Zmiany administracyjno prawne na terenach ziem polskich

w latach 1791-1830.

I.Przygotowanie i uchwalenie konstytucji 3 maja 1791 roku i zmiany, które na jej podstawie wprowadzono. Organizacje władz: centralnej, terytorialnych i sądowniczych.

Jesienią 1788 roku, gdy sytuacja Polski uległą zdecydowanej poprawie dzięki zbliżeniu z Prusami charakteryzującej się zbliżeniem polsko - pruskim i przy niewielkim zainteresowaniu Polską ze strony Rosji, zajętej wojną z Turcją, zwołano sejm skonferedowany zwany Czteroletnim. Ukształtowały się następujące ugrupowania:

-pierwsze skupione wokół władcy i prymasa Michała Poniatowskiego zwane dworskim, dążące do sojuszu z Rosją, a dzięki temu szansy na wzmocnienie władzy centralnej.

-drugie tzw. hetmańskie, znajdujące się w opozycji do reform, chcące utrzymać istniejący porządek społeczny i polityczny,

-trzecie patriotyczne , skupione wokół Kołłątaja i Czartoryskich. Opowiadało się reformami, a przede wszystkim sojuszem z Prusami i uniezależnieniem od carycy Katarzyny II.

Już w 1789 roku sejm dokonał pierwszych zmian:

-zlikwidował Radę Nieustającą,

-uchwalił powiększenie armii do 100 tysięcy, i aby tak liczne wojsko utrzymać obłożono podatkami szlachtę i kler,

-zakazano pobierania pieniędzy od obcych dworów,

-utworzono komisje porządkowe cywilno - wojskowe, w celu usprawnienia administracji, były nowymi organami o charakterze samorządowym, powoływano je w różnych jednostkach podziału terytorialnego państwa: dla całych województw np. w Wielkopolsce, dla poszczególnych ziem np. na Mazowszu, a nawet w powiatach. Utworzono 72 komisje i były one sobie równorzędne. W skład komisji wchodzili komisarze wybierani przez sejmiki na 2-letnią kadencję spośród szlachty danego okręgu, a także obierani komisarze miejscy dołączani na podstawie prawa o miastach z 18 kwietnia 1791 roku. Łącznie było 16 komisarzy w każdej komisji bądź 15 na Litwie. Decyzje podejmowano kolegialnie.

- przyjęto ustawę o miastach 18 kwietnia 1791 roku, dzięki której mieszczanie miast królewskich uzyskali prawo nabywania dóbr ziemskich oraz dostęp do stanowisk, zarezerwowanych do tej pory dla szlachty. Prawo to rozszerzało mieszczanom zakres praw i swobód obywatelskich, a także dawało uprawnienia samorządowe. Niestety ustawa dotyczyła tylko mieszkańców miast królewskich(miast wolnych), prywatnych zaś za zgodą ich właścicieli. Nie wszyscy mieszczanie zostali uznani za ludzi wolnych, potwierdzono ich prawo własności domów i gruntów. Uzyskali prawo nietykalności osobistej, prawo nabywania dóbr ziemskich i możliwość piastowania urzędów cywilnych, rang wojskowych i godności duchownych. Otrzymali prawo wyboru do sejmu od 20 do 24 swoich przedstawicieli-plenipotentów, którzy posiadali prawo głosu doradczego bez możliwości głosowania w sprawach miejskich.

Jednocześnie przygotowywano potajemnie projekt nowej konstytucji. 7 września 1789 roku powołano do życia tzw. deputację, której zadaniem było przygotowanie stosownych projektów. 23 grudnia 1789 roku uchwalono Zasady do poprawy rządu, w sierpniu 1790 roku zaproponowano znaczne ograniczenie władzy królewskiej, utrzymując nadal prawa kardynalne. Według pomysłów republikańskich, będących odbiciem przekonań staropolskich, że posłowie przebywający w Warszawie ulegają wpływom króla, proponowano przekazanie władzy prawodawczej całemu narodowi, czyli sejmikom. Do zadań sejmu miało należeć stanowienie prawa zgodnie z instrukcjami poselskimi, co zostało umieszczone w Projekcie do formy rządu przedłożonemu przez deputację w sierpniu 1790 roku. Głównym autorem projektu był Stanisław Potocki, początkowo projekty krytykował sam monarcha, który ostatecznie włączył się do pracy nad ustawą. Przewidywał on powołanie rady królewskiej, której członkowie, mianowani i odwoływani przez monarchę zastąpiliby ministrów wybieranych dożywotnio. Jednocześnie do prac przystąpił Hugo Kołłątaj, który przygotował projekt zmian, będący później podstawą ostatecznej wersji konstytucji.

Rok 1791 przyniósł niekorzystne dla Polski zmiany w sytuacji międzynarodowej. Rosja zakończyła zwycięską wojnę z Turcją, Prusy czekały na dalszy rozwój wydarzeń zawiedzione, że Polacy nie oddali im Gdańska i Torunia za obiecywaną pomoc w razie agresji. Austria zdawała się być przyjaźnie nastawiona do zachodzących zmian ustrojowych w Rzeczypospolitej. Przywódcy obozu patriotycznego, obawiając się zewnętrznej interwencji, o którą już zabiegali u carycy Katarzyny II magnaci Seweryn Rzewuski i Szczęsny Potocki, postanowili przyśpieszyć prace nad uchwaleniem Konstytucji. Chodziło im o ustawę rządową regulującą całość ustroju polskiego państwa, a nie pojedyncze ustawy. Przygotowany w tajemnicy projekt, mający pełne poparcie króla Stanisława Augusta i większości posłów, został wniesiony pod obrady w dniu 3-go Maja 1971 r.

Uchwalona ustawa rządowa nazwana później Konstytucją 3-Maja, zawierała 11 artykułów. Poszczególne artykuły zawierają główne zasady ustroju Rzeczypospolitej jako monarchii z dziedzicznym tronem, z podziałem na władze: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Szlachta utrzymuje swoje prawa i przywileje, miastom królewskim potwierdza postanowienia zawarte w "ustawie miast", ludność wiejską bierze pod opiekę prawa, czyli pod opiekę sądów. Ostatni artykuł mówi "o sile zbrojnej narodu". Jest rzeczą charakterystyczną, że chociaż konstytucję układali ludzie okresu oświecenia, zwolennicy racjonalizmu - i trzeba dodać, kilku z nich było masonami - rozumieli znaczenie religii katolickiej dla narodu. Stąd w artykule pierwszym mówi się: "Religią narodową jest i będzie wiara święta katolicka. Wszystkim ludziom, jakiegokolwiek bądź wyznania, pokój w wierze i opiekę rządową... warujemy".

Pierwsza polska konstytucja obowiązywała od maja 1791 do maja 1792 roku. Pozwalała na wprowadzenie ustroju opartego na podziale władz. System naczelnych władz wykonawczych zawierał cechy centralizmu i podział resortowy, a także charakteryzował się hierarchicznością. Na czele stal król, Straż Praw pełniąca rolę rządu, następnie komisje rządowe aż do lokalnych organów zarządu, jakimi były komisje porządkowe cywilno-wojskowe.

Ogromny jest dorobek konstytucji w dziedzinie ustrojowej. Na pierwszy plan wysuwa się zasada zwierzchnictwa narodu: „Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”. Konstytucja formułowała również wzorowaną na Monteskiuszu, koncepcje „rządu umiarkowanego” oraz trójpodział władz na: ustawodawczą ( stanowienie prawa w stanach zgromadzonych), wykonawczą ( wykonywanie prawa, król i Straż Praw ) i sadowniczą. Wyrazicielem woli narodu jako źródła władzy jest sejm, czyli władza prawodawcza, składająca się z dwóch izb - poselskiej i senatorskiej. Kompetencje stanu były ograniczone, w zakresie ustawodawstwa uzyskał on prawo veta zawieszającego. Konstytucja ograniczała uprawnienia króla. Utracił on moc sankcjonowania ustaw, zachował jednak uprawnienia do zwoływania izb, które zbierać się miały również w określonych sytuacjach z mocy ustawy. Posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej, ale realizowanej wespół ze Strażą Praw. W jego imieniu i za jego podpisem miały być ogłoszone ustawy. Pozycja króla w systemie organów państwowych uległa głębokiemu przeobrażeniu. Przyjęto zasadę „rex regnat sed, non gubernat” ( król panuje, ale nie rządzi ). Najwyższą władzę wykonawczą włożyła konstytucja w ręce Straży Praw, która wyznaczona była do dozoru całości i egzekucji praw. Składała się z króla, prymasa jako głowy duchowieństwa, przewodniczącego Komisji Edukacji Narodowej oraz 5 ministrów. Straż była swego rodzaju radą ministrów pod przewodnictwem króla. Władza sądownicza powinna być dokonywana przez odpowiednio wybierane i ustanawiane magistratury a nie przez króla czy władze prawodawczą. Doniosłą rolę odegrała Ustawa Majowa w procesie kształtowania nowoczesnego narodu polskiego, rozwijaniu postaw patriotycznych, tworzenia klimatu walki o całość i wolność Rzeczypospolitej.

II. Zabór pruski do 1806-1807r.

W następstwie rozbiorów ziemie Rzeczypospolitej zostały wcielone do państw zaborczych jako ich prowincje: z terenów zaboru austriackiego utworzono Galicję, z kolejnych zaborów pruskich Prusy Zachodnie, Prusy Południowe i Prusy Nowowschodnie, obszary zagarnięte przez Rosję podzielono na gubernie. Wszędzie wprowadzono własne ustawodawstwo i scentralizowaną biurokrację.

Ziemie zaboru pruskiego podzielono na 3 prowincje: Prowincję Prus Zachodnich (2 departamenty: Bydgoszcz, Kwidzyń), Prowincję Prus Południowych (3 departamenty: Warszawa, Kalisz, Poznań), Prus Nowowschodnich (2 departamenty: Płock, Białystok). Prowincje były podporządkowane Generalnemu Dyrektorium usytuowanemu w Berlinie. Po raz pierwszy w Prusach Nowowschodnich rozdzielono kompetencje władz administracyjnych (kamery) i sądowych (rejencje).

Kolejna jednostką był powiat z landratem wybieranym przez króla, na czele, oraz najniżej: gminy miejskie i wiejskie z radcą skarbowym jako organem nadzorczym. We wsiach administrację i sądownictwo sprawował pan, ale pod nadzorem landrata.

Na trenach pod zaborem pruskim rozciągnięto stanowe sądownictwo pruskie, zróżnicowane w zależności od prowincji i podporządkowane królowi jako najwyższemu sędziemu.

Sądy dzieliły się na wyższe i niższe, w Berlinie znajdowała się siedziba Najwyższego Trybunału, rozpatrująca sprawy w III instancji. W każdym departamencie utworzono rejencje, które były sądami I instancji dla całej szlachty, duchownych wszystkich wyznań, urzędników i wojskowych. Orzekano tu w poważnych sprawach karnych dla ogółu ludności. Rejencje rozpatrywały w II instancji odwołania dla orzeczeń sądów niższych.

W1797r. w Prusach Nowowschodnich powołano pierwsze sądy powiatowe. Były to sądy w I instancji dla chłopów, mieszczan i szlachty zagrodowej.

Utrzymywała się różnorodność sądów w miastach królewskich. Sądem właściwym dla chłopów poddanych i mieszkańców miast prywatnych był sąd patrymonialny na czele z panem. Orzekał w sprawach cywilnych i drobnych sprawach karnych.

Polacy wiązali ogromne nadzieje z sukcesami Napoleona w trakcie kampanii 1806-1807 roku. Postępujące działania wojenne wyzwalały terytoria spod okupacji pruskiej. Podczas powstania wielkopolskiego (1806) utrzymano pruską administracje, ale poddaną kontroli Polaków. Wiązało to się z koniecznością zorganizowania środków na utrzymanie armii napoleońskiej.

Napoleon dekretem z 14 stycznia 1807 roku ustanowił Komisję Rządzącą jako rząd tymczasowy dla ziem polskich zaboru pruskiego o uprawnieniach prawodawczych i wykonawczych. W skład komisji wchodzili Polacy, którzy decyzje podejmowali kolegialnie. Komisja liczyła 7 członków i podlegało jej 5 dyrektorów resortowych: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, skarbu, wojny i policji.

Z mocy tego aktu podzielono administracyjnie ziemie zaboru pruskiego na departamenty: warszawski, poznański, bydgoski, płocki i białostocki. Zdecydowano się także na utrzymanie podziału departamentów na powiaty. Komisja rządząca zamierzała do sprawowania władzy nad terytorium całego zaboru pruskiego, ale nie udało się podporządkować władzom polskim województw malborskiego, pomorskiego oraz Gdańska.

III. Zabór austriacki do 1809 roku.

Ziemie zaboru austriackiego zwane były Galicją, oficjalną nazwą było Królestwo Galicji i Lodomerii. Po trzecim rozbiorze 1795r. do zaboru przyłączono ziemie, które nazwano Nową Galicją. Nowa Galicja (Zachodnia) z Krakowem, Stara Galicja (wschodnia) z Lwowem.

Ziemie te zostały podzielone na prowincje na czele, których stał gubernator. Następnym szczeblem były cyrkuły ze starostą później dystrykty w miastach z magistratami

Zostały zniesione dawne polskie instytucje. W imieniu cesarza władzę sprawował gubernator rezydujący we Lwowie. Kraj podzielono na obwody zwane cyrkułami, na czele których stali starostowie. Byli to Niemcy lub zniemczeni Czesi. Ich władzy podlegała szlachta i mieszczanie. Ustanowiono odrębne sądy dla szlachty, dla miast i dla ludności wiejskiej, a sędziami byli cesarscy urzędnicy. Sytuacja społeczna chłopów nie uległa zmianie. Obowiązywała ich, jak dotychczas pańszczyzna, której nie wolno było zamieniać na czynsz bez zgody starosty. Równocześnie pozwolono chłopom składać do cyrkułu skargi na panów, co miało określony cel polityczny: zwiększenia antagonizmów pomiędzy ludnością wiejską a właścicielami dworów. Poza tym chłopi, podobnie jak w pozostałych zaborach, byli powoływani do wojska, gdzie kadra oficerska i komenda w języku niemieckim skutecznie pogłębiały proces germanizacji. Temu samemu celowi służyło całkowite zniemczenie szkolnictwa poczynając od szkół ludowych, a na Uniwersytecie Jagiellońskim kończąc. W Krakowie poczęto wydawać gazetę także w języku niemieckim.

Na terenie Galicji przejściowo utrzymano sądownictwo polskie w miastach, a także szlacheckie sądy ziemskie i grodzkie.

Za panowania cesarza Józefa II przeprowadzono reformy, które oddzieliły sądy od władz administracyjnych, rozdzielono sądownictwo karne i cywilne. Wprowadzono sądownictwo powszechne w sprawach karnych.

W Galicji reformę sądową przeprowadzono w latach 1784-1787. Ustanowiono we Lwowie Sąd Apelacyjny, który był jednolitą instancją odwoławczą od wyroków sądów cywilnych I instancji i sądów kryminalnych. Od orzeczeń tego sądu dopuszczano odwołania do Najwyższej Izby Sprawiedliwości w Wiedniu.

Utworzono kilkanaście sądów kryminalnych, w dużych miastach ich funkcje wypełniały senaty karne magistratów. Drobne wykroczenia chłopów osądzał mandatariusz.

Do rozpatrywania spraw cywilnych szlachty utworzono we Lwowie i większych miastach (Kraków) sądy szlacheckie. W miastach spory cywilne rozstrzygały magistraty, w których utworzono osobne senaty. W małych miasteczkach i wsiach sprawy cywilne rozpatrywał justycjariusz.

IV. Księstwo warszawskie 1807-1815

Księstwo Warszawskie powstało na podstawie konstytucji stworzonej i podpisanej przez Napoleona 22 lipca 1807 roku w Dreźnie. W niewielkim stopniu uwzględniała propozycje zgłoszone przez stronę polską. Zostało utworzone z ziem byłego zaboru pruskiego.

Ustrój Księstwa Warszawskiego wzorować się miał na Francji napoleońskiej i innych państwach wasalnych, tworzonych przez Napoleona we Włoszech i Niemczech. W państwach tych utwierdzano główne zdobycze Rewolucji Francuskiej: zniesienie różnic stanowych i eksploatacji feudalnej, zarazem jednak ustanowiono silny rząd. Wyrazem antyfeudalnej tendencji był zwłaszcza artykuł 4 konstytucji głoszący, ze wszyscy obywatele są równi wobec prawa. W Księstwie miał obowiązywać burżuazyjny Kodeks Napoleona. Prawa wyborcze otrzymywała nie tylko szlachta, ale także zamożne i średnie mieszczaństwo oraz niektóre grupy inteligencji zawodowej. Izba poselska składać się miała z 60 posłów obieralnych na sejmikach szlacheckich oraz 40 deputowanych od zgromadzeń gminnych. Większość miejsc jednak pozostawiono szlachcie. Konstytucja przyznawała księciu (królowi saskiemu) pełnię władzy wykonawczej i inicjatywę ustawodawczą. Ministrowie byli mianowani przez króla i tylko od niego zależni. Rada Stanu złożona z ministrów miała przygotowywać projekty praw, przyznano jej też niektóre funkcje sądownicze. Sejmowi pozostawiono prawo dyskutowania i uchwalania przedłożeń rządowych w zakresie nowych podatków, kodyfikacji i systemu menniczego. Sejm zbierać się miał raz na dwa lata i tylko na dwa tygodnie. Sejm miał się składać z senatu i izby poselskiej. W senacie mieli zasiadać biskupi, wojewodowie i kasztelanowie, dożywotnio mianowani przez króla. Izba poselska otrzymała prawo dyskutowania i krytykowania polityki rządowej, a nawet (za pośrednictwem obieralnych komisji) postulowania zmian we wniesionych do sejmu ustawach. Polski charakter zapewniały dwa postanowienia: wszelkie urzędy mogą sprawować tylko obywatele Księstwa, akta urzędowe mają być spisywane w „języku narodowym”. Księstwo nie uzyskało pełnej niepodległości; zwłaszcza polityka zagraniczna pozostała wyłącznym atrybutem króla saskiego. Z kolei król saski jako członek Związku Reńskiego był zależny od Napoleona i również armia Księstwa podlegać miała francuskiemu dowództwu. W praktyce Fryderyk August przebywał w Polsce stosunkowo rzadko i porozumiewał się z Warszawą za pośrednictwem bawiącego stale w Dreźnie ministra - sekretarza stanu. Ciężar władzy przeszedł więc na warszawskich ministrów; król przelał większość swych uprawnień na „Radę Ministrów”, nieprzewidzianą zgoła w konstytucji. Faktycznie Rada Ministrów urzędowała pod kontrolą francuskiego rezydenta, jako wyraziciela woli Napoleona. Księstwo Warszawskie podzielone było na 6 departamentów (warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i łomżyński), a po 1809 roku było ich 10 (krakowski, radomski, lubelski i siedlecki). Departamenty dzieliły się na powiaty (60 a po 1809 100). Na czele departamentu stał prefekt, a powiatu - podprefekt, wszyscy oni byli mianowani przez króla. W departamentach i powiatach były rady o charakterze samorządowym, które zbierały się raz do roku i trwały 10 dni. Ich funkcje to: rozkład ciężarów na dwory, miasta i wsie, opinie o potrzebach powiatu i zażalenia na podprefekt. Prefekci i podprefekci podlegali osobiście ministrowi spraw wewnętrznych, obowiązani byli jednak spełniać polecenia wszystkich ministrów. Z urzędu prefektury wyłączone były dyrekcje skarbowe, ale i one podlegały nadzorowi prefektów. Głównymi miastami tj. Warszawą, Poznaniem, Toruniem, Kalisze, Krakowem, Lublinem i Sandomierzem zarządzali prezydenci municypalni, innymi burmistrzowie; prezydenci pochodzili z nominacji króla, burmistrzowie i ławnicy byli mianowani przez ministra spraw wewnętrznych. Wójtów we wsiach mianowali prefekci przy założeniu zatwierdzenia ich przez resortowego ministra. Postęp polegał na znacznym rozwinięciu i zarazem usprawnieniu administracji, na wprowadzeniu na stanowiska kierownicze i wykonawcze zawodowych urzędników, których zaczęto odpowiednio kształcić. Musieli oni wykazać się odpowiednimi kwalifikacjami i składać egzaminy. W celu kształcenia sędziów i urzędników założono w Warszawie Szkołę Prawa (1808), przekształconą następnie w Szkołę Prawa i Nauk Administracyjnych (1811). Przy opracowaniu programu nauczania sięgnięto do doświadczeń polskich z XVIII wieku. Był on znacznie szerszy niż we Francji. Duży wzrost liczby sędziów i urzędników ( z 1400 w XVIII w. do 9 tyś. osób ) oraz rozwój systemu biurokratycznego wywoływały liczne tarcia i krytykę. W departamentach utworzono rady prefekturalne, złożone z trzech do pięciu radców, mianowanych przez króla. Należały do nich:

1.jako organu doradczego prefekta - różne sprawy miejscowe;

2.jako organu samodzielnego - odwołania w I instancji od zarządzeń i innych aktów administracyjnych prefektów o podprefektów.

Postanowienie konstytucji o municypalności (art. 67) jako najniższej jednostce administracyjnej (bez odróżnienia miast i wsi) nie zostało wprowadzone w życie.

W odróżnieniu od wzorców polskich, nowoczesną administrację, opartą na rozwiązaniach francuskich, cechował skrajny centralizm.

Oprócz rad handlowych, lekarskich i dozorów szkolnych ( w skład, których wchodził dziedzic, miejscowy proboszcz, burmistrz lub wójt i jeden do dwóch chłopów lub mieszczan) w skład samorządu w Księstwie wchodziły następujące rady:

1.Rady municypalne (większych miast), miejskie i wiejskie; w największych miastach pochodziły one z wyborów na zgromadzeniu gminnym, w innych zaś z nominacji prefekra spośród kandydatów przedstawionych przez właścicieli nieruchomości. Rady miały debatować nad potrzebami lokalnymi, sprawami budżetu gminy i podatków gminnych(zatwierdzenie ich należało do ministra lub prefekta), nad rozkładem podatków państwowych, nad zażaleniami na władze miejskie czy wiejskie. Samorząd miejski był ograniczony, stanowił jednak pewien postęp w stosunku do ustroju państw zaborczych. Rady wiejskie nie zostały faktycznie powołane do życia.

2.Rady departamentowe i powiatowe złożone były z radców mianowanych przez króla spośród kandydatów przedstawionych w podwójnej liczbie przez sejmiki. W pozbawieniu zgromadzeń gminnych głosu na korzyść szlachty widać jedną z charakterystycznych cech feudalnych ustroju Księstwa. Przedmiotem narad było wszystko, co miało na celu zapewnienie "dobra" departamentu i powiatu. Rady dokonywały rozkładu podatków państwowych, otrzymały również prawo uchwalania składek od ludności na wspomniane cele. Rady departamentowe wykazały sporo ambicji, odegrały istotną rolę w ożywieniu społeczno-politycznym w Księstwie i w rozwoju administracji, mając prawo prowadzenia dyskusji a tym zakresie i przedkładania rządowi postulatów.

Wprowadzone w Księstwie sądownictwo administracyjne miało charakter dwuinstancyjny. Powierzono je specjalnie powołanym radom prefekturalnym i Radzie Stanu. Konstytucja Księstwa przewidywała, że powstałe na szczeblu departamentu rady prefekturalne będą orzekać w sprawach, w których wartość sporu nie przekroczy 1000 zł. W pozostałych były sądami I instancji. Rada składała się od 3 do 5 osób powoływanych przez monarchę.

Rada Stanu była sądem II instancji (wyjątek, kiedy Rada działała jako sąd I instancji stanowiło rozpoznanie kontraktów zawieranych przez ministrów na potrzeby kraju), obowiązywał przed nią przymus adwokacki, a strona miała 3 miesiące na wniesienie odwołania.

Wprowadzono także sądownictwo kompetencyjne. Tu także orzekała Rada Stanu, przed którą spory kompetencyjne wytaczać mogli właściwi ministrowie.

Dla potrzeb kontroli finansowej administracji powołano organ kolegialny, podległy królowi, Główną Izbę Obrachunkową.

V. Królestwo Polskie 1815-1830.

Powstanie Królestwa Polskiego było wyłączną decyzją cara. Car przeciwstawił się tutaj zarówno swojemu dworowi w Petersburgu, który nie chciał się zgodzić na ogłoszenie Królestwa jak i niektórym państwom biorącym udział w Kongresie, które domagały się całkowitej likwidacji państwa polskiego. Królestwo Polskie miało być stale związane unią personalną z Rosją. Car miał być królem Polski. Królestwo miało prowadzić wspólną z Rosją politykę zagraniczną. Monarcha miał bardzo szerokie uprawnienia, kierował władzą wykonawczą, powoływał wyższych urzędników państwowych, miał prawo inicjatywy ustawodawczej, posiadał prawo veta wobec uchwał sejmu, miał także prawo do wnoszenia zmian w konstytucji. Król nie miał obowiązku przebywania na terenie królestwa. Podczas jego nieobecności władzę sprawował namiestnik. Namiestnik posiadał bardzo szerokie kompetencje. Organem pomocniczym dla króla czy namiestnika była Rada Stanu. Z Rady Stanu w drodze wyboru powstawała Rada Administracyjna, która była rządem. W tej Radzie Administracyjnej istniały następujące ministerstwa: ministerstwo wyznań religijnych i oświecenia publicznego, ministerstwo spraw wewnętrznych i policji, ministerstwo sprawiedliwości, ministerstwo wojny, ministerstwo przychodów i skarbu.

Sejm Królestwa był sejmem 2 izbowym, miał bardzo skromne uprawnienia. Miał prawo podejmowania uchwał, które przedstawiał król, parlament zatwierdzał także budżet państwa i kontrolował działalność rządu. Miał się zbierać raz na dwa lata i obradować przez 30 dni. Skład sejmu i senatu był podobny do tego jaki stworzył Napoleon w Księstwie Warszawskim. Liczba posłów wynosiła 128 osób, z czego 77 pochodziło ze szlachty, pozostali pochodzili z mieszczaństwa. Konstytucja gwarantowała także pewne prawa wszystkim mieszkańcom, a mianowicie, wolność osobistą, również wolność własności prywatnej, możliwość swobodnego przenoszenia się w obrębie Królestwa, wolność wyznania i druku, z zastrzeżeniem, że nie dotyczyło to ludności pochodzenia żydowskiego. Językiem urzędowym miał być język polski. Urzędy miały być powierzane Polakom. Patrząc na konstytucję, nietrudno zauważyć, że była ona czymś wyjątkowym w ówczesnej Europie. Dlatego pewne postanowienia konstytucji w ogóle nie weszły w życie. Pewne przepisy konstytucji car zawiesił, ponieważ zastrzegł sobie prawo do interpretowania przepisów konstytucji.

Powierzchnia Królewska Polskiego liczyła 127 tys. km kw. Zamieszkiwało na tej powierzchni blisko 2 mln ludzi w 1815 r., a w 1830 r. liczba ta wzrosła do 4 mln. W Królestwie rozwija się rolnictwo, następuje pewien okres stabilizacji, ale rolnictwo jest nadal oparte na starych zasadach, obowiązuje pańszczyzna, obowiązuje zasada trójpolówki. Konstytucja gwarantowała chłopom prawo wolności osobistej, natomiast nie wspominała o prawie chłopa do ziemi. Od 1818 r. dziedzic wsi stawał się jednocześnie wójtem, a to doprowadziło do administracyjnego podporządkowania chłopa panu. Wójt mógł skazać chłopa na grzywnę, areszt lub chłostę. Rząd proponował zastąpienie pańszczyzny czynszem, ale ta forma natrafiała na duże opory.

Namiestnikiem Królestwa został generał Józef Zajączek, dawny jakobin, republikanin. Konstytucyjnymi uprawnieniami namiestnika było przewodniczenie Radzie Stanu Królestwa i zarządzanie w imieniu króla sprawami królestwa. Rada Stanu w Królestwie dzieliła się na Radę Administracyjną i Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu. Przy nim dużą rolę odgrywał pełnomocnik carski, którego konstytucja w ogóle nie przewidywała, został nim Mikołaj Nowosilcow. Jego działania zmierzały do tego, aby osłabić pozycję Królestwa Polskiego. Podsycał nieufność cara do Królestwa i Polaków. Właściwe kierownictwo losami Królestwa spoczywało w rękach brata carskiego Konstantego.

Ustawa konstytucyjna z 1815 roku wprowadziła nowy podział kraju na 8 województw. Województwa podzielono na obwody. Najniższymi jednostkami administracji ogólnej miały być w miastach urzędy municypalne, a we wsiach wójtowie. Organem władzy w województwie były działające kolegialnie komisje wojewódzkie, podzielone na wydziały. Na czele Komisji stał prezes.

W obwodach kierownicze stanowiska zajmowali komisarze. Wykonywali oni polecenia i rozkazy komisji wojewódzkich. W miastach admistracja sprawowana była przez prezydentów municypalnych i rady municypalne w większych miastach, a w pozostałych przez burmistrzów i rady miejskie.

W roku 1818 ustrój miejski ujednolicono i wprowadzono we wszystkich miastach urzędy municypalne. W miastach wojewódzkich urząd składał się z prezydenta i radnych, a w pozostałych z burmistrza i ławników.

Administrację wiejską sprawował wójt gminy, powoływany przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji na wniosek komisji wojewódzkiej. Z woli namiestnika wójtami stawali się z urzędu właściciele wsi.

W Królestwie Polskim utrzymano dwuinstancyjność sądownictwa administracyjnego. W I instancji sprawy rozpatrywały komisje wojewódzkie. Sądy wyższe charakteryzowały się dużą różnorodnością. Były to sądy II instancji i stanowiły je: Delegacja Administracyjna, Rada Stanu, Ogólne Zebranie Warszawskich Departamentów Rządzącego Senatu i Rada Stanu w Składzie Sądzącym.

Sądy administracyjne nie posiadały żadnych przepisów. Orzekano na podstawie praktyki i orzecznictwa II instancji. Kierowano się zasadami: pisemności i tajności rozprawy, które połączone były z wymogiem oficjalności i kierownictwem sędziowskim. Sądy same prowadziły czynności przygotowawcze, z ramienia administracji występował obrońca Prokuratorii Generalnej, strony prywatne mogły korzystać z obrońców. Decyzje sądowe miały nazwę wyroków i były opatrzone klauzulami egzekucyjnymi.

W Królestwie Polskim rozpoznawano także sprawy karnoskarbowe. W I instancji decyzje wydawały komisje wojewódzkie, a w II instancji-Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu.

BIBLIOGRAFIA

1. Konstytucja 3 maja 1791r.

2. Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807r.

3. Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815r.

4. Bardach J., Leśniodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2000.

5. Kallas M., Historia ustroju Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN 2005r.

16

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---