Deficyt i dług publiczny

1. Rodzaj sald budżetowych

- pierwotne/bieżące, ogólne/krajowe, realne/nominalne

Saldo = dochody - wydatki

Saldo globalne - użyteczne przy porównywaniu, ocenie skali redystrybucji i dochodów i zakresu alokacji zasobów

Saldo pierwotne = dochody - (wydatki - koszt obsługi długu)

Saldo bieżące = (dochody - dochody kapitałowe) - (wydatki - wydatki kapitałowe)

Saldo nominalne nie uwzględnia zjawisk inflacyjnych.

Saldo realne oblicza się przez zastosowanie deflatorów pokazujących zmiany cen w dochodach i wydatkach budżetowych.

Saldo kasowe = strumień dochodów - wydatki środków publicznych

Saldo memoriałowe = wszystkie należności (nie ważne czy wpłacone, czy nie) - wszystkie zobowiązania

2. Deficyt budżetowy

- rzeczywisty (faktyczny)

- strukturalny (przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych gospodarki)

- cykliczny = rzeczywisty - strukturalny

3. Źródła powstawania deficytów

- nadmierne wydatki (np. militaryzacja gospodarki)

- zbyt niskie podatki

- istnienie silnych grup roszczeniowych - nadmierne rozbudowanie funkcji socjalnych pańsywa

- oczekiwania społeczeństwa co do roli państwa jako gwaranta bezpieczeństwa socjalnego ludności mniej zamożnej

4. Kształtowanie się deficytu budżetowego w Polsce

1983-1988 - obciążenie budżetu poprzez dotowanie cen urzędowych (które były niższe niż uzasadniałyby to koszty i zysk producentów)

- wysoka ściągalność podatków (przelew z rach. bankowego)

- deficyt był pokrywany nieoprocentowanym kredytem zaciąganym w NBP (sięgał on w roku 1988 0,2% PKB)

1989 - obniżono podatki by pobudzić gospodarkę

- liberalizacja obrotu, zwłaszcza importu, co dało możliwość uchylania się od podatku obrotowego (wielu autorów uważa, ze została ona przeprowadzona zbyt wcześnie)

- deficyt: 4,3% PKB

1990 - zmniejszenie dotacji do cen

- zwiększenie zysków inflacyjnych firm

- wyższe dochody budżetowe, poprawa

1991-1992 - spadek produkcji, niższa wydajność finansowa; deficyt: 7% PKB

- przyczyną był również proces transformacji

- inne przyczyny - nadmierne zasiłki dla bezrobotnych, dotacje do funduszy emerytalnych

1995-2000 - znaczne wykorzystanie w gospodarce oszczędności, co poskutkowało obniżeniem poziomu inwestycji

1999 - pogorszenie

- wydatki bieżące wyższe od dochodów

- pojawienie się deficytu pierwotnego

- rosnące potrzeby pożyczkowe

2001-2001 - ograniczenie popytu krajowego -> wzrost exportu i spadek importu -> pogarszająca się sytuacja finansowa podmiotów gospodarczych -> powiększanie się „szarej strefy”

- spłata zobowiązań z lat `90

- wprowadzenie kosztowych czterech reform, w momencie malejącego wzrostu gospodarczego

Deficyt ekonomiczny - wpływ deficytu sektora finansów publicznych na bilans oszczędności. Uwzględnia:

- deficyt kasowy

- kwoty rekompensat z tytułu niepodwyższania płac oraz emerytur i rent na przełomie 1991/1992

- dotacje do FUS

- wpływy ze środka specjalnego Ministerstwa Skarbu Państwa

Def. ekonomiczny = (deficyt kasowy + wszystkie wpłaty nie uwzględnione w budżecie państwa) - środki przekazywane funduszom emerytalnym drugiego filara oraz środki kierowane na Fundusz Ochrony Demograficznej

Potrzeby pożyczkowe budżetu brutto = deficyt + pokrycie wszystkich rozchodów

Wysokość deficytu jest jednym z kryterium konwergencji, warunkującym przystąpienie do kraju do UE Monetarnej. Zgodnie z traktatem z Maastricht deficyt nie może przekroczyć 3% PKB, chyba że spada on w sposób ciągły do wymaganego poziomu, albo jego przekroczenie jest nieznaczne i ma charakter krótkotrwały.

5. Różnice w metodach liczenia deficytu budżetowego (w Polsce i w UE)

W UE stosuje się system ESA 95, który określa zasady ewidencji środków i sektor general government, który nie zalicza, w przeciwieństwie do Polski:

- Agencji Rynku Rolnego

- jednostek badawczo-rozwojowych

Polska natomiast nie zalicza OFE, ale UE zalicza go do sektora general government.

Liczenie deficytu ma:

- w Polsce - ujecie kasowe

- w UE - ujecie memoriałowe

Liczenie deficytu metoda UE jest dla Polski korzystniejsze

6. Finansowanie deficytów

- emitowanie skarbowych papierów wartościowych nabywane przez podmioty pozabankowe

- emitowanie skarbowych papierów wartościowych nabywane przez banki komercyjne

- korzystanie z kredytów banków komercyjnych

- korzystanie z kredytów międzynarodowych instytucji finansowych

- wpływy z prywatyzacji

- zaciąganie kredytu z Banku Centralnym lub emitowanie papierów wartościowych przez niego nabywanych - jest to najbardziej inflacjogenny sposób) - w Polsce ustawowo zakazano finansowania deficytów budżetowych przez BC (od 1998 roku NBP ma zakaz finansowania deficytów budżetowych)

Bony Skarbowe - krótkoterminowe papiery wartościowe, elastyczniejsze od obligacji, ich okres zapadalności jest mniejszy niż 1 rok - najczęściej to 3 lub 6 m-cy, albo nawet parę dni)

Obligacje skarbowe - nominalna wartość + oprocentowanie

- krótkoterminowe (okres zapadalności mniej niż 5 lat)

- średnioterminowe (od 6 do 15 lat)

- długoterminowe (ponad 15 lat)

- obligacje o stałym %

- obligacje o zmiennym %

- skarbowe

- manipulacyjne (samorządowe)

Skarbowe papiery wartościowe:

- aktywne (bony, obligacje) są zbywalne, rynkowe

- pasywne (np. obligacje restrukturyzacyjne przekazywane bankom, w zamian za część przejętych długów krajowych i zagranicznych) są niezbywalne i nierynkowe.

7. Dług publiczny - całość zobowiązań władz publicznych (pożyczki, poręczenia, gwarancje, odszkodowania etc.)

- dług krótkoterminowy - zabezpieczenie płynności finansowej

- dług długoterminowy - zaciąganie pożyczek by finansować wydatki majątkowe

- dług krajowy

- dług zagraniczny

- dług brutto

- dług netto (zobowiązania - należności)

- dług Skarbu Państwa

- dług lokalny

Ustawa rozróżnia:

- dług Skarbu państwa

- państwowy dług publiczny - kategoria podmiotowo znacznie szersza, obejmuje on wszystkie jednostki sektora finansów publicznych. W praktyce dzieli się go na:

- dług sektora rządowego (dług Skarbu Państwa oraz pozostały dług sektora rządowego)

- dług sektora samorządowego (dług jednostek samorządu terytorialnego oraz pozostały dług sektora samorządowego)

Zarówno dług SP jak i dług publiczny powiększają przewidywane wypłaty z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji.

Zasada: państwowy dług publiczny powiększony o kwotę przewidywalnych wypłat z tytułu poręczeń i gwarancji nie może przekroczyć 60% PKB - kontrolę nad tym sprawuje Minister Finansów (MF)

8. Działania ostrożnościowo-sanacyjne:

Zależą one od relacji kwoty długu publicznego powiększonej o wypłaty z tytułu poręczeń i gwarancji do PKB, która jeśli mieści się:

- od 50-55%

• MF w projekcie Ustawy Budżetowej określa relację Deficytu budżetowego państwa do jego dochodów i nie może ona być wówczas wyższa od analogicznej relacji w roku bieżącym

- od 55-60%

• MF w projekcie Ustawy Budżetowej określa tą relację na poziomie niższym niż relacja roku bieżącego. Górne ograniczenie relacji deficytu wynika z:

Deficyt samorządów/dochody samorządów x [(0,6 - PDP/PKB) : 0,05 + kwota przewidywanych wypłat z tytułu poręczeń i gwarancji]

• Rada Ministrów przedstawia program sanacyjny

- równa lub większa niż 60%

• Podmioty sektora finansów publicznych nie mogą udzielać nowych poręczeń i gwarancji, zakaz ten dotyczy również kolejnego roku budżetowego

• Ustawa Budżetowa i uchwały budżetowe jednostek samorządu terytorialnego nie mogą zawierać deficytu

• Rada Ministrów przedstawia program sanacyjny

9. Podstawowe regulacje dotyczące długu publicznego w krajach UE:

1. Traktat z Maastricht

2. Protokół w sprawie procedury stosowanej w wypadku nadmiernego deficytu, stanowiącym załącznik do traktatu z Maastricht

3. Rozporządzenie dotyczące stosowania protokołu w sprawie procedury stosowanej w wypadku nadmiernego deficytu, stanowiącego załącznik do traktatu z Maastricht

4. Rozporządzenie European System of Accounts (ESA 95)

Kraje członkowskie UE mają prawny obowiązek przedstawienia Komisji Europejskiej dwa razy w roku (do 1 marca i do 1 września) danych o długu publicznym (oraz deficycie) obliczonym zgodnie z metodologią UE.

10. Dług publiczny w transformowanej gospodarce polskiej

W latach 1991 - 2003 Skarb państwa był zadłużony zarówno u wierzycieli krajowych jak i zagranicznych. W tych latach przyrost długu Skarbu Państwa był spowalniany, wolniej też przyrastał dług zagraniczny. Te pozytywne tendencje uległy odwróceniu w 2003 r. Było to konsekwencją wysokich potrzeb pożyczkowych, wynikających głównie z :

- rosnącego deficytu budżetu

- malejących wpływów z prywatyzacji

- dotacji do FUS z tytułu ubytku składki do OFE

- udzielania pożyczek, zwłaszcza KUKE oraz samodzielnym zakładom opieki zdrowotnej

W 1991r. dług zagraniczny stanowił prawie 80%, w roku 2003 już tylko 33%.

Główni wierzyciele zagraniczni Polski:

- Klub Paryski

- Klub Londyński

- Bank Światowy

- posiadacze emitowanych przez Polskę obligacji na rynkach zagranicznych

- pozostali wierzyciele: Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju i Europejski Bank Inwestycyjny

Wierzyciele rządowi - Klub Paryski

Zawarto z nimi porozumienie w 1991r., na mocy którego redukcja zadłużenia wyniosła 50% wartości zadłużenia netto. Polska natomiast zobowiązała się do zawarcia bilateralnych umów z 17 krajami wierzycielskimi i do spłacania im do 1995r. jedynie odsetek.

Wierzyciele prywatnych podmiotów - Klub Londyński

Podpisano z nimi porozumienie w 1994r. , na podstawie którego zadłużenie zostało zredukowane o 49,2%. W następnym roku nastąpiło dodatkowe umorzenie o 0,2 mld USD. Część zadłużenia została przez Polskę wykupiona za gotówkę, natomiast resztę zamieniono na obligacje nominowane w dolarach USA (obligacje Brady'ego).

Na obniżenie polskiego długu zagranicznego miała także wpływ słaba pozycja USD w stosunku do innych walut.

Od 2002r. dług zagraniczny ponownie wzrósł. Jest to spowodowane gwałtownym wzrostem deficytu budżetowego państwa już w roku 2001 i zwiększeniem potrzeb pożyczkowych.

Od 1995r. zadłużenie Polski powiększają także obligacje emitowane przez rząd na rynkach zagranicznych w celu pozyskania środków finansowych. Od 2000r. Polska emituje także obligacje nominowane w euro. Rośnie udział długu krajowego w długu Skarbu Państwa. Jest to rezultat głównie corocznych deficytów. W omawianych latach zmienia się także struktura długu według rodzajów zobowiązań. Rośnie znaczenie finansowania długu poprzez emisję skarbowych papierów wartościowych ( w 2003r. przeszło 98%). Po okresie wzrostu udziału kosztów obsługi długu w PKB, od 1996r. następowało stopniowe ich zmniejszanie. Od 2001r. ponownie odnotowany jest ich wzrost. Wystąpił on pomimo stopniowego obniżania stóp procentowych oraz korzystnego kształtowania się kursów walut obcych. Główną jego przyczyną jest zwiększenie wartości długu publicznego.

Zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego, znaczne pogorszenie sytuacji w sektorze finansów publicznych i zmniejszenie wpływów z prywatyzacji odwróciło korzystną do 2000r. tendencję w zakresie kształtowania się długu publicznego do PKB.

11. Zarządzanie długiem publicznym

W celu ograniczenia tempa przyrostu długu konieczne jest podejmowanie działań zmierzających w szczególności do:

- efektywniejszej alokacji środków publicznych

- ograniczenia potrzeb pożyczkowych budżetu

- powstrzymania przyrostu długu sektora finansów publicznych

- utrzymania wysokiego i zrównoważonego tempa wzrostu gospodarczego

Dywersyfikacja instrumentów dłużnych sprowadza się głównie do wyborów dotyczących:

- obszaru zaciągania długu (rynek krajowy lub zagraniczny)

- rozkładu zapadalności poszczególnych instrumentów

- sposobu oprocentowania

Najczęściej wymienia się następujące cele:

1. minimalizowanie kosztów obsługi długu

2. ograniczanie ryzyka kursowego i ryzyka refinansowania w walutach obcych

3. optymalizowanie zarządzania płynnością budżetu państwa

4. ograniczanie ryzyka refinansowania w walucie krajowej

5. ograniczanie ryzyka stopy procentowej

6. uelastycznianie struktury długu

7. zmniejszanie monetyzacji długu

12. Ekonomiczne konsekwencje deficytów budżetowych

Najczęściej wymienia się cztery podstawowe negatywne skutki deficytów:

1. przyspieszenie procesów inflacyjnych przez jego monetyzację

2. występowanie efektu wypychania

3. negatywny wpływ na saldo obrotów bieżących w bilansie płatniczym w wyniku działania mechanizmu tzw. bliźniaczych deficytów (tj. deficytu budżetowego i deficytu w obrotach bieżących)

4. niebezpieczeństwo tzw. pułapki zadłużeniowej (szybkie narastanie długu i kosztów jego obsługi)

Deficyt budżetowy a inflacja - wnioski

1. finansowanie deficytów poprzez emisję skarbowych papierów wartościowych nabywanych przez podmioty niebankowe, dość powszechnie traktuje się jako nieinflacjogenne.

2. finansowanie deficytów przez banki centralne prawie zawsze wywołuje inflację.

3. finansowanie deficytów przez banki komercyjne także przez większość autorów traktowane jest jako nieinflacjogenne. (ryzyko jest jednak większe niż w przypadku podmiotów niebankowych; ponieważ znaczne zaangażowanie się banków komercyjnych w finansowanie długotrwałych deficytów grozi nadmiernym zwiększeniem akcji kredytowej i podaży pieniądza)

Zjawisko bracket creep - na skutek procesów inflacyjnych coraz większa część dochodów podlega opodatkowaniu, a jednocześnie rosnące dochody powodują przesunięcie podatników do grup dochodowych o wyższych stawkach podatkowych. (Inflacja wpływa na wzrost wydatków budżetowych, jednocześnie powoduje szybszy wzrost dochodów podatkowych).

Efekt wypierania lub wypychania - sprowadza się do ograniczenia możliwości wydatkowych w sektorze prywatnym powodowanych zwiększeniem wydatków publicznych. (wzrost deficytu -> wzrost stóp procentowych -> ograniczenie konsumpcji i inwestycji w sektorze prywatnym -> ograniczenie wzrostu gospodarczego).

Bliźniaczy deficyt - deficyt finansów publicznych wpływa na saldo obrotów bieżących bilansu płatniczego. (deficyt budżetowy powoduje wzrost stopy procentowej, co z kolei prowadzi do umocnienia kursu waluty krajowej, a w konsekwencji do hamowania eksportu i pobudzania importu. Taki przebieg zdarzeń pogarsza saldo obrotów handlowych, i tym samym saldo obrotów bieżących bilansu płatniczego).

Pułapka zadłużeniowa - może wystąpić z dwóch powodów; gwałtownego wzrostu rynkowej stopy procentowej lub deficytu. (wzrost rynkowej stopy procentowej -> wzrost kosztów obsługi długu -> wzrost deficytu -> szybsze narastanie długu publicznego. Przeciwdziałanie: im wyższy udział skarbowych papierów wartościowych o dłuższym terminie zapadalności tym mniejsza jest wrażliwość przeciętnych stóp oprocentowania długu na zmiany bieżących stóp rynkowych. Drugi wariant: wzrost deficytu -> wzrost długu publicznego -> wzrost kosztów obsługi. Jeżeli tempo wzrostu kosztów obsługi jest wyższe niż tempo wzrostu dochodów budżetowych, a wydatków na inne cele nie można byłoby zmniejszyć, następowałoby ponowne zwiększenie deficytu. Przeciwdziałanie: określenie warunków stabilizacji długu i kosztów jego obsługi w relacji do PKB)

3

PDP - państwowy dług publiczny

---