1a-.Starożytność, PRAWO UŁ, I rok, Prawo rzymskie

PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI

1. DESPOTIE WSCHODNIE

Ramy czasowe, terytorialne. Dwa ośrodki geograficzne stanowiły kolebkę wielkich państw, które dzieliły się panowaniem na Bliskim Wschodzie: Dolna Nilu, gdzie powstało państwo egipskie ( IV tys. p.n.e- 30 r.p.n.e ) oraz Mezopotamia ( III i II tys. p.n.e- Sumerowie, Lagasz, Ur, Babilon, państwo Hettytów, Kasytów, VIII w. p.n.e- Asyria, Medowie, VI w. p.n.e- Persowie, IV w. p.n.e- monarchie hellenistyczne po rozpadzie imperium Aleksandra Wielkiego ).

Podstawowe cechy despotii wschodnich:

rozciągały się na wielkich przestrzeniach i miały charakter kontynentalny,
gospodarka opierała się na pracy niewolników,
na czele państwa stał mający nieograniczoną i niekwestionowaną władzę monarcha. Władza jego miała charakter teokratyczny, uważany był za reprezentanta bóstwa,
zarządzane były centralistycznie przez urzędników podporządkowanych monarsze.

Prawo. Najstarszą znaną obszerniejszą kodyfikacją prawa jest kodeks Hammurabiego- króla Babilonu z XVII w. p.n.e. Odkryty został w Suzie w 1901, jego treść wyryta jest na bazaltowej stelli. Liczy 300 paragrafów, zawierających przepisy z zakresu prawa karnego, procesowego i prywatnego. Podstawowe zasady:

przepisy prawa karnego mają charakter klasowy,
kary talionu: powtarza się skutek przestępczego czynu ( kto wybił komuś oko, sam tracił oko ),
kary odzwierciedlające ( jeśli syn uderzył ojca, odcinano rękę ).

Przyczyną upadku despotii wschodnich był ogromny, jak na ówczesne warunki gospodarcze i komunikacyjne dystans między władzą centralną a organami lokalnymi, co wykluczało trwałość centralizacji państwowej.

II. PAŃSTWA ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

Od II tys. p.n.e zaczęły się tworzyć nad Morzem Śródziemnym państwa reprezentujące inną niż despotie wschodnie formę państwa starożytnego. Opierały się przede wszystkim na gospodarce morskiej. Powstawały u wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego ( Grecja, Azja Mn. ), później u zachodnich ( Włochy, Sycylia, pd. Francja ). Były to: Kreta ( 2000 r. p.n.e, ), Achajowie, Dorowie ( 1100 r. p.n.e ). Kolonizacja Grecji doprowadziła do powstania państewek skupionych dookoła ośrodków miejskich ( polis ), początkowo o ustroju monarchicznym, a następnie arystokratycznym, niekiedy prowadzącym do demokracji. Szczególnie wyróżniały się Sparta i Ateny.

Sparta

Państwo spartańskie powstało w XI w. p.n.e w wyniku podboju Peloponezu przez Dorów. Rządzona była przez dwóch królów. Podstawy ustroju, który określamy jako arystokratyczny, ukształtowane została za panowania Likurga ( poł. IX w. p.n.e ). Podstawą gospodarki było rolnictwo ( a nie w przeciwieństwie do innych państw greckich handel zewnętrzny ). Znalazło to odbicie w podziale społeczeństwa na trzy grupy:

spartiaci- warstwa panująca, od 7 roku życia wychowywani w rygorach życia wojskowego. Tworzyli oni rodzaj zawodowej armii. Tylko oni posiadali prawa polityczne, z czasem bogatsi z nich utworzyli arystokrację,
periojkowie- ludność miejska, zajmująca się rzemiosłem i handlem. Byli osobiście wolni, pozbawieni byli jednak praw politycznych, eforowie ( patrz niż. ) mogli ich pozbawić bezkarnie życia w czasie najazdu wroga ).
heloci- ludność autochtoniczna, nie mieli praw politycznych, stanowili własność państwa, byli przywiązani do ziemi.

Z czasem rola królów coraz bardziej malała i ustrój Sparty nabrała cech arystokracji o cechach militarnych. Sparta przypomniała bardzo dobrze zorganizowany obóz wojskowy.:

Geruzja ( rada starców )- 28 spartianów pow. 60 roku życia, decydowała o najważniejszych sprawach państwowych,
Apella- miała charakter doradczy, wybierała członków Geruzji, eforów
5 eforów ( władza wykonawcza )- wybierani na rok, przejęli uprawnienia królewski, w ich rękach spoczywał zarząd centralny kraju.

Ateny

Pierwotnie Ateny stanowiły monarchię, następnie arystokracja rodowa ( eupatrydzi ) przejęła rząd przez swoje organy ( archonci, organ kolegialny, areopag ). Od VII w. p.n.e wystąpiły w Atenach tendencje do demokratyzacji ustroju. Powodem było powstanie nowej warstwy społecznej- plutokracji, utrzymującej się z produkcji przemysłowej i handlu, popadającej w konflikt z arystokracją. Decydujące znaczenie miały reformy Solona ( 594 r. p.n.e ) i Klejstensa ( 507/506 r.p.n.e. ). Społeczeństwo dzieliło się na:

obywateli- podzielonych przez Solona na 4 klasy, zależnie od posiadanego majątku, co decydowało o większych lub mniejszych prawach politycznych. Ten podział został zniesiony przez Klejstensa, który zastosował kryterium terytorialne ( 10 fyl= 100 demów ). Liczba obywateli wynosiła 30- 40 tys.
nieobywatele:

metojkowie- cudzoziemcy, nie mieli praw politycznych, ale mieli dużo lepsze położenie od spartańskich periojków,
niewolnicy: na ich pracy opierała się gospodarka, byli własnością pana i nie mieli żadnych praw, ale na karę śmierci mógł skazać niewolnika tylko sąd,
wyzwoleńcy- wyzwoleni niewolnicy, nie mieli praw politycznych, sytuacja podobna do położenia metojka.

Ustrój państwa charakteryzowały następujące instytucje:

Zgromadzenie Ludowe ( Eklezja )- uczestniczyli wszyscy obywatele, zwoływano kilka razy w miesiącu, posiadało władzę ustawodawczą, wybierało organy państwowe, sprawowało nadzór nad władzą wykonawczą. Była to forma demokracji bezpośredniej, ponieważ świat starożytny nie znał systemu reprezentacji. Demokracja bezpośrednia możliwa była tylko w tak małych państwach jak Ateny. W wielomilionowych państwach nowożytnych taką zasadę można stosować tylko wyjątkowo ( np. referendum ),
Rada Pięciuser ( Bule )- główny organ zarządu państwa, 500 członków powoływanych w drodze losowania przez obywateli. Przygotowywała wnioski ustawodawcze dla Eklezji i sprawowała władzę wykonawczą,
Urzędnicy- obsadzane w drodze losowania lub wyborów, na jeden rok, kontrolowani przez Eklezję i Radę Pięciuset, mogli być pociągani do odpowiedzialności za działalność urzędniczą,
Sądownictwo ludowe- trybunał ludowy ( Heliai )- 6 tys. członków

Cechy demokracji ateńskiej:

władza suwerenna należała do ludu ateńskiego
demokracja bezpośrednia
lud posiadał suwerenne prawo sądowe, co zapewniało ochronę, kontrolę władz i było gwarancją praw politycznych.

To właśnie w Atenach wykształciło się słowo „polityka” ( od polis ), to tutaj Platon i Arystoteles stworzyli podstawy nauki o państwie.

Cechy starożytnych państw śródziemnomorskich:

zajmowały bardzo niewielki obszar ( grecka polis i rzymska civitas ) związane na ogół z gospodarką morską, żeglugą i handlem,
rządy nie spoczywały w ręku despotycznego monarchy, kształtowały się różne formy zarządu: monarchiczne, arystokratyczne, demokratyczne,
organizacja przystosowano do niewielkiego terytorium
rozwój praw obywatelskich ( prawo cywilne, prawo własności ), przy jednoczesnym pozbawieniu ich ludności podbitej ( co wykluczało ekspansję ),
podstawą gospodarki było niewolnictwo,

Należy pamiętać, że mówiąc o monarchii, demokracji, arystokracji czy prawach obywatelskich w odniesieniu do świata starożytnego terminy mają różną treść w różnych epokach. Demokracja ateńska czy tamtejsze prawa obywatelskie zapewniały równą pozycję prawną tylko wydzielonej grupie, a demokracja nowożytna zapewnia takową wszystkim mieszkańcom państwa. Czym innym jest demokracja ateńska, czym innym demokracja ateńska, czym innym demokracja parlamentarna.

STAROŻYTNY RZYM

Ramy czasowe, terytorialne, periodyzacja. Dziej Starożytnego Rzymu ( 753 r. p.n.e- 476 r. n.e ) dzielimy na 4 okresy:

Królestwo ( 753- 509 r.p.n.e )- państwo rozciągało się na terytorium Rzymu i jego okolic. Było to typowe civitas rządzone przez królów, których stanowisko słabło w miarę rozwoju Zgromadzeń Ludowych ( comitia ) i Senatu, co wyzwoliło tendencje republikańskie. Król Sewiniusz Tuliusz podzielił społeczeństwo na 4 klasy według kryterium majątkowego oraz kraj na tribusy.
Republika ( 509- 27 r. p.n.e )- była ona widownią walk pomiędzy patrycjuszami a plebejuszami o uzyskanie praw politycznych. Do końca republika nie zatraciła jednak swego arystokratycznego charakteru. O najważniejszych sprawach decydował będący bastionem oligarchii Senat, który dystansował Zgromadzenie Ludowe. Wykształcił się system kolegialnych ( tzn. sprawowanych co najmniej przez dwie osoby ) urzędów. Najważniejszymi z nich byli konsul ( dwóch, co 1 rok, posiadali oni imperium, czyli władzę wojskową, religijną, ograniczoną prawem veta przez trybunów, należała do nich decyzja, czy wypowiedzieć wojnę czy nie ), pretor ( 1-2, tzw. imperium minus, jurysdykcja cywilna i karna ), cenzor ( 2 na na 5 lat, przeprowadzali spis majątkowy- cenzus, podział obywateli na centurie i tribusy, sporządzanie listy senatu, ustalanie zakresu prac publicznych, ceł, podatków ), trybun ( prawo veta, aresztowania urzędnika, zwoływania zgromadzeń ludowych, stawiania na nich wniosków ), edyl ( sprawy porządkowe miasta, zaopatrzenie, urządzanie igrzysk, kwestor ( pomocnik konsula do spraw finansowych ). W krytycznych sytuacjach powoływano dyktatora, który skupiał w swym ręku niczym nie ograniczoną władzę, mogła ona trwać tylko 6 miesięcy, jednak w I w. p.n.e Sulla otrzymał dyktaturę na czas nieograniczony, a Juliusz Cezar- dożywotnio. W ostatnich wiekach republiki państwo rzymskie gwałtownie rozrastało się terytorialnie. Formy republikańskie były zaś dostosowane do zarządzania przez obywateli małym państwem. Utrzymanie go wymagało więc przebudowy ustroju i zreorganizowania zarządu podbitych prowincji. Pierwotnie powierzano go namiestnikom, albo prokonsulom lub propetorom. Namiestnicy posiadali szerokie imperium, a zwłaszcza władzę wojskową, a dzięki prowincjom dorabiali się fortun. Nie poddawani należytej kontroli, stali się czynnikiem grożącym rozsadzeniem jedności państwa . Doprowadziło to w I w. n.e do kryzysu politycznego. i walk o władzę. Zwycięsko wyszedł z nich po bitwie pod Akcjum w 30 r. n.e Oktawian August.
Pryncypat ( 27 r. p.n.e- 284 r. n.e )- Oktawian skumulował w swym ręku urzędy republikańskie, zachowując organy republiki, wykształcił w Rzymie cesarstwo ( imperium ) z cesarzem- princepsem na czele, zmierzających do uchwycenia władzy absolutnej.
Dominat ( 284- 476 r.)- szereg reform państwowych przeprowadził cesarz Dioklecjan, zerwał z "komedią republiki" i ustalił nowy porządek, dający cesarzowi niczym nie ograniczoną władzę, Ustanowił tetrarchię- władzę sprawować miało 2 cesarzy, kórzy dobierali sobie po jednym współpracowniku, aby po 20 latach przekazać im władzę itd. Przeniósł stolicę do Konstantynopola. W 395 doszło do podziału Cesarstwa na wschodnie i zachodnie, a w 476 Cesarstwo Zachodniorzymskie upadło.

Obszar państwa rzymskiego ulegał stałemu powiększaniu. W pierwszej fazie- do końca I wojny punickiej ( 241 r. p.n.e )- ograniczał się on do civitas , następnie do środkowej i południowej części Płw. Apenińskiego. W drugiej fazie ( do I w. p.n.e )- podbita została Kartagina, Sardynia, Sycylia, państwa hellenistyczne, północne Włochy, Hiszpania, pd. wybrzeże Francji, Grecja, Azja Mn., Syria. W trzeciej fazie ( od I w. p.n.e )- Egipt, Mezopotamia, Galia, W. Brytania, Tracja ( Bułgaria ) i Dacja ( Rumunia ). Imperium rzymskie skupiło całość świata cywilizowanego, rozciągnąwszy panowanie na obszar kultury helleńskiej, fenickiej, egipskiej i bliskowschodniej. Rzym stał się imperium światowym ( uniwersalnym ).

Stosunki gospodarczo- społeczne. Tak sprawne funkcjonowanie państwa Rzym zawdzięczał w dużej mierze korzystnym warunkom klimatycznym i gospodarczym, jakie dawało mu położenie wokół Morza Śródziemnego. Za czasów Cesarstwa gospodarka rzymska opierała się na dwóch podstawach:

wielkie latyfundia ziemskie: latyfundium stało się podstawowym ośrodkiem gospodarczym, stanowiło gospodarczą podstawę arystokracji. Istniały co prawda próby odebrania części ziemi najbogatszym i rozdzielenia jej chłopom ( reformy Grakchów- 133 r. p.n.e ), ale okazały się one bezskuteczne. Latyfundia były przede wszystkim uprawiane przez niewolników. Od III w. n.e następowały przemiany. Zmniejszanie się liczby niewolników skłoniło właścicieli do zmniejszania areału ziemi uprawianej na własny rachunek i do wydzielania części swych gruntów kolonom. Kolonowie w zamian zobowiązani byli do świadczeń na rzecz pana. Kolonat był zaczątkiem ustroju feudalnego wsi. Innym sposobem podniesienia wydajności było dążenie do autarkii ( samowystarczalności gospodarczej ), stworzenie samodzielnie funkcjonujących małych organizmów gospodarczych ( co bardzo zmniejszało rolę miast jako rynków zbytu ), a jeszcze innym powiększanie areału upraw przez uzależnienie małych gospodarstw chłopskich- chłopi, obciążeni podatkami, chętnie oddawali się pod opiekę możnych w zamian za świadczenia ( patrocinium ). Jest to kolejny element, który będzie charakterystyczny dla feudalizmu.
miasta: Największym miastem Imperium był ponad milionowy Rzym, dużą rolę odegrały także największe miasta prowincji. Były ośrodkami handlu i przemysłu, zaopatrującego wieś. Rzemieślnicy zorganizowani byli w collegia, co można porównać do średniowiecznych cechów. Podporządkowanie ich państwu w połączeniu z coraz większym uciskiem fiskalnym oraz tendencjami autarkicznymi w gospodarce latyfundialnej doprowadziły do kryzysu miast.

Ucisk fiskalny, zmniejszenie się liczby niewolników, autarkia latyfundiów, przejęcie collegiów przez państwo spowodowały zachwianie równowagi gospodarczej między miastem a wsią, stanowiącej podstawę pomyślności gospodarczej cesarstwa.

Społeczeństwo rzymskie możemy podzielić wg. różnych kryteriów:

wg. wolności osobistej:

wolni: posiadali prawa i byli podmiotem prawa
niewolni: nie posiadali żadnych praw, byli traktowani jak rzecz, nie byli podmiotami prawa. Jednak za czasów cesarstwa pojawiły się tendencje do złagodzenia położenia niewolników, w czym dużą rolę odegrało chrześcijaństwo. Wprowadzono zakaz dowolnego zabijania niewolników, rozszerzono możliwość wyzwolenia
półwolni ( kolonowie )- byli przywiązani do ziemi, ale pan nie mógł ich wyrugować z gruntu
wg. przynależności etnicznej

obywatele ( cives )- posiadali pełnię praw, stąd nazwa prawo cywilne ( ius civile ) określała tylko prawa obywateli rzymskich.
nieobywatele: mieszkańcy Italii ( Latyni ) i podbitych prowincji ( peregryni ). Dopiero edykt cesarza Karakali z 212 r. rozciągnął prawa obywatelskie na wszystkich wolnych mieszkańców cesarstwa.
wg. pozycji społecznej

za czasów republiki: patrycjusze i plebejusze
za czasów cesarstwa: stan senatorski ( ordo senatorius ), stan ekwitów ( equites ), stan plebejski ( plebs )

Ustrój. Pryncypat to forma władzy wprowadzona przez Oktawiana Augusta. Podobnie jak cezaryzm, opierał się na armii, był więc formą dyktatury militarnej, jednak różnił się od niego bardziej zachowawczym nastawieniem społecznym, poszanowaniem tradycji i zachowaniem pozorów republiki. Naszywa się go „komedią republiki”, ponieważ przy zachowaniu zasad starego ustroju, utrzymał w pełni władzę monarchiczną.

Reformy Oktawiana Augusta:

„podzielił się” władzą z Senatem, za co uzyskał przydomek Imperator Caesar Augustus Divi filius ( Imperator Cezar August, syn boskiego ( Juliusza ))
imperium maius- władza wojskowa nad wszystkimi prowincjami
reforma armii- regularne wojsko z okresem służby minimum 20 lat i 25 legionami oraz wojska prowincjonalne ( auxila ). Łącznie armia liczyła 250- 300 tys. ludzi, nie licząc stacjonując w Rzymie i Italii kohort pretorianów ( gwardii cesarskiej ). Wojsko stało się decydującą siłą w państwie.
nie przyjął tytułu dyktatora, po ustabilizowaniu władzy unikał częstego sprawowania konsulatu.
tribunica potestas- dawała cesarzowi wszystkie uprawnienia kolegium trybunów ludowych, osobistą nietykalność, możliwość zgłaszania wniosków, prawo veta, zgłaszania kandydatów na urzędy, funkcję najwyższego kapłana, prawo układania listy senatu, zaopatrzenia miasta w zboże
w sowim imieniu bił monetę złotą i srebrną ( senat tylko miedzianą )
ograniczanie praw niewolników ( zmniejszenie liczby niewolników, którą można było wyzwolić, wieku wyzwalanego, w wypadku zabicia pana mieli być skazani na śmierć wszyscy niewolnicy, którzy znajdowali się wówczas w domu ).

Teoretycznie głównym oparciem pryncypatu miał być stan senatorski. Arystokracja senatorska utrzymała swoje przywilejem, wprowadzono do niej jednakże wielu nowych ludzi. Obowiązywały formalne granice cenzusu ( dochód 1 mln sesterców/rok ), jednak nie wolno im było bez pozwolenia cesarskiego opuszczać Italii, odwiedzać Egiptu. Drugą podporą był stan ekwitów ( cenzus- 400 tys. seksterców ). Spośród nich rekrutowali się urzędnicy cesarscy: prokuratorowie ( sprawy finansowe ) i prefekci. Oktawian darzył ekwitów większym zaufaniem niż senatorów, ponieważ grupa ta nie była związana tradycjami z ustrojem republikańskim. Proletariat miejski zamierzał Oktawian zdobyć urządzaniem igrzysk i zwiększeniem liczby uprawnionych do darmowego zboża do 200 tys.

W dalszym etapie rozwoju cesarstwa umacniała się pozycja cesarza:

przestępstwo obrazy cesarza jako ciężka zbrodnia ( co ułatwiało walkę z arystokracją senatroską )
kult boski władcy
osłabienie roli Senatu, który stał się posłusznym narzędziem w rękach cesarza, który uzyskał prawo jego zwoływania i sprzeciwu.
przejście całości ustawodawstwa ( III w. )

Najsłabszą stroną władzy cesarskiej było to, iż nie była ona dziedziczna. O wyborze jego decydowało wojsko, które stało się potężną siłą. W III w. panowało już zupełna anarchia, ponieważ armia powoływała i strącała cesarzy, przy czym podstawą objęcia przez nich władzy była formalnie uchwała Senatu, który utracił wszelki autorytet. W tych warunkach władza cesarska, oparta na armii, przybrała cech niczym nie kontrolowanej monarchii absolutnej.

administracja: prowincje- okręgi, istniał samorząd, prowadzący część administracji pod kontrolą państwa.

Dominat swoimi początkami sięga panowania cesarza Dioklecjana ( 284- 305 ). Jego reformy wprowadziły nowy ład w państwie, wyczerpanym okresem kryzysu i anarchii. Nazwa pochodzi od nowego tytuły przyjętego od Dioklecjana- Dominus ( „nasz Pan i Bóg” ).

wprowadzenie kultu cesarza: wszystko, co go otaczało było święte, wszędzie znajdowały się jego podobizny
cesarz skupił w swym ręku całe ustawodawstwo, pełnię władzy sądowniczej, był naczelnym wodzem i najwyższym kapłanem.
zniesienie lub redukcja instytucji republikańskich
skrajna centralizacja
tetrarchia: podział cesarstwa na dwie części, zarządzanego przez dwóch Augustów, każdy z nich dobierał sobie jednego cezara, któremu po 20 latach miał przekazać władzę. System ten nie zdał egzaminu, bo już w 309 r. doszło do walki pomiędzy 3 Augustami a Cezarami. Zwycięsko wyszedł z nich Konstantyn, który przywrócił jedność państwu. Jednak już po jego śmierci ( 337 r. ) rozpoczęły się od nowa wewnętrzne podziały.
administracja opierała się na centralizmie i biurokratyzmie, na planowym podziale kraju, na sieci hierarchicznie od siebie uzależnionych urzędników. Administracja rzymska, w odróżnieniu od administracji despotii wschodnich nie była systemem eksploatacji poddanych, a służbą publiczną, uregulowaną prawnie. Najważniejszym organem centralnym był św. Konsystorz, który miał charakter najwyższej władzy cesarskiej i najwyższego sądu. Państwo zaczęło wkraczać wszędzie tam, gdzie wchodziła w rachubę użyteczność publiczna: aprowizacja kraju, pocztę, komunikację.
system administracyjny: diecezje- wikariusze- prowincje, od Konstantyna prefektura- diecezja- prowincja- okręg. Na czele prowincji stali urzędnicy ( prezesi, jednostką podstawową zarządu był okręg ( civitas )

Prawo. Największym wkładem świata starożytnego do światowej kultury prawniczej było dzieło starożytnego Rzymu w dziedzinie prawa prywatnego. Rzymianie stworzyli jako pierwsi na świecie wyczerpujący, kompletny system prawny. Kolejne etapy rozwoju Rzymu- od civitas do światowego imperium znajdowały odbicie w prawie prywatnym. Wzrost gospodarczy i terytorialny państwa pociągał za sobą rozszerzanie się zasięgu osobowego prawa oraz jego zakresu rzeczowego oraz zmian sposobów jego tworzenia. Ogromnym osiągnięciem było to, że na miejsce prawa zwyczajowego wkraczało prawo stanowione, tworzone przez ustawy i prawników rzymskich.

Początkowo prawo rzymskie opierało się na religii. Jednak niezwykle wcześnie, bo już ok. V w. p.n.e dokonał się proces jego zeświecczenia ( laicyzacji ). Ustawa XII tablic- 449 r.p.n.e nadała prawu charakter racjonalny, pozbawiony zbędnej formalistyki. Rozwój prawa szedł w kierunku upraszczania czynności prawnych, do przywiązywania większej wagi do treści niż do formy zewnętrznej. Prawo zwyczajowe zastąpiono prawem stanowionym.

Prawo rzymskie możemy podzielić na następujące kategorie:

ius naturale ( prawo naturalne, „to czego nauczyła nas natura”)- zespół norm opartych na rozumie ( wiecznych, wspólnych dla wszystkich istot ), istotą tego systemu jest poszukiwanie rzeczy, zasad natury, prawo natury miało być sprawiedliwe i niezmienne,
ius civile ( prawo cywilne )- podlegali mu początkowo tylko rzymscy obywatele
ius gentium ( prawo narodów )- gdy cesarstwo wkroczyło na drogę budowy państwa uniwersalnego, koniecznością stało się nadanie prawu cywilnemu charakteru prawa powszechnego. Do tej pory prawo obowiązywało nie terytorialnie, lecz osobowo, każda osoba, bez względu na to gdzie przebywała, podlegała swojemu własnemu prawu. Zdecydowano się więc stworzyć drugi obok ius civile system prawny dostosowany do obrotu z cudzoziemcami, uwzględniono szereg doświadczeń i urządzeń państwowych obcych ludów, usunięto zbędny formalizm i nadano przepisom elastyczność dostosowaną do potrzeb międzynarodowego obrotu prawnego. Po edykcie Karakalli w 212 r. ( patrz. wyż. ) ius gentium w znacznym stopniu zlało się z ius civile.
ius honorarium ( prawo rzeczowe )- obok potrzeby rozszerzenia właściwości osobowej prawa zagadnieniem istotnie ważnym stało się rozszerzenie zakresu rzeczowego. Prawo archaiczne ograniczało się bowiem do niewielu norm i czynności prawnych. Rozwój państwa sprawił, iż niezbędne stało się stworzenie przepisów liczniejszych i bardziej szczegółowych. Zostało to dokonane przez działalność pretorów i wydawane przez nich edykty i dekrety. Normy te, elastyczne i dostosowane do wymogów życia, określamy jako ius honorarium. Z czasem zlało się ono w jedną całość z ius gentium i ius civile.