P E R I O D Y Z A C J A E P O K I
Za wydarzenie rozpoczynające prawie trzydziestoletnią epokę Młodej Polski (tzw. przełom modernistyczny we wszystkich krajach Europy w literaturze, filozofii i sztuce), sytuującą się pomiędzy pozytywizmem a dwudziestoleciem międzywojennym, uważa się wydanie pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera (1891 rok), niosącego nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec - odzyskanie przez Polskę niepodległości (1918 - data umotywowana historycznie)
Epokę można podzielić na następujące fazy:
I 1890 - 1900: epoka poezji Młodej Polski, w trakcie której nastąpiła krystalizacja programu. W okresie tym dominuje poezja. W 1891 ukazały się „Poezje” Kazimierza Przerwy - Tetmajera. W tym samym roku zadebiutowali inni poeci Młodej Polski: Andrzej Niemojewski i Franciszek Nowicki.
II 1900 - 1910: okres literatury zaangażowanej w sprawy kraju, podczas którego tworzą m. in. Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, Władysław Reymont, Gabriela Zapolska.
III po 1910 roku: faza schyłkowa, następuje rozrachunek z literaturą Młodej Polski. W 1910 S. Brzozowski ogłosił „Legendę Młodej Polski”, dzieło, które podsumowało osiągnięcia tego okresu.
___________________________________________________________________
Nirwana (dosłownie: zgaśnięcie, zdmuchnięcie) termin zaczerpnięty z hinduizmu i buddyzmu. Jest to wyzwolenie z cyklu narodzin i śmierci, który powoduje nieustanne przemiany, wędrówkę przez kolejne wcielenia i cierpienie. Istota wyzwolona wyzbywa się woli życia czyli siły popychającej człowieka ku cierpieniu i osiąga stan niebytu, będącego dla niej stanem szczęśliwości. Nie ma tam już cierpienia chciwości, przywiązania do świata materialnego, dwoistości serca i rozumu. Jest to cel dążenia każdej istoty. Dla Młodopolan nirwana pojmowana była jednak w uproszczeniu, jako stan spokoju, uwolnienia od doczesnych cierpień, niebyt.
M Ł O D A P O L S K A
N A Z W A E P O K I
Epokę, która nastąpiła po pozytywizmie, określa się wieloma nazwami:
Modernizm - określenie zawdzięczamy krytykom (Ignacy Matuszewski, Kazimierz Wyka), którzy zmiany zaszłe na przełomie wieków określili tym mianem. Słowo to wywodzi się z języka francuskiego, w którym moderne oznacza nowoczesny, współczesny i pojawiło się pod koniec XIX wieku, gdy określano nim innowacyjne podejście do świata, zespół nowoczesnych cech w literaturze, malarstwie, muzyce, filozofii, oraz niecodzienne kierunki literackie.
Inną nazwą epoki, używaną zarówno w Polsce jak i w Europie, jest neoromantyzm. Przez prefiks neo- (nowy) podkreśla ona powiązanie Młodej Polski z romantyzmem
Kolejne określenie epoki, związane z dekadentyzmem, także zawdzięczamy francuskim krytykom. W nazwie „fin-de-siècle” (koniec wieku) zawarli cechy najbardziej charakterystyczne dla epoki, czyli jej narodziny pod koniec wieku, atmosferę schyłkowości, końca cywilizacji i swoistej śmierci dotychczasowej kultury.
Najpowszechniejszą i najpopularniejszą nazwą epoki jest Młoda Polska. Została stworzona w oparciu o cykl 6 programowych artykułów Artura Górskiego opublikowanych w 1898 roku w krakowskim czasopiśmie „Życie” pod wspólnym tytułem „Młoda Polska”. Były one manifestem ideowo-artystycznym „młodego” pokolenia, które pragnęło doprowadzić do odrodzenia Polski poprzez wzorowanie się na ideologii romantyzmu polskiego oraz wykreowanie nowych norm i wartości etycznych i estetycznych. Za tym terminem opowiedzieli się m.in. Stanisław Brzozowski i Jan Lorentowicz. Podobnie w innych krajach przymiotnik „młoda” określał lata panowania oniryzmu, liryzmu i kultu jednostki (Młoda Francja, Młode Włochy, Młoda Belgia, Młoda Skandynawia).
Maurycy Maeterlinck
Poeta, dramaturg. W latach 1890-91 opublikował dwa głośne dramaty: Intruz i Ślepcy - pierwsze z wielu, które przyniosą mu miano najwybitniejszego dramaturga epoki symbolizmu. W roku 1894 dramaturg napisał utwory sceniczne, przeznaczone dla marionetek. Uważał bowiem, że lalki , całkowicie bezwolne i manipulowane dłońmi aktorów, lepiej nadają się do odgrywania symboli i archetypów. Marionetki z kolei wpisywały się idealnie w konwencję bajkową, więc Maeterlinck coraz częściej pisał swoje sztuki teatralne w formie bajek. Największą sławę przyniosło mu jednak opublikowanie w 1901 r. Życie pszczół - traktatu, w którym z plastyczną poetyckością porównał ul od społeczności ludzkiej. W 1911 r. Maurice Maeterlinck uhonorowany został literacką Nagrodą Nobla.
Ojcem reformy, która spowodowała zasadniczy przełom w teatrze był Anglik, Edward Gordon Craig dał początek właściwej Reformie, tworząc i formułując zasadę autonomii teatru. Według tej zasady przedstawienie stanowi samoistne dzieło sztuki odrębnej od sztuk innych. Jest w tym ujęciu Craiga odbicie ogólnej tendencji do wyzwolenia sztuk od wzajemnej współżależności, do tworzenia każdej sztuki w stanie „czystym”, pozbawionym „zanieczyszczeń” postronnych.Craig zwalczał namiętnie teatr tradycyjny, któremu odmawiał miana sztuki. Potępiał nie tylko naturalizm, ale nawet zwykłą naturalność w mowie, geście i ruchu, a postulował zastąpienie ich wartościami innymi, nie wziętymi z życia, lecz specjalnie ukształtowanymi, służącymi całości koncepcji inscenizacyjnej przedstawienia.Za wartości pierwsze teatru uważał gest, ruch i taniec.
Wymienia się w łączności z Craigiem innego reformatora - Szwajcara, Adolfa Appię. Appia zajmował się inscenizacjami oper Wagnera, usiłując przelać nastroje muzyczne i treściowe w obrazowość sceny.
Stanisław Wyspiański -pisarz, twórca Wesela, poeta, ale oprócz tego był reformatorem teatru i dramatu polskiego. Jego wczesne utwory dramatyczne powstały pod wpływami obcymi. Jednak prawie od samego początku twórczości dramatycznej Wyspiański dążył do stworzenia dramatu monumentalnego, zachowującego tradycje wielkiej dramaturgii romantycznej. Pisarz sięgał do tematów i problemów zakorzenionych właśnie w epoce romantyzmu, wprowadzał też wprost na scenę postacie wielkich twórców romantycznych. Do najbardziej znanych jego dzieł należą dramaty: Wesele, Warszawianka, Wyzwolenie, Lelewel, Noc Listopadowa i Powrót Odysa. Poza tym Wyspiański jest twórcą witraży w katedrze wawelskiej oraz w kościele Franciszkanów w Krakowie.
D E K A D E N T Y Z M
Dekadentyzm (fr. decadence - oznacza upadek, schyłek epoki) był kierunkiem w literaturze francuskiej. Rozwinął się najpełniej w latach 80-tych XIX wieku. Badacze prądów twierdzą, że przygotował grunt pod inny kierunek - symbolizm.
Dekadentyzm charakteryzował sprzeciw wobec mieszczańskiego świata, przekonanie o całkowitym upadku kultury, nieodwracalnym kryzysie sztuki i wszelkich ideologii, wyczerpaniu się wszystkich możliwości artystycznych, przeświadczenie o tym, iż kultura, cywilizacja i ludzka moralność kierują się tylko kategoriami zysku i opłacalności.
Dekadent, traktowany jako byt przyrodniczy, cząstka materii podległa całkowicie prawom natury , czuł się wyobcowany ze świata, nękało go przekonanie o własnej niemocy, na które wpływ miało przeświadczenie o zdewaluowaniu idei pozytywizmu, kryzysie prawdy i moralności. Hierarchizacja poglądów dekadenta była czytelna i przejrzysta: stawiał sztukę nad naturalnością, wyrafinowanie na prostotą, chorobę nad zdrowiem, zamartwianie się nad optymizmem. Jego postawa była mieszanką pesymizmu, zwątpienia w celowość istnienia i negacji nauki, postępu, dokonań cywilizacji.
K A T A S T R O F I Z M
Pesymistyczna tendencja w literaturze, kulturze i filozofii XXw. Zrodzona z przekonania, że kultura w swej obecnej postaci jest skazana na zagładę na skutek wyczerpania swoich sił wewnętrznych i utraty możliwości rozwoju lub agresji z zewnątrz. K. nasilił się w latach 30 XX w., kiedy coraz bardziej realna była możliwość wybuchu wojny.