDMIOTOWYCH.
Zachowanie się celowe osiąga u człowieka najwyższy poziom rozwoju i jest dla niego najbardziej charakterystyczne. To, co wyróżnia człowieka od innych istot, to nieustanne dążenie do jakichś celów, realizowanie jakichś zadań. Człowiek stawia sobie coraz to nowe cele i doskonali swoje czynności w dążeniu do ich realizacji, sam przy tym wznosi się na coraz wyższy poziom. Dlatego też zachowanie się celowe staje się w psychologii człowieka głównym przedmiotem badań.
Istotną cechą zachowania się celowego jest jego ukierunkowany przebieg, zmierzający do osiągnięcia określonego celu końcowego. Punktem wyjścia jest tu sytuacja początkowa, zaś punktem docelowym sytuacja końcowa. Zachowanie się celowe zmierza do przekształcenia sytuacji początkowej w końcową (albo do zastąpienia sytuacji początkowej przez końcową). Np. czynność jedzenia prowadzi od sytuacji głodu do nasycenia, czynność szukania prowadzi od sytuacji niedostrzegania jakiegoś przedmiotu do sytuacji, w której jest on widziany, czynność rozwiązywania problemu prowadzi od sytuacji niepewnej do pewnej itp.
Ukierunkowany przebieg czynności wiąże się z faktem antycypacji (przewidywania), zarówno sytuacji końcowej, jak i samej czynności, która ma doprowadzić do tej sytuacji. Antycypowana sytuacja końcowa nazywana jest celem czynności, zaś antycypowana czynność, która ma do tego celu prowadzić nazywana jest programem. Jeśli w określonej sytuacji człowiek wytwarza sobie cel do osiągnięcia i program do wykonania, to możemy powiedzieć, że stawia sobie zadanie, a sytuację, która ma ulec zmianie zgodnie z zadaniem, możemy nazwać sytuacją zadaniową.
ŹRÓDŁOSŁÓW POJĘCIA PSYCHOLOGIA
Psychologia = „psyche” (gr.) „umysł” lub „duszę”
+
„logos” (gr.) „badanie”, „naukę”
co oznacza
„badanie umysłu” lub „nauka o duszy”
RYS HISTORYCZNY
W psychologii wyróżnia się dwa okresy: przednaukowy i naukowy
PSYCHOLOGIA PRZEDNAUKOWA
Psychologia uprawiana była w ramach filozofii (jako gałąź filozofii) (początki w czasach Platona i Arystotelesa V i IV w.p.Ch.) oznaczała „badanie umysłu” lub „naukę o duszy”.
OKRES NAUKOWY W PSYCHOLOGII Wilhelm Wundt (1879) otworzył w Lipsku pierwsze uniwersyteckie laboratorium psychologiczne
Usamodzielnienie się psychologii jako nauki (1879) oznacza oparcie się jej na metodach empirycznych (doświadczalnych), polegających na obserwacji i rejestracji danych.
CELE PSYCHOLOGII
Opisywanie tego, co się dzieje - polega na dokładnym (obiektywnym) obserwowaniu zachowania i zbieraniu faktów takich, jakie realnie występują (pozbawionych subiektywnych, osobistych czynników zniekształcających, np., własnych oczekiwań, uprzedzeń). W celu zbadania zachowania jednostki badacze mogą stosować różne poziomy analizy od ogólnego (całościowego) do najbardziej szczegółowego.
Wyjaśnianie tego, co się dzieje - polega na wyjaśnieniu faktów, które wcześniej zostały zaobserwowane. W tym celu badacz wykracza poza informacje, które uzyskał w procesie spostrzegania. Wyjaśniając uwzględnia się fakt, że na ludzkie zachowanie wpływa kombinacja różnych czynników.
Przewidywanie tego, co się zdarzy - przewidywania to twierdzenia dotyczące prawdopodobieństwa, że wystąpi pewne zachowanie lub zostanie wykryta określona zależność, czyli opierają się na wiedzy o tym, w jaki sposób zjawiska wiążą się ze sobą. Często dokładne wyjaśnienie przyczyn pewnej, aktualnej formy zachowania umożliwia badaczowi dokonywanie trafnych przewidywań innego zachowania w przyszłości.
Kierowanie tym, co się dzieje - oznacza spowodowanie wystąpienia lub niewystąpienia danego zachowania - zapoczątkowanie go, podtrzymywanie, zahamowanie, wpływanie na jego formę, siłę, częstotliwość występowania. Pozwala to psychologom na poprawę jakości życia ludzi.
W efekcie coraz silniejszego powiązania psychologii z życiem człowieka i społeczeństwa, psychologia rozwinęła się nie tylko jako NAUKA TEORETYCZNA, ale także jako NAUKA STOSOWANA, służąca rozwiązywaniu praktycznych problemów i zadań.
PSYCHOLOGIA TEORETYCZNA zajmuje się wykrywaniem i poznawaniem praw rządzących czynnościami psychicznymi istot żywych (głównie człowieka).
DO GŁÓWNYCH DZIAŁÓW PSYCHOLOGII TEORETYCZNEJ NALEŻĄ:
P. OGÓLNA
P. ROZWOJOWA (ROZWOJU CZŁOWIEKA)
P. SPOŁECZNA
PSYCHOLOGIA OGÓLNA - stanowi podstawę wszystkich innych dziedzin psychologii. Bada prawidłowości procesów psychicznych, czynności regulacyjne istot żywych oraz mechanizmy, które je uruchamiają i kierują nimi.
Opisuje procesy poznawcze (wrażenia, spostrzeżenia, uwagę, pamięć, myślenie) oraz procesy emocjonalne i motywacyjne. Zajmuje się także struktura osobowości człowieka i różnicami indywidualnymi między ludźmi.
PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA - zajmuje się badaniem rozwoju psychicznego. Jej przedmiotem są zmiany (rozwojowe) dokonujące się w psychice i zachowaniu się człowieka w różnych fazach jego życia, tj. od poczęcia aż do naturalnej śmierci) (tzn. psychologia ta uwzględnia w swoich badaniach zmienną czasu).
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA - zajmuje się zagadnieniami, które dotyczą człowieka jako członka grup społecznych. Bada zachowanie się jednostki pod wpływem: grupy czy innej jednostki, a także grupy pod wpływem: jednostki, czy innych grup. Zajmuje się naukowym badaniem sposobu, w jaki na ludzkie myśli, uczucia i zachowania wpływa rzeczywista lub wyimaginowana obecność innych. (E. Aronson).
PSYCHOLOGIA STOSOWANA (PRAKTYCZNA) - zajmuje się zastosowaniem wiedzy psychologicznej w praktyce.
Podział psychologii na teoretyczną i praktyczną (stosowaną) ma jednak znaczenie wyłącznie orientacyjne. Poszczególne dziedziny psychologii stosowanej zajmują się bowiem nie tylko wykorzystaniem w praktyce wiedzy zaczerpniętej z podstawowej dla psychologii dziedziny teoretycznej, jaką jest psychologia ogólna, ale też rozwijają w pewnym stopniu i zakresie wiedzę teoretyczną.
WYBRANE DZIAŁY PSYCHOLOGII STOSOWANEJ
PSYCHOLOGIA KLINICZA
Jej przedmiotem jest zaburzone zachowanie człowieka (inaczej zaburzenie czynności ludzkich).
Zaburzone zachowanie uniemożliwia wówczas osiągnięcie założonego celu, dezorganizuje zachowanie, a tym samym utrudnia lub uniemożliwia zaspokajanie potrzeb, rozwiązywanie zadań, przystosowanie się.
Jeżeli interesuje nas zaburzone zachowanie człowieka, to tym samym ważne jest dla nas, jakie są przyczyny, objawy, patomechanizmy i skutki tych zaburzeń, a tym samym jak możemy je leczyć i im zapobiegać. W ten sposób dochodzimy do sformułowania problemów, którymi zajmuje się psychologia kliniczna, a tym samym wyznaczamy jej praktyczne zadania.
PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA
To dziedzina nauki określana obecnie jako psychologia nauczania i wychowania. Zajmuje się badaniem psychologicznych zagadnień kształcenia (nauczania i uczenia się) oraz wychowania. Bada podstawy psychologiczne nauczania i wychowania człowieka w różnych okresach jego życia. Przedmiotem jej zainteresowania są czynniki wewnętrzne i zewnętrzne, które wpływają na rozwój umysłowy, uczuciowy i społeczny jednostki.
Nauczanie i wychowanie to oddziaływania równorzędne. Różnica między nauczaniem a wychowaniem - polega przede wszystkim na rodzaju zamierzonych skutków tego oddziaływania.
O nauczaniu mówimy wówczas, gdy powstające zmiany dotyczą bezpośrednio szeroko rozumianej sfery poznawczej i wykonaniowej. Wyrażają się one w tym, że jednostka więcej wie i umie. Następuje przyswajanie nowych sprawności, wiadomości, umiejętności, zmieniają się sposoby operowania nimi przez jednostkę. O wychowaniu mówmy wtedy, gdy wpływy, a więc i zmiany, dotyczą sfery emocjonalno-motywacyjnej, systemu wartości. W przypadku wychowania mówi się o oddziaływaniu na osobowość.
PSYCHOLOGIA PRACY
Zajmuje się badaniem procesów i właściwości psychicznych przejawiających się w toku pracy i wpływających na jej wydajność.
Przedmiotem jej zainteresowania są: wydajność pracownika, dobór i rozmieszczenie kadr, szkolenie zawodowe, organizacja pracy, higiena i bezpieczeństwo pracy, doskonalenie metod pracy, stosunki społeczne w zakładzie.
W psychologii pracy wyróżnia się trzy podstawowe działy:
Przystosowanie pracy do człowieka - polega na stworzeniu warunków pracy (np. wygląd hal fabrycznych, oświetlenie, kolor ścian, organizacja stanowisk) dostosowanych do możliwości psychofizycznych ludzi. Czynniki te oprócz oddziaływania na stan fizyczny, warunkują także funkcjonowanie psychiczne człowieka tj. spostrzeganie, uwagę, myślenie, pamięć, co tym samym przekłada się na wyniki pracy.
Przystosowanie człowieka do pracy - obejmuje racjonalny dobór kadr, rozmieszczenie, przygotowanie do pracy. Każdy powinien wykonywać taką pracę, która odpowiada jego uzdolnieniem i zainteresowaniom (stąd potrzeba poznania i zdiagnozowania właściwości psychicznych: inteligencji, zręczności, pamięci, zainteresowań i in.).
Przystosowanie człowieka do pracy z innymi ludźmi - wzajemny stosunek między jednostką a grupą, kierownikami a pracownikami wyrażające się konkretnie we wzajemnym traktowaniu się w płacach, przydziałach czynności, awansach itp., wykorzystywaniu i prześladowaniu (mobbing). Stosunki tego rodzaju wpływają na wytworzenie się określonej atmosfery współpracy.
PSYCHOLOGIA SĄDOWA
Obejmuje - przede wszystkim - problematykę związaną z formułowaniem przez psychologów opinii dla potrzeb organów wymiaru sprawiedliwości. Psychologowie sądowi wykorzystują wiedzę psychologiczną do rozstrzygania określonych problemów w sprawach karnych, cywilnych i rodzinnych. Korzystanie z pomocy psychologów w procesie karnym ma najdłuższą tradycję i dotyczy najczęściej oceny stopnia poczytalności sprawcy (możliwości rozumienia własnych działań i kierowania nimi), oceny wiarygodności zeznań świadków oraz wyjaśniania mechanizmów zachowań aspołecznych u nieletnich sprawców. W sprawach cywilnych psychologowie oceniają najczęściej stan psychiczny określonych osób, od którego zależy ich zdolność samodzielnego stanowienia o sobie, korzystania z praw i ponoszenia odpowiedzialności. Psychologowie również współpracują z sądem w sprawach dotyczących sprawowania opieki nad dzieckiem, w których przedmiotem opinii jest najczęściej ocena kompetencji opiekunów i ich relacji z dzieckiem.
Działy psychologii sądowej:
Psychologia kryminalistyczna (psychologiczne charakterystyki sprawców przestępstw ( m.in.. motywacja, cechy osobowości, poziom intelektualny itp..); psychologiczne portrety sprawców przestępstwa (profilowanie); zaburzenia procesu socjalizacji; psychologiczne charakterystyki ofiar przestępstwa (wiktymologia); psychologiczne aspekty zeznań świadków.
Psychologia penitencjarna (specyfika funkcjonowania zakładu karnego i nieformalnych struktur w nim; programy resocjalizacyjne)
Psychologa sądowego interesuje każda działalność psychologa zmierzająca do rozwiązania problemu leżącego na pograniczu prawa i psychologii.
PSYCHOLOGIA ZDROWIA
Wykorzystuje wiedzę psychologiczną do zagadnień zdrowia, choroby i systemu opieki zdrowotnej. Zajmuje się problemami promocji zdrowia, stylu życia i utrzymania zdrowia, wpływem czynników psychicznych na zdrowie i chorobę, zastosowaniem technik psychoterapeutycznych we wspomaganiu leczenia chorób psychosomatycznych, obejmując wszelkie psychologiczne aspekty związane ze zdrowiem.
Do roli i zadań psychologii zdrowia należą więc:
Poszukiwanie czynników ważnych dla zdrowia (rozszerzanie badań nad emocjami pozytywnymi, poczuciem kontroli i poczuciem własnej skuteczności; rozwój badań nad zachowaniami zdrowotnymi; kontynuowanie badań nad typologia osobowości i strukturami psychicznymi, które wpływają na zachowanie zdrowia).
Działania praktyczne na terenie medycyny (praca z pacjentem - diagnostyka, rehabilitacja; praca z personelem medycznym - np. trening antystresowy, kształtowanie umiejętności interpersonalnych w kontakcie z pacjentem).
Promocja zdrowia (tworzenie podstaw teoretycznych; psychoedukacja ludności zdrowej).
PSYCHOLOGIA SPORTU
Dział psychologii zajmujący się badaniem, wyjaśnianiem i opisywaniem psychologicznych zjawisk występujących w aspekcie sportowym, a także wykorzystywaniem uzyskanych na tej podstawie teorii, metod i technik w celu poprawy osiągnięć i ogólnego funkcjonowania osób uprawiających sport.
Przedmiotem badań tej dziedziny jest: osobowość i działalność sportowca (siła motywacji sportowca, jego nastawienie do zawodów; cechy psychiczne sportowca, środki i sposoby psychicznego oddziaływania w sporcie); przygotowanie psychiczne sportowca (jego emocje, gotowość mobilizacyjna).
Rola psychologii sportu polega głównie na edukacji zawodników. Praca psychologa sportu opiera się na twórczym rozwiązywaniu problemów i wprowadzaniu wżycie nowych pomysłów. Znaczenie i wartość psychologii sportu mierzone są przede wszystkim jej udziałem w podnoszeniu efektywności działania, czyli uzyskiwania sportowych sukcesów.
PSYCHOLOGIA PROKREACJI
Zajmuje się procesami psychicznymi i zachowaniami ludzi ujawniającymi się w związku z realizowaniem przez nich funkcji prokreacyjnych.
Interesuje się procesami nabywania, realizowania i tracenia zdolności prokreacyjnych.
Nabywanie zdolności prokreacyjnych związane jest z szeregiem procesów prowadzących do ukształtowania się osobnika płci męskiej lub żeńskiej zdolnego do rozrodu (dojrzewanie płciowe, miesiączkowanie (np. zmiany związane z pokwitaniem, tempo przebiegu, związek między środowiskiem rodzinnym a przebiegiem dojrzewania, znaczenie cyklicznych zmian hormonalnych dla procesów i emocjonalnych, zespół napięcia przedmiesiączkowego i związane z nimi zmiany psychiczne).
Realizowanie zdolności prokreacyjnych - pociąga za sobą szereg zjawisk i procesów, które związane są z podejmowaniem decyzji o rodzicielstwie, przebiegiem ciąży i porodu oraz okresu poporodowego, a także z zaburzeniami płodności (zagadnienia związane z podejmowaniem decyzji o rodzicielstwie; sterowanie płodnością (wiedza i możliwości zapobiegania ciąży, wybór metod, uwarunkowania decyzji); badania nad przerywaniem ciąży - jej uwarunkowania i konsekwencje; postawy wobec aborcji; przeżycia związane z przebiegiem ciąży, porodu połogu, opieką nad noworodkiem i niemowlęciem (zmiany w ciąży, przystosowanie się i radzenie sobie w sytuacji oczekiwania na narodziny dziecka, tworzenie się więzi pomiędzy rodzicami a dzieckiem, powikłania ciąży i porodu ...); problemy w realizowaniu zamiarów związanych z prokreacją (niepłodność jej przyczyny, następstwa i leczenie).
Tracenie zdolności prokreacyjnych - podobnie jak ich nabywanie, związane jest z szeregiem procesów biologicznych, jakie zachodzą w organizmie człowieka (badania nad menopauzą i andropauzą (dotyczące np. stereotypów, rodzajów i nasilenia objawów i ich uwarunkowań, następstw, zmian sytuacji życiowej, przedwczesnej menopauzy).
PSYCHOLOGIA WOJSKOWA
Zajmuje się psychologicznymi aspektami człowieka podejmującego aktywność wojskową.
Przykładowa problematyka podejmowana w ramach psychologii wojskowej: Psychologiczne aspekty funkcjonowania systemu obrony narodowej (wojskowa psychologia społeczna); psychologiczna problematyka organizacji i formowania oddziałów wojskowych; psychologiczna problematyka życia w wojsku; psychologiczne podstawy oddziaływania ideologicznego w wojsku; psychologiczne zagadnienie technicznego wyposażenia wojska; psychologia dowódcy i dowodzenia; psychologia walki zbrojnej.
PSYCHOLOGIA RELIGII
To nauka zajmująca się religijnością, czyli rolą religii w życiu człowieka. Jej zadaniem nie jest ocena autentyczności religii czy istnienia Boga, ale obserwacja i analiza jednostki bądź grupy pod kątem zachowań, które wynikają z wiary.
Przedmiotem badań psychologii religii jest struktura, procesy formowania się, miejsce i funkcja motywacyjna religijności w osobowości człowieka. Ten dział psychologii zajmuje się głównie przeżyciowo-przekonaniową strona religii, próbując przy tym szukać zależności pomiędzy sposobem przeżywania religii, a kontekstem religijno-kulturowym jednostki.
Inne działy psychologii stosowanej to np. psychologia sądowa, inżynieryjna, defektologiczna, rehabilitacyjna, organizacji i zarządzania, ekonomiczna, polityczna, ekologiczna, reklamy i inne