TEORIA FUNKCJONALNO-STRUKTURALNA
Źródła teorii:
August Comte, Herbert Spencer, Emile Durkheim, Vilfredo Pareto, Claude Levi-Strauss, Alfred R. Radcliffe-Brown, Bronisław Malinowski, Talcott Parsons.
Teoria funkcjonalno-strukturalna opiera się na poglądzie, że życie społeczne jest zawsze strukturalizowane w postaci systemów społecznych. Punktem wyjścia analizy socjologicznej jest badanie budowy, struktury danego systemu społecznego i funkcji, jakie on spełnia na rzecz systemu szerszego. Analiza systemu ukazuje, jakie funkcje spełnia każdy z elementów systemu na rzecz całości. Teoria funkcjonalna nie operuje pojęciem grupy, ale systemu społecznego.
Podstawowe pojęcia:
SYSTEMY SPOŁECZNE - całości spełniające określone funkcje względem większych całości, które również złożone są z określonych elementów wzajemnie od siebie funkcjonalnie zależnych. Szersze systemy absorbują systemy mniejsze, które mogą być traktowane jako ich elementy.
FUNKCJA - rodzaj aktywności spełnianej przez dany element na rzecz określonego systemu społecznego, rodzaj wkładu danego systemu na rzecz szerszego systemu zewnętrznego. To właściwa dla danego systemu aktywność czy działalność konieczna, utrzymująca w istnieniu dany system. Funkcja ma charakter zdeterminowany i wynika ze struktury i rodzaju zależności między systemami czy też między elementami systemu. Elementami w systemie mogą być jakieś części danego systemu, albo poszczególne przedmioty, albo inne cechy, stany, procesy lub części całości wszystkich zależności strukturalnych w systemie.
GRUPA SPOŁECZNA - system społeczny; pewna całość w strukturze systemów społecznych lub tzw. makrosystemów, złożona z elementów funkcjonalnie ze sobą powiązanych
Funkcjonalizm i strukturalizm to dwie orientacje tej teorii.
Funkcjonalizm zajmuje się problematyką funkcji, bada systemy kulturowe i wzory zachowań.
Strukturalizm koncentruje się na analizie budowy - struktury systemów społecznych oraz zasad je organizujących, bada procesy społeczne i zależności w budowie systemów.
ALFRED R. RADCLIFFE-BROWN - STRUKTURALIZM FUNKCJONALNY
Przedmiotem analiz czyni strukturę społeczną systemu. Struktury rozpatruje w skali całego społeczeństwa i innych wielkich struktur społecznych. Twierdzi, że poznanie struktury danego systemu pozwala dopiero wyjaśniać zjawiska kulturowe, obyczaje, wierzenia, wzory życia w społeczeństwie. Struktura społeczna stanowi uregulowane stosunki miedzy jednostkami i zbiorowościami osób w danym systemie i zapewnia temu systemowi jedność.
BRONISŁAW MALINOWSKI - FUNKCJONALIZM
Odwołuje się już nie do jakiegoś ogólnego społeczeństwa, ale do wielości grup społecznych i operuje pojęciem grupy społecznej. Jego zdaniem u podstaw powstawania i funkcjonowania grup tkwią potrzeby, które pobudzają aktywność człowieka.
Podział potrzeb wg Malinowskiego:
biologiczne - konieczność ich zaspokajania powoduje, że ludzie organizują się w różne grupy społeczne, które stanowią formy zbiorowego działania (aby grupa mogła funkcjonować muszą być określone sposoby działania, normy, symbole i kultura), przyczyniają się do powstawania rodzin, grup pokrewieństwa, zbiorowych form działalności gospodarczej, prowadzenia gospodarstw domowych, etc.; są regulowane przez normy; potrzeby biologiczne powodują kształtowanie się dwóch kolejnych grup potrzeb:
psychiczne,
społeczno-kulturalne.
Koncepcję Malinowskiego charakteryzuje tzw. kulturalizm - pogląd, iż kultura reguluje stosunki społeczne czy struktury i służy zaspokajaniu gatunkowych i indywidualnych potrzeb danej zbiorowości.
TALCOTT PARSONS - IMPERATYWIZM STRUKTURALNY
Poglądy zawarł Parsons w dwóch teoriach:
teoria działania społecznego - działanie jako podstawowy rodzaj i forma zbiorowego życia ludzi;
teoria systemów społecznych - wyjaśnia osobowość podmiotu działającego, systemy społeczne i kulturę na wszystkich poziomach i we wszystkich wymiarach życia społecznego.
U Parsonsa system społeczny to każdy zorganizowany wzór - model interakcji. Zadaniem analizy socjologicznej jest wyjaśnienie, jak istnieją i funkcjonują systemy społeczne, jak osobowości ludzkie jako podmioty działające, podejmując interakcję, doprowadzają do ukształtowania systemu społecznego (grupy społecznej).
System społeczny powstaje dzięki instytucjonalizacji działań ludzkich i polega na uwzorowaniu, określeniu schematów interakcji zachodzących między jednostkami, zajmującymi różne pozycje.
Do zintegrowania osobowości podmiotów działających prowadzą dwa mechanizmy:
socjalizacja - internalizacja przez jednostkę wzorów działań, norm, wartości i symboli, zgodnie z którymi jednostka działa podczas interakcji (wychowanie dzieci),
kontrola społeczna - przez system nakazów i zakazów, nagród i kar oddziałuje prewencyjnie lub represyjnie na działania osobowości.
ROBERT K. MERTON - FUNKCJONALIZM SOCJOLOGICZNY
Merton promuje teorie średniego zasięgu - teorie, które mają zastosowanie tylko w ograniczonych pojęciowo obszarach i zawierają hipotezy dające się zweryfikować empirycznie (np. teoria zachowań dewiacyjnych, percepcji społecznej, grup odniesienia, kontroli społecznej, wzajemnej zależności instytucji społecznych).
Merton sformułował socjologiczne pojęcie grupy społecznej - to pewna liczba ludzi, którzy wchodzą ze sobą w interakcję wedle ustalonych wzorów lub pozostają w ustalonych stosunkach społecznych; owe stosunki, wzory i interakcje wiążą jednostki w odrębną całość.
3 kryteria istnienia grupy według Mertona:
trwałe, normatywnie ustalone formy interakcji,
samookreślanie się jednostki jako uczestnika grupa,
takie samo jej określanie przez innych ludzi.
Powyższe teorie ukazują różnice w pojmowaniu grupy społecznej. Wspólny jest im jednak Durkheima sposób widzenia rzeczywistości społecznej jako zewnętrznej i obiektywnej w stosunku do jednostki. Dopiero Merton wkroczył w sferę świadomości jednostki.
TEORIA INTERAKCJONIZMU SYMBOLICZNEGO
Źródła teorii: William James, John Dewey, George Mead, Herbert Blumer (szkoła chicagowska), Manfred Kuhn (szkoła Iowa),
W ujęciu interakcjonizmu symbolicznego rzeczywistość społeczna sprowadza się do wzajemnych oddziaływań czy działań między jednostkami jako suwerennymi podmiotami tych czynności. Tym, co rzeczywiście istnieje, są jednostki ludzkie, działające i oddziałujące na siebie za pomocą symboli. Interakcja symboliczna jest podstawowym faktem społecznym i wyjaśnia różne formy zjawisk społecznych.
INTERAKCJA - takie społeczne działanie, gdzie dwie osoby oddziałują na siebie za pośrednictwem komunikacji, modyfikując nawzajem swoje zachowanie. Ludzie nie reagują (jak to ujmuje behawioryzm), ale interpretują, definiują nawzajem swoje działania, dlatego interakcja ma charakter symboliczny.
Główne założenia teorii interakcjonizmu:
wzajemne działanie ludzi zachodzi dzięki komunikacji symbolicznej (symboli werbalnych, niewerbalnych, języka, gestów, znaków, dźwięków, itp.)
jednostka nie odtwarza zachowań czy działań według pewnych wzorów, ale konstruuje działanie, jest twórcą, kreuje działanie, interpretuje zachowanie partnera, wchodzi w jego rolę i podejmuje odpowiednie działania dokonując ciągle tzw. definicji sytuacji.
HERBERT BLUMER
Główne założenia teoretyczne przejęte od Meada:
człowiek jest wyposażony w jaźń - mechanizm, który pozwala jednostce traktować siebie jako przedmiot, dzięki któremu jednostka ma zdolność do udzielania sobie rad, wskazywania zachowań i podejmowania decyzji; jaźń nie jest strukturą, ale nieprzerwanym procesem;
ludzkie działanie, czyli interakcja, jest symboliczne i zachodzi za pomocą symboli, stosowanych przez partnerów interakcji, interakcja jest konstruowana, ludzkie zachowanie jest wynikiem sposobu, w jaki jednostka interpretuje siły, które na nią działają.
Społeczeństwo ludzkie składa się z jednostek posiadających jaźń.
Indywidualne działanie jest konstrukcją, a nie pewnym wyzwoleniem reakcji.
Blumer twierdzi, że interakcje dokonują się w kontekście społecznym. Jednostka przystosowuje swoje działanie dwukrotnie: w stosunku do drugiego partnera, a następnie do innych - do tzw. uogólnionego innego. Tak też wyjaśnia zjawiska zbiorowego działania, organizacji społecznej i społeczeństwa. Wszelka organizacja stanowi ramę, w której jednostki działają i która kształtuje sytuacje, w jakich działają te jednostki.
Blumer polemizuje z teoriami, które w tłumaczeniu działania ludzkiego odwołują się do czynników psychologicznych (np. postaw) lub społecznych (np. wartości, struktury, kultury, systemu).
Inni ludzie działają jak informacja - mówi nam to jak postępować.
Rzeczywistość to jedna wielka interakcja, jesteśmy w niej skazani na ciągłe opracowywanie interakcji. Rzeczywistość jest płynna, z dużą dozą swobody.
MANFRED KUHN - Kuhn odbiega od poglądów Blumera.
Według niego jaźń nie może być traktowana jako proces niestabilny, który kształtuje się w drodze socjalizacji i obejmuje podstawowy zespół znaczeń i postaw jednostki wobec siebie. Jednostka bowiem definiuje sytuacje w pewien ukierunkowany sposób, a jej działania charakteryzuje pewna ciągłość i przewidywalność.
Jaźń według Kuhna to pewien trwały rdzeń, który wyznacza jednostce zakres obiektów i działań i determinuje jej działania.
Interakcja nie jest zawsze konstruowana na nowo. Powtarzanie interakcji powoduje, że utrwalają się pewne wzory ich wykonywania. Podobnie powtarzają się też sytuacje społeczne i ich definicje, które jednostka podejmuje.
Kuhn wprowadził pojęcie pozycji społecznej - są to ogniwa, które zespalają jednostki w kształtną masę. Jednostki zajmujące określone pozycje społeczne tworzą różne układy sytuacji, w których partnerzy interakcji spodziewają się wzajemnie określonych działań. Pozycje społeczne określają bowiem wzajemne uprawnienia i obowiązki, jakie danej pozycji przysługują w stosunku do innych. W ten sposób powstają struktury społeczne - utrwalone, względnie stabilne i uregulowane stosunki wiążące pewne zespoły osób (stanowisko odmienne wobec Blumera).
Kuhn jest przeciwny indeterministycznej wizji świata społecznego Blumera, w którym podmioty ludzkie działają w sposób spontaniczny.
Istnieją pewne ramy rzeczywistości, w których obrębie istnieje przestrzeń do swobodnego działania jednostek. Uczestnicy wypełniają pewien wzór życia społecznego w określony sposób - pewne zachowania uwzorowują się w interakcjach.
RALPH H. TURNER
Turner reprezentuje teorię roli, wychodzi od podstawowych koncepcji Meada dotyczących pojęć:
organizacja społeczna - powiązanie pewnej liczby osób trwałymi interakcjami,
jaźń - samoświadomość siebie jednostek, czyli zdolność do definiowania siebie i autonomicznego działania,
interakcje - działania społeczne, składające się ze wzajemnie zorientowanych na siebie czynności partnerów.
Turner wprowadza pojęcie roli. Wychodzi od krytyki funkcjonalno-strukturalnej teorii roli, według której życie społeczne jest ustrukturalizowane w postaci pozycji społecznych, jakie jednostki zajmują i wypływających z nich ról. Według Turnera działanie ludzkie nie polega na wykonywaniu czynności według ustalonych wzorów i wiążących norm, ale ma charakter twórczy i polega na konstruowaniu zachowania, działań i roli. Jednostka podejmując interakcję komunikuje partnerowi o swym działaniu (za pomocą symboli, gestów, słowa, dźwięku), przedstawia swą tożsamość i określa swą rolę. Ponieważ inni też pełnią role, inicjujący interakcję stara się odczytać symbole emitowane przez partnera oraz ustalić treść jego działań i rolę. W ten sposób dokonuje się tzw. przyjmowanie roli - organizowanie zachowań partnera w spójną całość.
Interakcja nie jest więc odgrywaniem roli według pewnego schematu. Polega natomiast na wzajemnym rozpoznawaniu, interpretacji zachowań i ich dostosowaniu lub modyfikacji. Rola tworzy się w procesie interakcji.
Istnieje różnica w ujęciu strukturalnym (przymus) i interakcjonistycznym (rola jako kategoria poznawcza, służy do zdobywania informacji). W ramach struktury normatywnej możemy realizować swoją rolę na własny sposób.
PODSTAWOWA RÓŻNICA MIĘDZY:
FUNKCJONALIZMEM - rzeczywistość jest dana (np. świat wiejski jest utrwalony),
INTERAKCJONIZMEM - rzeczywistość jest tworzona w procesie społecznego komunikowania, kiedy partnerzy inicjują interakcje; komunikowanie opiera się na interpretacji (np. świat miejski, w 10-piętrowym bloku ludzie nie znają się i zostają skazani na to, by dochodzić czego się od siebie spodziewać, dlatego wchodzą ze sobą w interakcje).
FLORIANA ZNANIECKIEGO TEORIA GRUPY SPOŁECZNEJ
Twórcy teorii działania społecznego:
Max Weber, Thorstein B. Veblen, Robert M. McIver, Karl Mannheim,Florian Znaniecki, Talcott Parsons, Robert Merton,William H. Whyte, David Riesman, Charles Wright Mills.
Teoria ta opiera się na koncepcji:
osoby społecznej jako świadomego podmiotu i twórcy życia społecznego,
działania społecznego jako podstawowej treści życia społecznego.
FLORIAN ZNANIECKI
Znaniecki posługuje się pojęciem współczynnika humanistycznego - własnością świata kultury jest to, iż jest ona zawsze czyjaś, że jest taka obiektywnie, jaka jest w doświadczeniu i działaniu ludzi. Rzeczywistość społeczna jako część rzeczywistości kultury jest tworzona przez ludzi i każde zjawisko kultury, w tym każde społeczne, musi być ujmowane w znaczeniach, jakie nadają im ludzie.
Działania społeczne to świadome czynności ludzi, mające znaczenie i skierowane do wartości społecznych, którymi są inni ludzie, jako uczestnicy współżycia społecznego.
4 kategorie zjawisk społecznych („dynamiczne układy społeczne”) według Znanieckiego:
grupa społeczna - najbardziej złożony układ społeczny, którego nie można rozłożyć i zredukować do czynności społecznych, powiązany stosunkami społecznymi osób wokół wspólnych wartości, do których osoby te jako całość dążą. Grupa jest tym, czym jest w świadomości społecznej jednostek i zbiorowości, a nie tym, co w niej dostrzegać może obserwator. Grupa istnieje przede wszystkim przez to, że jej członkowie uważają ją za istniejącą w oddzieleniu od reszty świata - grupa jako układ odosobniony,
indywiduum (osoba) społeczne,
stosunki społeczne,
działania społeczne.
Być członkiem grupy, to znaczy być szczególnym rodzajem osoby, wykonywać szczególny rodzaj roli społecznej. Rola społeczna to całokształt obowiązków, których spełnienia spodziewa się od jednostki krąg społeczny, na podstawie statusu (całokształtu uprawnień), jaki dana jednostka zajmuje.
Krąg społeczny obejmuje zespół ludzi, którzy są powiązani określonymi stosunkami z daną pozycją-statusem i mają określone wyobrażenie o modelu roli osoby, według którego dana rola winna być wykonywana.
Grupa społeczna jest „twórczą syntezą” ról osobowych, regulowanych przez wzory kulturowe, ukształtowane w grupie. Jednostka jest członkiem grupy nie jako istota ludzka, ale jako osoba, od której oczekuje się specyficznej roli społecznej wewnątrz grupy.
Tworzenie się organizacji grupy według Znanieckiego następuje gdy:
zjednoczenie jednostek w grupie jest względnie trwałe, a ich czynności jako członków są regularne,
funkcje są podzielone i wobec każdego członka inni mają oczekiwania,
czynności członków są zintegrowane ze względu na cel,
stanowiska w grupie są oddzielone od konkretnych osób,
czynności wykonywane przez członków są przez grupę usankcjonowane.
PODSUMOWANIE
Znaniecki definiował grupę społeczną:
w płaszczyźnie doświadczenia w terminach świadomości grupowej,
w płaszczyźnie działania w terminach syntezy ról społecznych.
Świadomość grupowa bowiem to świadomość przynależności uczestnictwa, pełnienia roli społecznej, partycypacji.
Znaniecki nie podzielał ani deterministycznego, ani teologicznego stanowiska w ujmowaniu działania społecznego.
Grupę społeczną traktował jako zbiór indywiduów (osób) społecznych, mających świadomość grupową, czyli świadomość stanowienia ponadindywidualnej całości, dzięki pełnieniu określonych ról społecznych.
4. TEORIE GRUPY SPOŁECZNEJ
Jan Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin, 19993, ss.57-75.
5
SOCJOLOGIA GRUP SPOŁECZNYCH - ĆWICZENIA