Główne wydarzenia -„Cłopi”
Jesień
Stara Agata opuszcza wieś.
Najbogatszy we wsi gospodarz, Maciej Boryna, posyła
swaty do Jagny. (Jagna podoba się również jego synowi Antkowi).
Boryna wygania syna i jego rodzinę z gospodarstwa.
We wsi odbywa się huczne wesele.
Zima
Antek i jego żona Hanka wiodą nędzne życie w chacie na
uboczu wsi.
Boryna zaczyna podejrzewać Jagnę o zdradę.
Chłopi toczą spór o sprzedaż lasu. Wywiązuje się walka -
Antek staje w obronie ojca. Chłopi trafiają do więzienia.
Wiosna
Agata wraca do wyludnionej wsi.
Boryna bardzo ciężko choruje.
Hanka wraca na gospodarstwo ojca i przejmuje nad nim
zarządzanie.Jagusia romansuje z wójtem, a następnie z Jasiem.
Wybucha konflikt z kolonistami niemieckimi.
Boryna umiera.
Lato
Pogrzeb Boryny.
Jagna zostaje wygnana z chałupy.
Antek powraca z więzienia i w dalszym ciągu wodzi oczyma za Jagną.
Umiera stara Agata.
Mieszkańcy wsi postanawiają wygnać niemoralnie prowadzącą się
Jagusię - Antek staje po stronie wsi.
Wydarzenia w powieści daje się ułożyć w trzy ciągi.
Losy głównych bohaterów i całej społeczności wsi. Ukazane są
tu zróżnicowane typy ludzkie. Łącznie w “Chłopach” pojawia
się około dziewięćdziesięciu postaci. Mamy więc do czynienia z
panoramicznym obrazem środowiska wiejskiego. W tej warstwie
przedstawiono:
Dzieje Macieja Boryny (postać wiodąca w tomie I).
Postać potraktowana bardzo realistycznie, wyróżnia się na tle
lipieckiej gromady zamożnością, siłą charakteru, pracowitością,
statecznością i zaradnością. Posiada ewidentne cechy przywódcze
(wieś darzy go większym zaufaniem niż wójta). Poznajemy go jako
58 letniego mężczyznę zawierającego związek z 19-letnią Jagną. Jest
to związek z namiętności i rozwagi (pole matki Jagny przylega do
jego majątku). Ożenek wyrabia w nim poczucie bycia prawdziwym
gospodarzem. Wyrachowanie i egoizm sprawiają, że gotowy jest
złączyć się z dworem przeciwko chłopom. Zdaje sobie sprawę, że
praca jest podstawą sensu egzystencji (kiedy spostrzega, że Hanka
ma charakter i jest “robotna” zmienia swój stosunek i traktuje ją jak
prawdziwego członka rodziny).W sporze o las stara się konflikt
załatwić polubownie, ale zna granice kompromisu i ryzykuje rozprawę,
którą przypłaca zdrowiem. Urażony w swej godności i ambicji męża
i posiadacza staje się zdolny do zbrodni (tylko przypadek sprawia, że
przychwyceni kochankowie uchodzą z życiem). Jest więc postacią
złożoną, nie wolną od słabostek i małostkowości.
Losy Antka Boryny (od romansu z Jagną, poprzez wypędzenie z domu,
więzienie, aż do powrotu na ojcowiznę; wątek miłosny Antka i Jagny
zdominował tom II)).\Syn Macieja w chwili rozpoczęcia akcji jest już \
człowiekiem dojrzałym. Nie kocha żony, Hanki i pracując u ojca czuje
się wykorzystywany. Jego wielką miłością jest Jagna i małżeństwo ojca
pogłębia konflikt (Maciej Boryna zawłaszcza ukochaną kobietę i pozbawia
6 morgów, które prawem dziedziczenia Antek uważał już za swą własność).
Miłość i nienawiść sprawiają, że zapomina o obowiązkach. Ciężar troski o
los rodziny spada na barki Hanki. Nie potrafi jednak odejść ze wsi.
Porywczy, skłonny do bójek, uparty i dumny ma silne poczucie
własności. Pozornie tylko lekceważy opinię otoczenia (boleśnie
odczuwa izolację społeczną spowodowana związkiem z macochą).
W końcu dochodzi do wniosku, że normy określające współżycie w
gromadzie i dla niego są nadrzędnym nakazem (“W gromadzie żyję,
to i z gromadą trzymam! Chceta ją [Jagnę] wypędzić, wypędźta; a
chceta se ją posadzić na ołtarzu, posadźta! Zarówno mi jedno!”). Nie
chce narazić się zbiorowości, bo z racji pozycji majątkowej do niego
należeć będzie przywództwo nad gromada. Członek gromady, mąż,
ojciec i gospodarz przezwycięża w nim namiętnego kochanka.
Hanka (wiodąca postać w tomie “Wiosna”)
Postać ewoluująca w miarę rozwoju wydarzeń. Początkowo płaczliwa,
niezaradna i zastraszona (boi się Antka i starego Boryny). Wygnana
jednak z domu zmienia się. Ciężka sytuacja materialna po przeniesieniu
do ojca Bylicy, poczucie tragizmu zdrady zadurzonego w Jagnie Antka
nie załamują jej, a wręcz przeciwnie - wyzwalają niespodziewana energię
(“bieda łacniej przekuwa człowieka niźli żelazo”). Znamienna jest jej
reakcja na wymówki Antka, że przyjęła od starego Boryny pieniądze i
żywność - Antek ucieka przed jej gniewem z domu. Podczas choroby
Macieja i pobytu Antka w więzieniu ujawniają się jej zdolności
godpodarsko-organizacyjne. Przedsiębiorcza, zaradna i energiczna staje
się podporą rodu Borynów. Nienawidzi Jagny, ale pierwsza wyciąga
rękę na zgodę przed pielgrzymką do Częstochowy. Jedna z najświetniejszych
kreacji kobiecych w polskiej literaturze
Życie Jagny
Wiejska piękność, córka wdowy Paczesiowej, siostra Jędrzycha i Szymka.
Rozpieszczana przez matkę, nie dorosła do małżeństwa. Nieprzystosowana
do życia w gromadzie, próbuje żyć na własny sposób. Nie ma
precyzowanych marzeń ani uczuć (“... taka cichość we mnie rośnie,
kieby śmierć przy mnie stojała, a tam mnie cosik porywa, tak ponosi,
że tego nieba bym się uwiesiła i z tymi chmurami poniesła w świat”).
Odczuwa zmysłową miłość do Antka, ale i sielankowo-poetycznie
durzy się w Jasiu. Urodzona artystka przeżywa intensywnie muzykę
organów, wzrusza opowieścią Rocha czy pięknem wiosennego krajobrazu.
Posiada zdolności artystyczne (kraszanki, wystrzyganki). Obca jest
jej pogoń za bogactwem (drze zapis i rzuca pod nogi Hanki). Dramat
dziewczyny, zakończony wygnaniem ze wsi, wynika z jej odmienności.
Jagna zapłaciła przede wszystkim za życiowe niepowodzenia wójtowej
i organiściny.
Tragiczne dzieje Kuby Sochy.
Reprezentant przekonania o “duszy anielskiej” polskiego ludu. Powstaniec
z 1863 roku. Ma silne poczucie dumy rodowej, czuje się gospodarskim
synem, zaś los parobka przyjmuje z chrześcijańską pokorą. Z życzliwości
ofiarowuje księdzu kilka upolowanych przepiórek, a niespodziewana
zapłata (“tylachna pieniędzy”, czyli złotówka) i podszepty Jankiela
sprawiają, że rozpoczyna kłusowanie na pańskim polu i w lesie.
Nie jest złodziejem (zwymyślał Żyda, gdy ten proponował mu
pokątną sprzedaż podbieranego koniom owsa), ale własność
dziedzica traktuje jako niczyją. Podczas jednej z pierwszych wypraw
zostaje postrzelony. Nie wie jak się zachować i o pomoc prosi Jagustynkę
i Jambrożego. Lęk przed szpitalem doprowadza go do okrutnego
samookaleczenia (ucina sobie nogę) i śmierci z wykrwawienia. Boryna
ceni jego pracowitość, ale nie wynagradza go odpowiednio za ciężką pracę
i oddanie. Nie ma w Kubie śladów egoizmu, a głęboka religijność ma wiele
z franciszkańskiej pokory.
Czas obejmujący rok obrzędowo-liturgiczny. Jest opis całego spójnego
systemu obyczajów wsi polskiej (folklor: wróżby, przesądy, tradycje
zwyczaje).
Np.: opis jarmarku (cytat), zaduszki , “zrękowiny” , świniobicie , wesele Boryny ,
wieczerza wigilijna , Wielkanoc , obrzędy pogrzebowe Boże Ciało (odpus)t
Wyznacza niezmiennie powtarzalny rytm pór roku i wyznaczony przez
ten rytm tok zajęć związanych z pracami rolniczymi.
Np.: szatkowanie kapusty), przędzenie wełny , symboliczny
siew ,sianokosy żniwa.
Problematyka
“Chłopi” jako epopeja
Na epickość powieści, którą liczni krytycy porównywali z “Panem
Tadeuszem” czy “Iliadą”, składa się:
koncepcja czasu (wiecznego, powtarzalnego, płynącego powoli
ale nieuchronnie);
bohater zbiorowy (gromada wiejska, na której tle przedstawieni
są bohaterowie indywidualni);
fabuła epizodyczna (wiele zdarzeń nie tworzy akcji, lecz służy
budowaniu tła społecznego i obyczajowego);
eksponowanie przyrody jako bohatera równorzędnego człowiekowi
szczegółowy opis przedmiotów, sytuacji, wyglądu, obyczajów, tradycji;
połączenie dwu stylów opowiadania:
patetycznego (scena śmierci Boryny - ),
realistycznego (służącego opisowi codzienności chłopów)
Tym, co różni “Chłopów” od klasycznego eposu, jest przede
wszystkim koncepcja narratora, u Reymonta utożsamianego z bohaterami.
Narracja
Narrator nie przynależy do świata przedstawionego, jest niewidoczny
dla odbiorcy i anonimowy.
Można wyróżnić trzy jego typy (według K. Wyki):
najczęściej natykamy się na “wsiowego” gadułę, który uczestniczy w
obyczajowo-obrzędowo-liturgicznym toku opowieści
rzadziej opowiada i opisuje “młodopolski stylizator” o poetycko-
inteligenckiej prowienencji, wskazujący rytm prac ludzkich sprzęgniętych
z przyrodą (np. impresjonistyczne opisy jesiennego pola, symboliczny obraz
śmierci Boryny),
sporadycznie zaś mówi realistyczny obserwator zaznaczający swoją
obecność głównie w toku fabularnym (przedstawienie struktury społecznej wsi).
Niewiele jest jednak fragmentów, w których funkcje te miałyby jednoznaczny
charakter. Najczęściej realizowane są łącznie (przybierają postać
określonych form podawczych z nasileniem cech wypowiedzi
właściwych poszczególnym narratorom)
Język
Reymont uchodził za mistrza słowa. Artyzm ten w pełni
zademonstrował w “Chłopach”.
Około 40% języka powieści to gwara dominująca w dialogach.
Jest ona zbliżona do gwary używanej w okolicach Łowicza i
Skierniewic (nieopodal leżą Lipce).
Generalnie jednak w dziele Reymonta mamy do czynienia ze stylizacją:
gwarową (obecną na wszystkich poziomach języka)
fonetyczną (np.“hale” zamiast “ale”),
fleksyjną (np. “chodźta”, “ociec”, “mówili”),
leksykalną (np. “paskudnik”),
składniową (np. “Oczy swoje mam i miarkuję se ździebko”)
realistyczną (sięganie do mowy potocznej),
młodopolską (poetyka liryki, z elementami naturalistycznymi i i
mpresjonistycznymi).
Reymont również indywidualizuje mowę swoich bohaterów.
Bohaterowie
Zbiorowość jako bohater
Na pierwszym planie powieści znajduje się zbiorowość, czyli
ludzie żyjący na wsi, ich obyczaje, praca, normy moralne,
świadomość społeczna i narodowa. Wyznacznikiem tej zbiorowości
jest swoisty bezosobowy dialog stanowiący wyraz zbiorowej
świadomości. Z takim dialogiem mamy doczynienia w czasie
weselnego przyjęcia:
" Wysadzili się, no, no! - dziwili się ludzie.
Jakże, z tysiąc złotych kosztuje wesele..
Opłaciło się niezgorzej, bo to nie zapisał sześciu morgów!
Za tę dziecińską krzywdę se balują.
A Jagna siedzi jak ten mruk.
Maciej za to ślepiami świeci kiej żbik!
Kiej to próchno, moiściewy, kiej próchno!"
Zbiorowość ta w "Chłopach" nie jest tylko tłem, ale stanowi
układ odniesienia określający sytuację poszczególnych bohaterów
jak również ich odczucia emocjonalne i opinie. Życie duchowe
bohaterów Reymontowskiej powieści rozgrywa się na dwóch
płaszczyznach - poczucia więzi z gromadą (nawet wówczas, kiedy
bohaterowie buntują się przeciw gromadzie) i osobowej odrębności.
Bywają czasem momenty, że wieś tworzy zwartą i zgodną
całość np. podczas wyprawy do lasu lub w czasie wypędzenia
Jagusi. Jednak bardzo często uzewnętrzniają się czynniki
różnicujące zbiorowość szczególnie stopień zamożności. W
Lipcach żyją obok siebie bogacze i wyrobnicy, ich losy układają
się bardzo różnie. Rzutuje to bezpośrednio na stosunki międzyludzkie
i pozycję poszczególnych bohaterów w gromadzie. Często przybierają
one postać różnorodnych konfliktów: rodzice - dzieci, pokoleniowych,
sąsiedzkich, między dworem a wsią, nacjami itd. Gromadę jako siłę
wrogą postrzega nie tylko Antek, ale i Jagustynka, która nienawidzi
otoczenia, ale nie może bez niego żyć.
"Człowiek jeno z biedy da czasem folgę ozorowi, ale w sercu co
innego siedzi, że czy sobie chce, czy nie chce, a zdrugimi radować
się musi albo i smucić... Nie poradzi żyć z osobna, nie..."
Mimo wszystko gromada wsi Lipce stanowi jedność.
Takie potraktowanie gromady mogło stać się czynnikiem mitotwórczym,
odsłaniającym oblicze polskiej wsi.
wybrane postacie
Reymont potrafił nadać rysy indywidualne nie tylko najważniejszym
z punktu widzenia rozwoju akcji bohaterom, lecz także osobom drugo
- i trzecioplanowym.
Maciej Boryna
Postać tą autor powieści potraktował w sposób bardzo realistyczny,
dokonał jej monumentalizacji, stylizując ją na chłopa - Piasta.
Boryna wyróżnia się wśród lipieckiej wsi nie tylko zamożnością,
ale i siłą charakteru, pracowitością, stanowczością i zaradnością.
Posiada też cechy przywódcze. Wieś darzy go większym zaufaniem niż wójta. To on stanie na czele gromady podczas sporu o las.
Poznajemy go, gdy w wieku 58 lat po raz trzeci chce się ożenić.
Jego wybranka - Jagusia ma 19 lat. Jest to związek z namiętności
i z rozwagi. Ożenek ten wyrabia w nim poczucie bycia gospodarzem
"pełną gębą", by nikt nie ośmielił się myśleć, że powinien do dzieci
iść na "wycug". Owo wyrachowanie i egoizm będą mu towarzyszyć
również w innych sytuacjach. Dla interesu gotów nawet złączyć się z
dworem przeciwko chłopom.
W psychice Boryny egoizm łączy się z silnym poczuciem solidarności
z gromadą, a wyrachowanie z odwagą i siłą charakteru. Zdaje sobie
sprawę, że dla chłopa praca jest podstawą sensu egzystencji. Dlatego
kiedy spostrzeże, że Hanka ma charakter i jest "robotna" zmienia do
niej swój stosunek i traktuje ją wreszcie jak członka rodziny.
Urażony w swej godności i ambicji męża Boryna staje się zdolnym
do zbrodni. Tylko przypadek sprawia, że przyłapani w "brogu"
kochankowie: syn i żona, uchodzą z życiem.
Jest więc postacią złożoną, niewolną również od śmieszności i
małostkowości.
Antek
Syn Macieja Boryny, w momencie poznania go w powieści jest już
człowiekiem dojrzałym. Żyje z niekochaną kobietą Hanką. Ma
poczucie, że jest wyrobnikiem u ojca. Uważa, że powinien dostać
gospodarstwo. Jego wielką miłością jest Jagusia. Miłość i konflikt
z ojcem wprowadzają go w stan chorobliwy. Zupełnie zapomina o
obowiązkach męża i ojca. Hardość i duma przysłaniają mu fakt, że
żona pracuje ponad ludzkie siły. Jego pomysł na życie, aby pójść,
gdzie oczy poniosą, okazuje się chwilowym zrywem. Nie potrafi
pogodzić się z tym, że musiałby przede wszystkim opuścić Jagnę.
W istocie żeruje na zaradności życiowej Hanki. Jednak uległość
wobec jej woli uzewnętrznia się dopiero wówczas, kiedy
kompromituje się jako mąż i ojciec rodziny.
W jego charakterze nietrudno dostrzec cechy ojca: porywczość,
skłonność do bójek, upór, dumę, herdość i rozbudowane poczucie
własności.
Pomimo niewygasłego uczucia do Jagny nie ma odwagi przeciwstawić
się woli tłumu żądającego zemsty. Jest to dowodem akceptacji reguł
wiejskiej moralności.
Hanka
Nie jest to postać w pełni ukształtowana. Poznajemy ją jako kobietę
płaczliwą, bojącą się swego męża Antka i teścia Boryny. Ciężka
sytuacja materialna, poczucie zdrady zadurzonego w Jagnie Antka
nie załamuje jej, a wręcz przeciwnie, wyzwala niespodziewaną energię.
Podczas choroby Macieja i pobytu Antka w więzieniu ujawniają
się jej zdolności organizacyjne. Pod względem charakteru,
przedsiębiorczości, zaradności, energii, okazuje się prawdziwą
gospodynią, przyszłą podporą rodu Borynów. Widać w niej
zapobiegliwość i chytrość nowobogackiej, świeżo upieczonej
władczyni. Czasami przybiera to formę niesamowitego skąpstwa.
Godny podkreślenia jest również fakt, że nienawidząc Jagny,
którą traktowała jak źródło swych małżeńskich niepowodzeń,
potrafiła pierwsza wyciągnąć rękę przed wyruszeniem na pielgrzymkę do Częstochowy.
Jagna
To wiejska piękność. Była córką starej wdowy Paczesiowej, siostrą
Jędrzycha i Szymka. Matka krótką ręką trzyma synów zaś Jagna jest
jej oczkiem w głowie. Żoną Boryny została z woli matki. Jest
nieprzystosowana do życia w gromadzie. W jej rysunku Reymont
raz po raz podkreśla swoistą nieokreśloność, nastrojowość natury.
Skomplikowane są jej marzenia miłosne. To urodzona artystka
intensywnie przeżywająca muzykę organów, wzruszającą opowieść
literacką Rocha czy piękno wiosennego krajobrazu. Sama zresztą
posiada pewne uzdolnienia artystyczne - robi piękne wystrzyganki
i kraszanki. Obca jest jej pogoń za bogactwem.
Dramat Jagny wynika z jej odmienności. Jagna zapłaciła przede
wszystkim za życiowe niepowodzenia wójtowej i organiściny.
Kuba
Pojawia się w pierwszym tomie. To postać o wyraźnie zarysowanej
sylwetce.
Swój los parobka przyjmuje z chrześcijańską pokorą.
To powstaniec z 1863 roku, którego "gront stryje wzieni", posiadający
dumę narodową. Z braterską życzliwością odnosi się do Walka. Nie ma
w nim śladów egoizmu, a głęboka religijność ma wiele z franciszkańskiej
pokory i umiłowania wszelkiego stworzenia.
Jagustynka
Osoba niezwykle spostrzegawcza i inteligentna.
Wszędzie tropi fałsz, złośliwość i podstęp. Jest to rodzaj odwetu na
innych za swoją niedolę. Nie jest to istota z gruntu zła.