R 16: MOTYWACYJNE, ORGANIZACYJNE I REGULUJĄCE FUNKCJE ODRĘBNYCH EMOCJI.
Radość, zainteresowanie, smutek, złość, strach i wstręt pojawiają się już we wczesnym dzieciństwie, w kolejnych etapach dorastania człowieka pojawiają się: wstyd, poczucie winy, nieśmiałość i pogarda.
Adaptacyjne funkcje emocji
System emocjonalny jest głównym systemem motywacyjnym w zachowaniu człowieka, motywacja ta dotyczy celów zachowania. Emocje są ważnym czynnikiem motywującym spostrzeganie, myślenie i działanie.
Funkcja organizowania spostrzegania, poznania i czynności (zachowania) składających się na działania zaradcze oraz twórcze. Emocje wynikające z predyspozycji i emocje indukowane kierują spostrzeganiem, wzmagają selektywność uwagi i wpływają na treść pamięci roboczej.
Sytuacje wywołujące osobiste zaangażowanie człowieka z reguły aktywują spójny wzorzec współdziałających emocji. Wzajemne relacje między emocjami w aktywowanym wzorcu obejmują interemocjonalne procesu regulacyjne. Regulacja polega na tym, że procesy neuronalne i motywacyjne związane z jedną emocją wzmacniają lub tłumią inne emocje w obrębie tego samego wzorca. Odrębne emocje zazwyczaj występują w układach złożonych z 2 lub > emocji ale każda z nich zachowuje swoje specyficzne właściwości motywacyjne.
Relacje pomiędzy emocjami a zachowaniem kształtują się wcześnie i pozostają stabilne w ciągu życia. Nowe reakcje są komplementarne wobec tych które pozostały niezmienione i funkcjonują podobnie jak ich poprzedniczki.
Emocje wpływają na rozwój osobowości. Regularne występowanie wysokiego poziomu radości bądź pozytywnych stanów emocjonalnych ułatwia interakcje społeczne i sprzyja wykształceniu ekstrawersji.
Emocje mogą się przyczynić do nieadaptacyjnych zachowań jako reakcji na zagrożenie lub trudną sytuację. Takie zachowania z reguły są przejawem problemów w relacjach miedzy emocjami, w interakcjach emocja - poznanie a także w układach emocja- poznanie - działanie.
Tło historyczne
Darwin: ekspresja typowa dal pewnych odrębnych emocji stanowi wzorce ruchów, które w procesie ewolucji pełniły funkcję adaptacyjną. Do dziś ekspresja emocji jest użytecznym mechanizmem. 2 funkcje adaptacyjne emocji: komunikacja społeczna i regulacja doświadczania emocji (swobodna i pełna ekspresja emocji wzmacnia jej doświadczanie natomiast tłumienie wyrażania emocji osłabia je).
Wundt: wszystkie odczucia emocji można interpretować w kategoriach trzech wymiarów: przyjemność - nieprzyjemność, relaksacja - napięcie i spokój - pobudzenie.
Kontekst teoretyczny
Negatywna emocjonalność funkcjonująca jako całość oraz odrębna negatywna emocja (np. smutek) mogą zupełnie inaczej wpływać na rozwój osobowości i zachowanie. Wiarygodne wskaźniki odrębnych emocji są użyteczne w analizowaniu cech osobowości i zespołów lękowych, depresji oraz wrogości.
Emocje są uruchamiane przez poznawcze procesy oceniania i atrybucji. Procesy afektywne i poznawcze są zwykle wzajemnie powiązane. Emocje mogą być aktywowane przez procesy inne niż poznawcze także przez inne emocje. Doświadczenie emocji charakteryzuje się pewnymi cechami organizacyjnymi, które w minimalnym stopniu angażują poznanie, emocje mobilizują procesy poznawcze tworząc przejściowe i trwałe struktury afektywno - poznawcze. Podstawowe funkcje emocji są odzwierciedleniem inherentnych i uprzywilejowanych aspektów statusu sytemu emocjonalnego.
Emocja stanowi szczególny zbiór procesów neuronalnych inicjujących procesy eferentne które nie muszą prowadzić do zauważalnej ekspresji ale zawsze prowadzą do unikatowego, świadomego doświadczenia. To subiektywne doświadczenie może być dostępne za pośrednictwem procesów poznawczych albo systemu językowego. Każda emocja ma trzy poziomy (aspekty): neuronalny, ekspresyjny i doświadczeniowy.
U niemowląt eferentne procesy związane z aktywacją emocji z reguły prowadzą do ekspresji behawioralnej. Relacje pomiędzy procesem aktywacji neuronalnej a ekspresją behawioralną zmieniają się w trakcie rozwoju na skutek dojrzewania i socjalizacji. Jednostka uczy się regulować i modyfikować wyrażanie mocji oraz style ekspresyjne. Informacja zwrotna na temat ekspresyjnego zachowania wpływa na aktywację i regulację doświadczanie emocji. Dziecięce uczenie się regulowania ekspresji emocji jest elementem procesu uczenia się regulacji doświadczeń emocji.
Doświadczanie emocji stanowi cechę świadomości. Jest to uczucie bądź stan motywacyjny który obejmuje określoną tendencję do działania albo poczucie gotowości do działania. Tendencja do działania sprzyja konkretnym celom. Przy pozytywnych stanach emocjonalnych doświadczana przez jednostkę skłonność do reagowania kuc celom bardziej ogólnym (afiliacja i eksploracja). Właściwe doświadczenie emocji nie obejmuje poznania. Emocjonalne stany uczuciowo - motywacyjne zawierają pewną informację i stanowią źródło sygnałów do podejmowania decyzji oraz działania. Jest to niejako tendencja do spostrzegania i myślenia zgodnie z informacją zawartą w emocji.
Na ogół doświadczanie mocji uruchamia procesy poznawcze w sposób uporządkowany, pobudzane są tendencje poznawcze i behawioralne które odpowiadają emocji dominującej w świadomości.
Inicjowanie procesów poznawczych przez emocjonalny stan uczuciowy / motywacyjny oraz następujące po nich skuteczne działanie stanowią wstęp do rozwoju adaptacyjnej struktury afektywno - poznawczej. Taka struktura to skojarzenie między odczuciem emocji a poznaniem, stanowi najpowszechniejszy typ struktury umysłowej. Skłania też do rozpatrywania możliwości że nieświadoma motywacja do doświadczenie emocji które nie zostało zidentyfikowane na poziomie poznawczym.
Podstawowe emocje pojawiające się w najwcześniejszym dzieciństwie określane są jako „niezależne” - ich wystąpienie nie wymaga procesów poznawczych ani się do nich nie sprowadza. Emocje które wykształcają się w pełni w środkowym okresie dzieciństwa są emocjami „zależnymi” gdyż ich pojawienie się łączy z reprezentacyjnymi procesami związanymi z dojrzewaniem i zdobywaniem doświadczeń społecznych.
Adaptacyjne funkcje odrębnych emocji
ZAINTERESOWANIE
Definicja zainteresowania zazębia się z definicjami określeń: ciekawość, zdziwienie, potrzeba eksplorowania / odkrywania i wewnętrzna motywacja. Zdrowy człowiek przebywający w bezpiecznym i komfortowym środowisku doświadcza zainteresowania znaczenie częściej niż innych emocji.
Zainteresowanie motywuje do eksploracji oraz uczenia się i gwarantuje zaangażowanie jednostki w środowisko. Takie zaangażowanie jest warunkiem przetrwania i adaptacji - sprzyja kreatywności, ponieważ człowiek pochłonięty danym przedmiotem czy zadaniem ma poczucie możliwości. Zainteresowanie jest jedyną emocją która może na dłuższą metę podtrzymywać konstruktywne czy twórcze przedsięwzięcia.
Zainteresowanie stanowi mechanizm selektywnej uwagi -nie pozwala uwadze na mniej czy bardziej przypadkowe błądzenie pośród ogromu bodźców atakujących nasze zmysły. Kieruje ono uwagę na konkretny przedmiot, osobę, zadanie czy sytuację i dostarcza motywacji i mobilizuje energię potrzebną do zaangażowania i interakcji. Ożywia i stymuluje umysł oraz ciało; zapewnia motywację i zasoby niezbędne do konstruktywnych i twórczych przedsięwzięć; przyczynia się do rozwoju inteligencji i osobowości.
Jest elementem wielu wzorców, złożonych z współdziałających emocji. Może np. osłabić strach na tyle skutecznie by umożliwić reakcję zbliżania się. Zainteresowanie motywuje do reakcji zbliżania się, strach do wycofywanie się na bezpieczną odległość.
Najczęściej występuje w tym samym wzorcu co radość, podtrzymuje aktywne zaangażowanie w zabawę. Radość wypływa z osiągnięcia celu albo z poczucia własnej sprawności, może też być reakcją na jakieś absurdalne wydarzenie.
RADOŚĆ / SZCZĘŚCIE
Wzmaga otwartość na doświadczenia, w sytuacjach społecznych prowadzi to do zachowań afiliacyjnych i wzmacniania więzi z innymi. Wsparcie społeczne tworzy potężny mechanizm adaptacyjny przynoszący oczywiste korzyści w procesie ewolucji i rozwoju. Żadna emocja nie umacnia więzi tak skutecznie jako radość, która przynosi znaczące korzyści niewielkim kosztem.
Radość ma właściwości regenerujące i może służyć jako antidotum na stres. Pozytywne emocje pozwalają na chwilę wytchnienia od stresu i sprzyjają radzeniu sobie w obciążających sytuacjach.
Wyrażanie radości - uśmiech - funkcjonuje jako powszechnie rozpoznawany sygnał gotowości do przyjaznej interakcji. Ekspresja radości może korzystnie wpływać na otoczenie społeczne.
Radość występuje we wzorcach z innymi emocjami - „łzy radości” - współwystępowanie radości i smutku.
SMUTEK
Może wzmacniać więzi społeczne - np. żałoba, kiedyś zwiększała prawdopodobieństwo przetrwania.
Zdolność do spowalniania systemów poznawczego i motywacyjnego. Wywoływane przez smutek spowolnienie aktywności umysłowej i ruchowej może przynosić korzyści adaptacyjne. Spowolnienie procesów poznawczych sprzyja uważniejszemu szukaniu źródła problemu i głębszej refleksji nad porażką czy niesatysfakcjonującymi wynikami które wzbudziły smutek. Taka analiza pozwala spojrzeć na problem z nowego punktu widzenia co ułatwia lepsze zaplanowanie przyszłych działań. Planowanie i przewidywanie kolejnej próby może łagodzić smutek.
Smutek informuje JA i innych o istnieniu problemu. Wywołuje na ogół empatyczny smutek u obserwatora, zwiększa prawdopodobieństwo że ogarnie nas współczucie i zechcemy pomocy. Smutek bywa główną emocją w doświadczeniu osobistego dystresu i odgrywa zasadniczą rolę w zachowaniach empatycznych, współczujących i altruistycznych.
Występuje w kilku dynamicznie znaczących wzorcach: ”łzy radości” (radość + smutek), połączenie smutek + złość np. depresja.
Tomkins: przedłużający się nieunikniony smutek (dystres) jest wrodzonym czynnikiem aktywującym złość. Depresja mobilizuje energię i przeciwdziała wywołanemu przez smutek spowolnieniu procesów umysłowych i motorycznych. Smutek pomaga łagodzić intensywność złości. W stanach depresji złość z reguły jest elementem tzw. „triady wrogości” składającej się ze złości, wstrętu i pogardy.
ZŁOŚĆ
Podstawową funkcją złości jest pogarszanie złej sytuacji i zwiększanie szans wystąpienia gniewnej reakcji - musi być to reakcja agresywna. Czasami wyrażanie złości może zapobiegać agresji. Ekspresja złości wobec innego dorosłego czasami hamuje u rozgniewanej osoby rekcję związaną ze złością. Mechanizm taki może zachodzić jeśli wyrażenie złości wywołuje u drugiej osoby natychmiastową ekspresję smutku i przeprosiny.
Kolejną funkcją jest mobilizowanie energii i utrzymywanie jej na wysokim poziomie. Podtrzymuje aktywność skierowaną na cel - powoduje to zwiększenie przepływu krwi do mięśni odpowiedzialnych za działanie, kosztem ukrwienia narządów wewnętrznych. Jest bardzo skuteczna w wypadku skuteczności i dynamiczności w podwyższaniu i podtrzymywaniu aktywności motorycznej.
WSTYD
Zdolność do odczuwania wstydu jest odzwierciedleniem wrażliwości jednostki na sankcje i krytykę innych ludzi. Wstyd jest czynnikiem zmuszającym do społecznego podporządkowania i społecznej jedności. Przewidywanie wstydu motywuje jednostkę do zaakceptowania swej cząstkowej odpowiedzialności za dobrobyt społeczności.
Wstyd przykuwa uwagę jednostki do porażek i nieprawidłowości w funkcjonowaniu JA. Ma znaczący związek z strukturą JA oraz z poczuciem własnej wartości i samooceną.
Wstyd wynika ze stanu w którym świadomość JA jest bardzo silna w prawdopodobieństwo jego wystąpienia się zwiększa kiedy wystawione na widok publiczny JA sprawia niezadowalające wrażanie.
Poczucie wystawienia na widok publiczny towarzyszące doświadczaniu wstydu potęguje świadomość własnych niedociągnięć i niekompetencji. Przewidywanie i chęć uniknięcia wstydu wystarcza motywacji do nabywania umiejętności i podnoszenia kwalifikacji. Wstyd odgrywa znaczącą rolę w rozwoju poczucie kompetencji.
STRACH
Funkcja polega na motywowaniu do ucieczki z niebezpiecznej sytuacji oraz do neutralizowania okoliczności które go wywołują. Antycypowanie strachu stanowi motywację do unikania. Strach może czasem spowalniać system motoryczny i prowadzić do zastygania w bezruchu.
Strach organizuje postrzeganie oraz procesy poznawcze i nadaje im kierunek. Często wywołuje widzenie tunelowe - koncentruje uwagę na źródle zagrożenia i ogranicza wykorzystywanie innych bodźców. Może przynosić korzyści adaptacyjne bo mobilizuje do zachowań ochronnych.
Funkcje emocji w rozwoju osobowości
Główną ogólną funkcją emocji i systemu emocjonalnego jest organizacja cech i wymiarów osobowości.
Zasada stałego wpływu
Emocje powinny wpływać na indywidualny specyficzny sposób myślenia i działania danego człowieka czyli na osobowość. Osobowość jest źródłem różnic indywidualnych w reagowaniu na epizodu intensywnych doznań emocji.
Emocje wpływają na osobowość w sposób ciągły. Na pewnym poziomie intensywności niektóre emocje są stale obecne w świadomości. Każda emocja ma specyficzny wpływ na spostrzeganie, poznanie i działanie. Poszczególne emocje mają udział w kształtowaniu poszczególnych cech charakteru i pewne wzorce emocjonalne determinują pewne ogólne wymiary osobowości.
Próg aktywacji
Różnice indywidualne dotyczące aktywacji odgrywają ważną rolę w rozwoju osobowości. Ludzie bardzo różnią się miedzy sobą pod względem gotowości czy skłonności do wyrażania rozmaitych emocji. Różnice te pojawiają się we wczesnych fazach życia i razem z doświadczaniem opieki wpływają na rozwój osobowości. Różnice te są dość stabilne w czasie.
Stabilność wzorców emocjonalnych
Stabilność dotyczy częstość doświadczania poszczególnych emocji, niektóre emocje regularnie współwystępują i ta regularność wzrasta w miarę rozwoju człowieka. To współwystępowanie jest prawdopodobnie funkcją zarówno wrodzonych jak i wyuczonych związków między emocjami.
Niektóre interakcje mocji cechują się wysokim stanem stabilności, np.: interakcja zainteresowania i radości, smutek + złość. Często powtarzające się stabilne wzorce emocjonalne w szczególny sposób wpływają na poznanie i działanie, a reakcje te oraz tendencje do reagowania stają się cechami osobowościowymi danej jednostki.
6