Wykład. Przedmiot: Promocja zdrowia

Wprowadzenie w problematykę zdrowia, choroby, jakości życia

Medyczna perspektywa zdrowia

Zdrowie = brak choroby , Zdrowie = stan przeciwny chorobie

Choroba = brak zdrowia, niedobór, deficyt, stan upośledzenia i dyskomfortu  

-  wczesne, bezobjawowe fazy choroby (np. wykryte przypadkowo)-  wyniki graniczne badań 

-  niewielkie odchylenia od stanu normalnego - np. niewielka wada wzroku, nieznaczna nerwica

Trzy wymiary choroby jako stanu:

• obiektywne zmiany patologiczne w organizmie: potwierdzone w badaniach lekarskich i/lub laboratoryjnych

• subiektywne poczucie choroby, indywidualna interpretacja i sposób reagowania na objawy choroby, ludzie czują się niezdrowi

• społeczna tożsamość choroby- ludzie są uznani przez innych za niezdrowych, otrzymanie etykiety „chory” i traktowanie ich w odmienny sposób

Biomedyczny model zdrowia

• Kartezjusz - twórca „mechanistycznego widzenia świata i człowieka” 

• Organizm człowieka to skomplikowana, precyzyjna maszyna biologiczna.

• Stan choroby - to konieczność naprawienia uszkodzonej części.  

Biomedyczny model zdrowia:

• Istotę zdrowia wyrażają dwa bardzo ogólne pojęcia: dynamiczna równowaga  i potencjał zdrowotny. 

• dynamiczna równowaga dotyczy sfer: fizycznej, psychicznej i społecznej, zaburzenie równowagi jednej z nich będzie rzutować na pozostałe

• warunkiem utrzymania równowagi jest potencjał zdrowotny właściwy zarówno dla samego człowieka jak i jego środowiska

Definicja zdrowia WHO (1946) zdrowie jest stanem pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego, społecznego a nie wyłącznie brakiem choroby lub kalectwa (niepełnosprawności).

Wartość definicji WHO, z punktu widzenia wymogów metodologicznych, jest ograniczona w odniesieniu do pomiarów stanu zdrowia  

• definicja ta jest pewnego rodzaju postulatem, mówiącym jak powinien wyglądać stan zdrowia 

• jest konstrukcją typu idealnego , która nie ma żadnego odpowiednika w rzeczywistości, a służy jedynie jako punkt odniesienia 

• jest definicją pozytywną (definiuje zdrowie a nie chorobę) wskazującą na wieloaspektowość zjawiska zdrowia 

Społeczno-ekologiczny model zdrowia

Jest zapleczem teoretycznym dla współczesnej promocji zdrowia i zakłada m. in. ,że:

- istnieją skomplikowane powiązania między człowiekiem i jego środowiskiem ;

- na zdrowie człowieka wpływa wiele czynników,

-istnieje nierówny dostęp do zdrowia (opieki zdrowotnej i sprzyjającemu zdrowiu stylu życia) w zależności od cech położenia społecznego ( wiek, wykształcenie, dochody)

• Model ekosystemu człowieka, opracowany w Departamencie Zdrowia Publicznego Miasta Toronto. Model ten powstał w oparciu o mandalę, figurę będącą symbolem wszechświata, zbudowaną na planie koła. W centrum tego modelu znajduje się człowiek (jego ciało, dusza i rozum). Najbliższym dla człowieka kręgiem jest rodzina, która w największym stopniu wpływa na zdrowie każdego z jej członków, ich wartości, postawy wobec zdrowia, zachowania oraz pośredniczy między jednostką a instytucjami społecznymi. W kręgach pośrednich znajdują się różnorodne grupy czynników wpływające na zdrowie człowieka. Najszerszym kręgiem jest biosfera i kultura.

W strategii WHO „Zdrowie dla wszystkich w roku 2000" (przyjętej także w Polsce) oraz koncepcji promocji zdrowia podkreślono, że zdrowie jest:

• wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągania satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie w nim;

• zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe, rozwijać się, osiągać odpowiednią jakość życia;

• środkiem do osiągnięcia lepszej jakości życia.

Socjologiczna koncepcja zdrowia Parsons'a,

Człowiek jest w pełni zdrowy, jeżeli jest zdolny do wykonywania zadań, które sam sobie wyznacza lub które są mu społecznie narzucone (np. wypełnianie obowiązków w rodzinie, w grupie zawodowej lub grupach nieformalnych oraz wykazanie się umiejętnościami związanymi z pełnieniem tych ról).

To umiejętność wywiązywania się przez jednostkę z oczekiwań stawianych wobec niej - umiejętność pozytywnej realizacji ról - utrzymywania kontaktów z innymi ludźmi, wczuwania się w sytuację innych, poczucie solidarności, umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi i modyfikacji interakcji społecznych.

Holistyczne (całościowe) podejście do zdrowia.Istnieją cztery wymiary (aspekty) zdrowia:

• -zdrowie fizyczne - prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego układów i narządów;

• - zdrowie psychiczne, a w jego obrębie zdrowie:

• - umysłowe - zdolność do jasnego, logicznego myślenia,

• - zdrowie emocjonalne - zdolność do rozpoznawania uczuć i wyrażania ich w odpowiedni sposób; umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, depresją, lękiem;

• -zdrowie społeczne - zdolność do utrzymania prawidłowych relacji z innymi ludźmi oraz pełnienia ról społecznych;

• -zdrowie duchowe - u niektórych ludzi jest związane z wierzeniami praktykami religijnymi, u innych dotyczy ich osobistego „credo”, zasad, zachowań i sposobów utrzymywania wewnętrznego spokoju.

Zdrowie duchowe

• W definicjach zdrowia duchowego pojawiają się takie elementy, jak: samoświadomość, jakość relacji, system wartości i poczucie celu życia.

• Kryteria zdrowia duchowego: zdolność do dawania i brania, okazywanie („promieniowanie”) ciepła, bezwarunkowa miłość, poczucie sensu i celu życia, uznawanie czynników transcendentalnych, wewnętrzna siła i spokój, pozytywne nastawienie, własne kredo życiowe, uznawanie istnienia czegoś, co istnieje „ poza naszym umysłem”, otwartość na przeżycia duchowe, zdolność do wyjścia poza świadomość

Zdrowie seksualne

• Według WHO zdrowie seksualne to zespół biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych i społecznych aspektów życia seksualnego, ważnych dla pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości. Zdrowie seksualne oznacza wolność od przymusu i przemocy seksualnej, ochronę przed nią oraz odpowiednie rozwiązywanie problemów związanych z życiem seksualnym. Jest to pozytywne podejście do ludzkiej seksualności, z którego wynikają także zadania dla opieki nad zdrowiem seksualnym. Powinna ona uwzględniać potrzeby ludzi w zakresie życia seksualnego, a nie tylko poradnictwo związane z prokreacją i zapobieganiem chorobom przenoszonym drogą płciową ( WHO, 2001).

Zdrowie publiczne

• Jest to nauka i sztuka zapobiegania chorobom, przedłużania życia i promowania zdrowia poprzez organizację zbiorowych wysiłków społeczeństwa ( D. Acheson).

• Jest to interdyscyplinarna dziedzina nauki i praktyki, zajmująca się różnymi aspektami zdrowia społeczeństwa.     

Model salutogenetyczny zdrowia

• Stworzony przez socjologa medycyny Aarona Antonovsky`ego (łac. salus-zdrowie, dobre powodzenie, pomyślność, szczęście) powstał w końcu lat siedemdziesiątych XX wieku.

• Antonovsky odnosi się do modelu biomedycznego, w którym przeważa pojęcie patogenetyczne, stan normalny- homeostaza.

Antonovsky uważa, że w modelu biomedycznym, normalnym stanem organizmu jest homeostaza. Kiedy zostanie ona zakłócona organizm uruchamia mechanizmy regulacyjne (neuropsychologiczne, immunologiczne, endokrynologiczne), aby ją przywrócić.

Gdy okaże się to niemożliwe, pojawia się choroba, a jej leczenie ma na celu przywrócenie lub zastąpienie tych mechanizmów.

Wynikiem takiego myślenia jest m.in.

• podział ludzi na zdrowych i chorych, koncentracja na przyczynach chorób i czynnikach ich ryzyka oraz na jednostkach chorobowych, z pomijaniem wspólnych, często pozamedycznych, przyczyn wielu chorób.

• przyjęcie założenia, że stresory są zawsze szkodliwe dla zdrowia i należy dążyć do ich eliminowania oraz tworzenia nieosiągalnego, sterylnego środowiska bez stresów.

Antonovsky proponuje nowe podejście, określane jako salutogenetyczne.

Zakłada ono, że stanem normalnym organizmu człowieka jest nieuporządkowanie, stan zaburzonej homeostazy, wynikające z ciągłych zmian wewnętrznych i zewnętrznych.

Jest to system otwarty, w którym jest także miejsce dla porządku. Człowiek przemieszcza się w swoim życiu na kontinuum (linii) rozciągającym się między dwoma wyimaginowanymi biegunami (krańcami).

• Pomiędzy biegunami kontinuum są różne stany pośrednie względnego zdrowia lub choroby. Poziom zdrowia to miejsce na kontinuum w danym czasie.

• Można je określić obiektywnie (np. w badaniu lekarskim) i subiektywnie z perspektywy pacjenta.

Antonovsky postawił sobie zasadnicze pytania: dlaczego ludzie mimo działania czynników szkodliwych (stresorów) zachowują zdrowie lub w razie choroby powracają do zdrowia oraz dlaczego dana osoba, niezależnie od miejsca na kontinuum, przemieszcza się w kierunku bieguna zdrowie?

Poszukując odpowiedzi na nie, zdefiniował dwa nowe pojęcia:

- uogólnione zasoby odpornościowe

- poczucie koherencji.

Uogólnione zasoby odpornościowe umożliwiają uniknięcie stresorów i usprawnienie procesu radzenia sobie z wymogami w ten sposób, że zapobiegają przekształcaniu się napięcia w stan stresu.

Należą do nich:

- cechy biologiczne (genetyczne, konstytucjonalne) i psychiczne człowieka (m.in. poczucie tożsamości, sprawstwa i kontroli, zdolności, inteligencja, wiedza) oraz jego zdolności interpersonalne

- cechy środowiska fizycznego (naturalnego i wytworzonego przez człowieka)

- czynniki społeczno-kulturowe takie, jak wsparcie społeczne, stabilność kulturowa, religia, opieka zdrowotna; warunki materialne, pozycja zawodowa

• Zasoby te sprzyjają ochronie zdrowia i procesom zdrowienia.

• Są one „uogólnione”, ponieważ „działają” niezależnie od sytuacji. Niektóre zasoby, zwłaszcza biologicznie, są wrodzone (dziedziczne), większość jednak rozwija się w procesie rozwoju osobniczego i socjalizacji. Ważna jest jednak umiejętność wykorzystania przez człowieka dostępnych mu zasobów

„Poczucie koherencji” - to globalna orientacja człowieka, wyrażająca stopień, w jakim człowiek ma dominujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że: bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter ustrukturowany, przewidywalny i wytłumaczalny; dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce; wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania.

Poczucie koherencji składa się z trzech, wzajemnie ze sobą powiązanych, komponentów:

• zrozumiałości - człowiek odbiera napływające informacje (bodźce) jako uporządkowane, ustrukturalizowane, jasne i spójne, dzięki czemu ma on poczucie, że można je pojąć, ocenić, zrozumieć i przewidzieć (składnik poznawczy)

• zaradności - stopień, w jakim dostępne zasoby są postrzegane przez człowieka jako wystarczające, aby sprostać wymaganiom stawianym przez otoczenie. Jest to przekonanie, że może w razie potrzeby skorzystać z tych zasobów (własnych i zewnętrznych), wie, do kogo zwrócić się o pomoc

• sensowności -stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens, że przynajmniej część wymagań i problemów, które niesie życie, warta jest wysiłku, poświęcenia, zaangażowania.

Poczucie koherencji wpływa pozytywnie na zdrowie i radzenie sobie ze stresem. Im jest silniejsze, tym większą mają ludzie szansę na przesuwanie się na kontinuum w kierunku bieguna „zdrowie”

Rozwój poczucia koherencji zaczyna się we wczesnym dzieciństwie i ustala na poziomie określonym dla danego człowieka we wczesnej dorosłości (ok.30 r. ż), po osiągnięciu przez niego pewnej stabilizacji życiowej, gdy utrwalają się lub odwracają doświadczenia nabyte w dzieciństwie i w okresie dorastania.

Rozwój ten dokonuje się pod wpływem doświadczeń życiowych, wśród których szczególnie ważne są trzy właściwości:

• spójność doświadczeń (stałość, konsekwencja), tzn. układanie się ich w pewną logiczną całość, powtarzalność i ciągłość,

• tradycja rodzinna,

• brak zaskakujących i niespodziewanych zdarzeń życiowych itd. sprzyja kształtowaniu się komponentu zrozumiałości.

Koncepcja salutogenezy może stanowić podstawę teoretyczną dla edukacji zdrowotnej, szczególnie ukierunkowanej na rozwijanie umiejętności życiowych. Obecnie jest wykorzystywana w promocji zdrowia.

Mierniki zdrowia

Podstawowe znaczenie przy ocenie zdrowotności społeczeństwa mają mierniki zdrowia:

• negatywne (np. chorobowość, zachorowalność, średnie trwanie życia itp.)  

• pozytywne - uwzględniające jakość życia, długość trwania życia, płodność kobiet

Mierniki zdrowia

-wskaźniki medyczne; pomiar ciśnienia tętniczego

-wskaźniki antropologiczne: prawidłowa masa ciała

-sprawności fizycznej; wydolność

• subiektywne: oceny dokonują sami ludzie

• obiektywne : mogą być mierzone np.

Mierniki zdrowia są niezbędne do prowadzenia porównań pomiędzy populacjami, szacowania trendów dotyczących zdrowotności społeczeństwa a także w celach planistycznych

Jakość życia

• Według WHO- to postrzeganie przez jednostkę swojej pozycji w życiu w kontekście kultury, systemu wartości, w którym ona żyje, w relacji do własnych celów, oczekiwań standardów i zainteresowań

•  To zdolność do realizacji planów, stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i niematerialnych jednostek, rodzin i zbiorowości.

• Według Tobiasz - Adamczyk, jakość życia to satysfakcja z sytuacji życiowej, subiektywna ocena własnej sytuacji życiowej w porównaniu z sytuacją innych osób w tym samym wieku lub osiągnięcie wysoko cenionych wartości.

Jakość życia związana ze zdrowiem to:

• zadowolenie jednostki z tego jak funkcjonuje w sensie fizycznym, psychicznym i emocjonalnym, w relacjach rodzinnych i społecznych

• wpływ, jaki ma stan zdrowia na zdolność jednostki do prowadzenia pełnego życia.

Jakość życia odnosi się do wszystkich ludzi - zdrowych i chorych.

Współczesne pojęcie systemu ochrony zdrowia jest konsekwencją globalnej koncepcji zdrowia, która została podana w 1974 r. w raporcie przez M. Lalonda i stanowi ona podstawę polityki zdrowotnej państwa. 

Koncepcja Lalonda osadza się na czterech ogólnych płaszczyznach ( polach zdrowia): 

1) biologii człowieka (cechy wrodzone, dojrzewanie, starzenie  się)

2) środowisku człowieka (socjalne, fizyczne i psychiczne) 

3) stylach życia (wzór konsumpcji, zatrudnienie, czynniki ryzyka zdrowotnego i zawodowego, sposób reakcji itp.) 

4) systemie organizacji opieki zdrowotnej

Na zdrowie człowieka wpływają 4 grupy czynników (znane polami zdrowia)

• styl życia (53%)

• warunki środowiskowe (21%)

• warunki genetyczne (16%)

• korzystanie ze świadczeń opieki zdrowotnej (10 - 15%)

Uniwersalna strategia WHO, programy Rady Europy i Wspólnoty Europejskiej a także narodowe programy zdrowia, przesuwają ciężar gatunkowy na działania kształtujące style życia oraz proekologiczne kosztem medycyny naprawczej.  

W coraz większym stopniu do tych działań angażowane są instytucje z poza systemu opieki zdrowotnej np. szkolnictwo

Zdrowotna polityka publiczna:

• Każda polityka gospodarcza i społeczna (np. zarobki, podatki, bezpieczeństwo socjalne, edukacja, transport itd.) ma związek ze zdrowiem.

• Polityka zdrowotna musi być budowana na wszystkich szczeblach i przez wszystkie podmioty życia publicznego. Z tego też względu przyjęto, że NPZ określa założenia "zdrowotnej polityki publicznej", a nie jak poprzednio "zdrowotnej polityki państwa". Oznacza to przełożenie akcentów z działań najwyższych szczebli zarządzania i administracji państwowej na powszechne działania, z udziałem wszystkich podmiotów życia publicznego.

Wnioski:

• Zdrowie nie jest stanem danym raz na zawsze, wobec tego należy je zdobywać tak jak zdobywa się zawód, wiedzę, dobra materialne itp.

• Posiadanie dobrego zdrowia zwiększa szansę na osiągnięcie sukcesu w życiu, w tym sukcesu materialnego (ponieważ sprawny człowiek ma większe szanse na znalezienie dobrej i satysfakcjonującej pracy)

• Wraz z przedłużeniem czasu ludzkiego życia, nie musi iść w parze przedłużenie jego jakości. Aby było to możliwe, trzeba wcześnie „zainwestować” w swoje zdrowie.

• Istotą nowego podejścia do zdrowia jest uświadomienie ludziom, że oni sami podejmują decyzje i wybory w sprawie swojego zdrowia.

---