II. Podstawowe pojęcia związane z diagnozą w resocjalizacji. Skala nieprzystosowania społecznego Lesława Pytki, jako narzędzie służące do oceny zaburzeń w zachowaniu oraz nieprzystosowania społecznego
Diagnostyka resocjalizacyjna zajmujmuje się stawianiem trafnych i rzetelnych diagnoz na użytek wychowania resocjalizującego osób niedostosowanych społecznie.
Diagnoza resocjalizacyjna to rozpoznanie stanu nieprzystosowania społecznego jednostki, jego opis, wyjaśnienie przyczynowe oraz jego ocena z punktu widzenia altualnie dostępnej wiedzy. Mówiąc o diagnozie prościej, mamy na myśli opis i wyjaśnienie pojedynczego przypadku, a więc zawsze jakąś analizę, która posłuży preparacji działań zmierzających do skutecznej resocjalizacji jednostki.
Przedmiotem diagnozy resocjalizacyjnej są wszelkie negatywne lub nieadekwatne reakcje jednostek na wymogi i nakazy wynikające z przypisanych im ról społecznych. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że przedmiotem diagnozy dla potrzeb wychowania resocjalizacyjnego jest nieprzystosowanie społeczne.
Diagnoza wychowania resocjalizującego obejmuje :
symptomy i jego empiryczne wskaźniki,
psychospołeczne mechanizmy regulacyjne stanów nieprzystosowania,
proste i złożone czynniki biopsychiczne i socjokulturowe, determinujące te stany.
Funkcje diagnozy resocjalizacyjnej :
opisowo - wyjaśniające
oceniające
W zależności od założeń metodologicznych, teorii nieprzystosowania społecznego oraz teorii resocjalizacji wyróżnia się rozmaite modele diagnozowania, wyznaczające dokładnie przedmiot i zakres podejmowanych badań oraz ich kolejne etapy. Obecnie najczęściej wyróżnia się trzy modele diagnozy resocjalizacyjnej:
model diagnozy behawioralnej - w modelu tym przedmiotem rozpoznania diagnostycznego są zachowania odchylające się od normy w sensie statystycznym, tj. nie mieszczące się w granicach jednego odchylenia standardowego.
W modelu behawioralnym diagnozy resocjalizacyjnej jej przedmiotem są zachowania odchylające się od normy nie tylko ze względu na swą częstotliwość czy nasilenie, ale także ze względu na ich sprzeczność z obowiązującymi w danym systemie społecznym standardami społeczno - kulturowymi.
Zakres tej diagnozy jest ściśle ograniczony do badania związków po między uprzednimi obserwowanymi przez diagnostę bodźcami działającymi na jednostkę, a jej antyspołecznymi reakcjami. Celem jest odkrywanie czynników wywierających wpływ na zmianę zachowania jednostki. Optymalna metoda diagnozowania: bezpośrednia obserwacja zachowania jednostki w różnych sytuacjach życiowych oraz dokonywanie sprawozdań. Techniki diagnostyczne stanowią tylko te narzędzia, których trafność i rzetelność uprzednio sprawdzono, są pewnie tj. nie budzą zastrzeżeń z psychometrycznego punktu widzenia. W modelu tym zakłada się, iż istota nieprzystosowania społecznego są zachowania, a resocjalizacja polega tylko i wyłącznie na modyfikacji tych zachowań zgodnie z prawami teorii uczenia się
model diagnozy interakcyjnej - w modelu tym przedmiotem rozpoznania diagnostycznego jest rodzaj i jakość stosunków interpersonalnych jakie jednostka utrzymuje z rodzicami, wychowawcami, kolegami oraz jej psychospołeczny rozwój. Model ten nawiązuje do psychologicznych koncepcji psychospołecznego rozwoju jednostki, w których zahamowania rozwoju traktowane są jako przejawy zaburzeń regulacji neurofizjologicznej lub psychologicznej jednostki w danym otoczeniu społecznym.
Celem tej diagnozy jest identyfikacja oraz wyjaśnienie znaczenia poszczególnych dysfunkcji w adaptacji społecznej jednostki i jej zaburzeniach, by w następstwie dokonanego rozpoznania móc zaproponować odpowiednią korekturę rozwoju psychospołecznego poprzez zastosowanie trafnych metod oddziaływania wychowawczego i terapeutycznego.
model diagnozy interdyscyplinarnej - przedmiotem rozpoznania są nie tylko zachowania, ale przede wszystkim mechanizmy regulacji psychologicznej i społecznej prowadzące do zaburzeń w społecznym przystosowaniu jednostki.
Jest to najbardziej wszechstronny i wyczerpujący model. W modelu tym nieprzystosowanie społeczne ujmowane jest jako antagonizm destruktywny przejawiający się w sferze postaw i ról społecznych jednostki, ujawniający się w warunkach wysokiego skumulowania niekorzystnych czynników biopsychicznych i socjokulturowych utrudniających jej normalny, psychospołeczny rozwój. Celem tej diagnozy jest identyfikacja postaw antyspołecznych, określenie sposobu ich integracji oraz wewnętrznej regulacji, identyfikacja wadliwych ról społecznych, w jakie wchodzi badana jednostka, stwierdzenie poziomu internalizacji przepisów tych ról, wskazanie hipotetycznych czynników biopsychicznych oraz socjokulturowych związanych ze statusem rodziny, pozycją ekonomiczno-materialną oraz uczestnictwem w życiu kulturalnym. Model ten nazywamy interdyscyplinarnym, gdyż w zbieraniu podstawowych danych zaangażowane są metody i techniki badawcze pochodzące z terenu rozmaitych monodyscyplin.
Diagnoza dla potrzeb wychowania resocjalizującego przebiega w trzech zasadniczych etapach: od diagnozy konstatującej fakty, poprzez diagnozę ukierunkowującą do diagnozy weryfikującej.
Etapy diagnozy resocjalizacyjnej
I etap stanowi diagnozę konstatującą fakty, czyli obejmuje opis i wyjaśnienie w kategoriach przyczynowo-skutkowych lub celowościowych:
rodzaj występujących zaburzeń w zachowaniu jednostki
rodzaj mechanizmów psychologicznych i społecznych prowadzących do rozpoznania zaburzeń przystosowania
udział poszczególnych czynników genetycznych (etiologicznych) w powstawaniu i utrzymywaniu się zaburzeń, odchyleń i dysfunkcji
II etap to diagnoza ukierunkowująca albo projektująca - aby przejść do tego etapu niezbędne jest dokonanie szeregu ocen stwierdzonych stanów rzeczy w kategoriach: prawidłowe, zaburzone, manipulowane, nie manipulowane itp. Po pełnej analizie i ocenie przedmiotu badania diagnostycznego następuje etap diagnozy projektującej działalność interwencyjną: profilaktyczną lub resocjalizacyjną w zależności od treści rozpoznania diagnostycznego i zakładanych celów działalności pedagogicznej.
Na tym etapie diagnozy należy określić związek między postulowanym stanem etapowym lub finalnym określanym jako skutek oraz zabiegami wychowawczymi, korekcyjnymi prowadzącymi do niego - określanymi jako przyczyny. Zakłada się przy tym iż istnieje możliwość przynajmniej w pewnym zakresie manipulacji wyodrębnionymi w wyniku badania diagnostycznego czynnikami i mechanizmami regulującymi stany przystosowania i nieprzystosowania społecznego. Istotnym elementem tej diagnozy jest tzw. optymalizacja strategii i procedur postępowania profilaktyczno-resocjalizującego uwzględniająca alternatywne sposoby i środki oddziaływania.
III etap czyli diagnoza weryfikująca lub sprawdzająca Etap ten ma na celu sprawdzenie prawdziwości uzyskanego w poprzednich etapach diagnozy obrazu przystosowania społecznego jednostki i jego ewentualnych zaburzeń. Diagnoza ta polega na sprawdzaniu obrazu diagnostycznego nie tylko przez analizę logiczna, ale przede wszystkim poprzez ocenę skuteczności podjętych w wyniku rozpoznania diagnostycznego działań praktycznych tj.: zapobiegawczych, terapeutycznych i wychowawczych. Pełne sprawdzenie hipotez diagnostycznych dotyczących mechanizmów regulacji psychospołecznej, czynników etiologicznych stanu nieprzystosowania społecznego jednostki lub grupy osób możliwe jest tylko w bezpośrednim działaniu, Weryfikuje się wówczas skuteczność rozwiązań praktycznych oraz trafność samego rozwiązania.
Diagnoza resocjalizacyjna jest zwykle dziełem zespołu specjalistów stosujących właściwe dla nich metody i techniki. W praktyce członkami takiego zespołu są pedagog, psycholog i lekarz, a najczęściej stosowaną metodą jest ukierunkowana obserwacja jednostki.
Diagnoza jako rozpoznawanie zastanego stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie zaobserwowanych jego objawów, poddanych rozumowej analizie. Zaobserwowane fakty dotyczące badanego przedmiotu stanowią podstawę intelektualnego namysłu prowadzącego do orzeczenia
diagnostycznego. Najwyraźniej jest to widoczne w naukach lekarskich, ale też −zwłaszcza w czasach późniejszych i współcześnie − w innych dziedzinach nauki.
Poznanie diagnostyczne - jak powiedziano wcześniej - opiera się na doświadczeniu
i na racjonalnym myśleniu na podstawie przesłanek uzyskanych w procedurze
rejestrowania danych będących przedmiotem obserwacji i informacji
o symptomach konstutywnych dla badanego zjawiska i procesu. Poznanie diagnostyczne,
tak jak każde poznanie naukowe, musi nawiązywać do ogólnej teorii
poznania jako działu filozofii zajmującej się analizą procesów poznawczych, dociekaniem
istoty poznania, jego źródeł, granic oraz uwarunkowań różnej natury.
W konceptualizacji badań diagnostycznych przewiduje się konkretne warunki
i kryteria prawdziwości poznania, doprowadzenia do odkrycia prawdy w znaczeniu
filozoficznej, klasycznej definicji prawdy jako zgodności, adekwatności
sądów w zakresie diagnozy z rzeczywistym stanem badanych zjawisk. Wśród
materialno- i formalno-poznawczych podstaw diagnozy można wyróżnić kilka
podejść, które zostaną przybliżone w dalszej części artykułu.
L.Pytka wymienia pięć założeń teoretycznych SNS:
-nieprzystosowanie wyraża się nieprawidłowym funkcjonowaniem jednostki w
jej rolach społecznych w domu, szkole, grupie rówieśniczej
-konsekwencją tego jest kumulacja zachowań antyspołecznych
-prawdopodobieństwo wystąpienia zjawiska wzrasta wraz z nasileniem się
niekorzystnych dla dziecka czynników psychicznych(biopsychicznych) i
socjokulturowych
-formy zachowań antyspołecznych są dostrzegane i negatywnie oceniane przez
otoczenie badanego
-ocena zachowań jest dostrzegana i oceniana, bo jednostka faktycznie przejawia
takie zachowania, osoby obserwujące dysponują odpowiednim do tego
Celem stosowania SNS jest wstępny pomiar nieprzystosowania jednostki w wieku 13-17 lat, oszacowanie skali zjawiska, intensywności i częstotliwości zaburzonych zachowań. Skala rejestruje zachowania, jak i jego kontekstowe sytuacje, w tym odniesione do osób socjalizująco znaczących dla badanego. Per saldo SNS stanowi warunek postawienia diagnozy, jest zatem przydatny dla indywidualnych badań diagnostycznych prowadzonych na potrzeby codzienności. Pamiętać przy tym należy o tym, iż wystawienie ocen absolutnie pewnych i ostatecznych zakrawałoby na utopię. SNS, jak wiele innych podobnych instrumentów w naukach społecznych obarczony jest niedoskonałościami. Jego skale i miary łatwo mogą być uznane za relatywne, cały proces zaś za skażony subiektywizmem badającego, ale też za obarczony choćby niską wiarygodnością innych osób pojawiących się w trakcie badania[59].
L. Pytka proponuje zastosowanie 6 podstawowych skal i przydzielenie każdej z nich 10 kategorii. w każdej ze skal obowiązuje punktacja-0,1,2 punkty. Im więcej punktów, tym silniejsze są niedostosowane zachowania. Dla każdej ze skal dobrani mogą być informatorzy, którym należy zapewnić pełną dyskrecję.
Podstawowymi skalami są:
-NR-Nieprzystosowanie Rodzinne-„mierzy nieprzystosowanie jednostki do wymogów życia rodzinnego, tzn. jej reakcje na wymagania i oczekiwania ze strony rodziców i środowiska rodzinnego; bada interakcje z rodziną, tło emocjonalne, ale też wywiązywanie się dziecka z obowiązków, kontrolę nad nim, identyfikację i naśladownictwo rodziców przez dziecko i td.
-NK-Nieprzystowanie Koleżeńskie-odnosi się do grupy rówieśniczej, przedstawia ocenę jednostki przez grupę, utożsamienie się z jej normami, umiejetność podtrzymywania rówieśniczych więzi, popularność jednostki w grupie
-NS-Nieprzystowanie Szkolne-pokazuje relacje z wymogami stawianymi przez szkołę; tu głównym respondentem pozostaje nauczyciel(wychowawca), oceniana jest choćby frekwencja dziecka na lekcjach, wyniki osiągane w nauce, stosunek do szkoły i nauczycieli, stopień zaspokojenia potrzeb przez szkołę
-ZA-Zachowanie Antyspołeczne-mierzy jego częstotliwość; tu w perspektywie zainteresowania znajdują się m.in. problemy kłamstwa, agresji i przemocy(także autoagresji), ucieczek z domu i szkoły, alkoholizowania się itp.
-BP-BioPsychicznych czynników kumulacja-mierzy zatem stopień ich nagromadzenia, koncentruje się na np. lęku, nieśmiałości, dyslekcji, zaburzeniach psychosomatycznych, nadpobudliwości psychoruchowej i tp., które często bywają powiązane z zaburzeniem w zachowaniu
-SK-SocjoKulturowych niekorzystnych czynników kumulacja-wiąże się m.in. z problemem naznaczenia jednostki, zwraca uwagę na status społeczno-ekonomiczny rodziny, jej strukturę, wzorce, także dewiacyjne; skalę identyfikacji jednostki z np. subkulturami [60].
Strona | 1