Rzeki w dużym stopniu kształtują powierzchnię ziemi. Ruch wody w rzekach wywołany jest siłą ciężkości, głównym narzędziem erozji rzecznej jest niesiony przez rzekę materiał. W górnym biegu rzeki, gdzie spadek jest duży wody mogą transportować dużą ilość materiału skalnego. Powoduje to pogłębienie koryta i doliny rzecznej. Jest to erozja denna. Uruchamiany przez wodę materiał ziarnowy podlega kilku rodzajom transportu:

• toczeniu

• poślizgom po dnie

• ruchowi skokowemu

• przenoszeniu zawiesinowemu

Trzy podstawowe rodzaje transportu materiału.

Transportowane okruchy są sortowane według wielkości, a także mechanicznie obrabiane. Obrabianie polega na eliminowaniu ostrych naroży, gładzeniu powierzchni i zaokrąglaniu kształtów. Na przykład powszechne w Tatrach ostrokrawędziowe okruchy granitu, po stosunkowo krótkim transporcie w potokach górskich, przyjmują postać owalnych otoczaków o gładkiej powierzchni. Otoczaki te są szeroko używane na Podhalu w podmurówkach domów, a także jako elementy konstrukcyjne ścian.

Mechanicznemu obrabianiu podlegają okruchy skalne żwiry i ziarna piasku. Proces ten trwa do momentu ustalenia się równowagi między odpornością przenoszonego materiału a dynamicznymi właściwościami środowiska transportu.

Podczas transportu wodnego dokonuje się wielkościowe sortowanie okruchów. Materiał drobny przenoszony jest szybciej i dalej. W górnych odcinkach rzek m.in. w Polsce ( Karpaty, Sudety ) w dnach występują głazy, otoczaki, żwiry i piaski. Począwszy już od Kotliny Sandomierskiej przedpola Sudetów w dnach dominują piaski przemieszane ze żwirami. Natomiast w odcinkach ujściowych a szczególnie w deltach, powszechne są piaski, mułki oraz iły. Kamienie oraz luźna materia pochodząca z wietrzenia niesiona przez rzekę niszczą jej podłoże. Woda porywa ze sobą materiał skalny z dna i brzegów. Silny prąd potrafi rozkruszyć nawet duże bloki skalne. Drobny materiał taki jak piasek lub muł posiada również właściwości trące.

Na odcinku rzeki, gdzie spadek maleje zmniejszają się siły transportowe rzeki natomiast bardziej zauważalna staje się erozja boczna.

Erozja boczna

głębina nurt

akumulacja

szyja meandru

jezioro meandrowe

Nurt rzeki przemieszcza się od jednego brzegu do drugiego podmywając je i niszcząc, zaś materiał powstały w ten sposób osadza się w miejscu gdzie woda ma mniejszą prędkość. Z jednej strony brzeg się cofa na skutek erozji bocznej, z drugiej narasta na skutek akumulacji. W taki sposób powstają meandry czyli zakola rzeczne. Zmieniająca bieg rzeka inaczej zachowuje się w odniesieniu do terenu na zewnątrz meandru, inaczej zaś traktuje miejsce położenie po jego wewnętrznej stronie. Po zewnętrznej stronie meandru rzeka podmywa brzeg natomiast wewnątrz osadza piasek i żwir. Woda niesie materiał wymywany z brzegów w ten sposób zakola przesuwają się wraz z biegiem rzeki. Meandry są w ciągłym ruchu tak długo, dopóki nie zostaną całkowicie odcięte od głównego nurtu.

Niedaleko brzegów można odnaleźć ślady starych meandrów w postaci płytkich, łukowatych depresji. Czasami skracając sobie drogę rzeka odcina meander od swego biegu i pozostawia za sobą jezioro w kształcie sierpa - starorzecze.

Gdy teren staje się płaski rzeka osadza czasem niesiony materiał w postaci wielu narastających łach śródkorytowych tworząc system płaskich, krętych kanalików. Obfite wody płynące szybko, mające mały spadek i przeciążone niesionym materiałem, często zmieniają swój bieg. W korycie tworzy się wiele ramion obejmujących różnej wielkości stale przekształcanych wysp i wysepek. Po każdym wezbraniu zmianie ulega rozkład strug i trudno wskazać, która z nich jest korytem głównym. Taką rzekę nazywa się zdziczałą, warkoczową lub roztokową.

Inaczej osadzany jest materiał gdy rzeka spływa z obszarów górzystych na płaską równinę, gdzie woda rozprzestrzenia się i rozrzuca swe osady na obszarze przypominającym swym wyglądem wachlarz, jeśli taki wachlarz ma strome brzegi nazywa się stożkiem osypowym.

Kiedy rzeka wylewa osadza swój materiał na brzegu nadbudowując brzegi w ten sposób, aż znajdą się one znacznie nad poziomem otaczającego terenu. W ten sposób tworzą naturalną groblę. Koryto rzeki często znajduje się wtedy wyżej niż równina po której płynie.

Erozja wsteczna polega na cofaniu się progów skalnych w korycie rzeki. W górnym biegu rzeki częste są progi i wodospady.

Cofanie się

(erozja wsteczna)

progu wodospadu

U podstawy tych załamań profilu podłużnego rzeki zachodzi podmywanie, źródłowych a w konsekwencji także obrywanie wznoszącej się powyżej ściany. Progi i wodospady przesuwają się więc w górę rzeki - cofają się. Ponadto w obszarach źródłowych rzek wymywanie materiału prowadzi do powiększenia się tak zwanej misy źródłowej, a więc rozwijania doliny wstecz. Na źródłowych obszarach może spowodować cofanie się źródła, aż do przecięcia działu wodnego i dotarcia do rzeki płynącej po jego drugiej stronie, może wówczas nastąpić zjawisko kaptażu, czyli zdobycia górnego odcinka rzeki słabiej erodującej przez rzekę aktywniejszą.

Profil podłużny rzeki (profil erozyjny) zmienia się w wyniku erozji dennej, poziom obniżenia dna nie może być niższy od poziomu ujścia - podstawa (baza) erozyjna.

Natomiast położenie rzeki, przy którym woda tylko transportuje materiał nie osadzając go i nie erodując w głąb jest to profil równowagi.

W zależności od ukształtowania terenu po którym płynie rzeka, wieku jej koryta, budowy geologicznej rzeki przechodzą przez trzy stadia rozwoju :

• Stadium młodociane - rzeka ma duży spadek, przez erozję denną ostro wcina się w podłoże skalne, erozja boczna niewielka, profil poprzeczny doliny rzecznej w kształcie litery V.

• Stadium dojrzałe - spadek rzeki zmniejsza się, erozja boczna się zwiększa, dolina rzeczna bardzo szeroka, liczne starorzecza, wylewa przy podwyższonym stanie wód.

• Stadium zgrzybiałe - zanik działów wodnych, osady zasypują dolinę rzeczną, wzniesienia terenu stają się manadnokami (izolowanymi wzgórzami).

Rzeki płynące szybko w dół ( górny odcinek rzeki ) z dużą ilością wody z małą porcją materiału okruchowego wcinają się w podłoże pogłębiając swoje koryto są to rzeki degradujące. Inaczej jest z rzekami agradującymi ( dolny odcinek biegu rzeki ) te przeciążone materiałem osadzają jego nadmiar ( osady rzeczne - aluwia ). Ta sama rzeka zanim osiągnie profil równowagi może się składać z odcinków degradujących i agradujących.

Gdy prędkość wody jest zbyt mała by unieść transportowany materiał następuje jego osadzanie. Gromadzący się w korycie materiał gruboziarnisty tworzy nasypy ułożone równolegle do kierunku prądu tzw. mielizny korytowe, przy niższym stanie wody stają się wyspami aluwialnymi. Formy te przemieszczają się wraz prądem tworząc mielizny i wały odsypowe na zewnętrznych stronach meandrów gdzie prąd jest słabszy. Kiedy stan wody jest wysoki rzeka transportuje materiał różnej grubości, natomiast kiedy wody opadną grubszy materiał osadza się na dnie koryta i na tarasie zalewowym tworząc bruk rzeczny. Najczęściej jednak na tarasie zalewowym gromadzi się materiał drobny z dużą ilością substancji organicznych tworząc bardzo urodzajne gleby aluwialne ( mady ).

Gromadząc osady rzeczne przy ujściu rzeki tworzy się płaski stożek napływowy czyli delta.

Delty powstają w miejscach, gdzie działalność budująca rzeki jest silniejsza niż niszcząca działalność zbiornika, do którego rzeka uchodzi. Rzeki tworzą trzy rodzaje delt w zależności od tego jak gęste są ich wody oraz od tego do jakiego morza wpadają. Jeżeli rzeka niesie tyle osadów, że jej wody są gęstsze od wody morskiej, delta w kształcie wachlarza ( np. delta Nilu w północnej Afryce ). W przypadku kiedy gęstość wody jest większa rzeka tworzy deltę bardzo rozgałęziona. Wyróżniamy delty łukowe i klinowe.

W zależności od prędkości rzeki ( na co wpływ ma spadek terenu ilość wody, tarcie wody o dno i brzegi ) różna jest ilość transportowanego materiału, zarówno tego rozpuszczonego w wodzie ( obciążenie solucyjne ), zawieszonego ( obciążenie zawiesinowe ) lub wleczonego po dnie np. kamienie, żwiry i piaski (obciążenie denne ). Maksymalna wielkość odruchów skalnych jakie może przenieść rzeka to

Natomiast maksymalna masa obciążenia jaką może transportować to zdolność transportowa rzeki. Rzeki tworzą tarasy po obu lub po jednej stronie czyli powierzchnie ciągnące się wzdłuż doliny ponad poziomem wody w korycie.

Współdziałanie ruchów skorupy ziemskiej wynikających z procesów endogenicznych i erozyjnej pracy rzek prowadzi do powstania przełomów.

Jeden z rodzajów przełomów ( antecedentny ) powstaje, gdy na drodze rzeki wskutek ruchów górotwórczych zachodzi piętrzenie podłoża. Podnoszące się partie podłoża są rozcinane przez rzekę tnącą w poprzek wypiętrzany obszar.

Zmiany charakteru pracy rzeki, a więc przemienność procesów erozji oraz akumulacji na całej długości, uzależnione są wreszcie od klimatu. Wpływa on na ilości wody w rzece, ilość przenoszonego ładunku, a więc i na sposób płynięcia oraz pracy rzeki. Można wyróżnić tarasy akumulacyjne powstałe z osadów rzecznych na skutek obniżania się bazy erozyjnej rzeki. Tarasy włożone będące odmianą akumulacyjnych powstają przez kilkakrotne obniżanie i podnoszenie się bazy erozyjnej rzeki. Natomiast w wyniku skokowego obniżania się bazy erozyjnej w skałach budujących stoki dolin tworzą się tarasy erozyjne.

Tarasy erozyjne

Akumulacyjne dno doliny

z wałami nadrzecznymi

Tarasy erozyjno - akumulacyjne

Kolejny rodzaj tarasów spotykamy głównie w dolinach rzek górskich zbudowany z osadów rzecznych i ze skał podłoża to tarasy akumulacyjno- erozyjne.

Najważniejszy z tarasów rzecznych jest taras zalewowy okresowo zalewany np. przez długotrwałe deszcze lub topniejący śnieg.

W skutek erozji rzek powstały podłużne obniżenia powierzchni ziemi czyli doliny rzeczne, kiedy rzeka płynie po powierzchni złożonej z warstw nachylonych zgodnie z kierunkiem upadu warstw są to doliny konsekwentne, kiedy płynie przeciwnym kierunku - doliny obsekwentne, natomiast subsekwentne wtedy, gdy płynie równolegle do rozciągłości warstw.

Rzeki płynąc po danym obszarze w wyniku erozji bocznej i dennej powodują obniżenie terenu ( taka prawie płaska powierzchnia nazywa się prawierównią ).

Rzeki w ogromnym stopniu zaopatrują wody oceaniczne i morskie w różnego rodzaju substancje rozpuszczone w wodzie oraz w materiał okruchowy. Transport rzeczny usuwa produkty erozji wystawiając na działanie czynników zewnętrznych warstwy skalne leżące coraz głębiej. Tworzące się w dolinach rzecznych i deltach osady aluwialne użyźniają ziemię, a także są źródłem surowców budowlanych takich jak żwir czy piasek.

Terasa zalewowa ze starorzeczami i jeziorami meandrowymi.

możliwość formowania

rozlewisk

nowe koryto

wymuszone przez dawne koryto

osuwisko

Osuwiska

A - ślizgowe

B - obrotowe

9

---