Opole, 13.06.2012r.

Bezpieczeństwo obywateli w kontekście zapobiegania przestępczości

II Administracja stacjonarna

Justyna Karbowska
Agnieszka Kowalczyk

Temat naszego referatu wymaga rozwinięcia podstawowych kwestii , a mianowicie czym jest bezpieczeństwo obywateli i jak się ono ma do zapobiegania przestępczości. Otóż bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i obywatela, objawia się m.in. w poczuciu pewności (braku zagrożenia) istnienia, posiadania. Oczywiste jest, że brak bezpieczeństwa wywołuje poczucie zagrożenia (obawy, lęki, niepokój), któremu państwo powinno i ma obowiązek w miarę możliwości przeciwdziałać. Z resztą nie tylko państwo, bo i każdy człowiek z osobna, grupy społeczne czy organizacje starają się oddziaływać na swe otoczenie, by usuwać lub co najmniej oddalać zagrożenia, a dzięki temu stworzyć własne poczucie bezpieczeństwa.

Z przeprowadzonego w 1995r. badania kryminologicznego opinii Polaków, dotyczącego współczesnych zagrożeń kraju i obywateli wynika, iż przestępczość znalazła się na pierwszym miejscu spośród 23 zagrożeń. Do 2004r. notowana była tendencja wzrostowa przestępstw, a od 2008r. spadkowa, jednak mimo to w badaniu przeprowadzonym w 2006r. na temat zagrożeń, Polacy nadal typowali przestępstwa na pierwszym miejscu, zaraz przed bezrobociem. Sfera patologii społecznej obejmuje różne rodzaje przestępstw - czego nie będziemy poruszać w referacie - a naszym głównym celem jest przedstawienie, jak można zapobiegać tym niepożądanym zjawiskom. Punktem wyjścia będzie więc pojęcie zapobiegania, często utożsamiane z profilaktyką, prewencją, zwalczaniem i kontrolą przestępczości. Najprościej ujmując, zapobieganie przestępczości jest polityką kryminalną, czyli działalnością zmierzającą do eliminowania zachowań przestępczych i ich skutków. Aby było skuteczne, należy najpierw dokładnie poznać przyczyny i rozmiar danego zjawiska, następnie na tej podstawie dobrać odpowiednie metody zapobiegania (z największą gwarancją efektywności). „Zapobieganie przestępczości traktować trzeba jako część kontroli społecznej, czyli działalności zmierzającej do podporządkowania członków społeczeństwa normom grupowym”. Wynika z tego, iż zmuszenie podmiotów do przestrzegania norm grupowych również jest celem zapobiegania. W ramach kontroli społecznej mówi się o sformalizowanej kontroli społecznej (należą do niej agendy ochrony prawnej i agendy ochrony pozaprawnej) oraz niesformalizowanej kontroli społecznej (kontrola wspólnot lokalnych, dokonywana przez wskazywanie zagrożeń i informowanie o popełnieniu przestępstw).

W sferze profilaktyki karnej mamy do czynienia z profilaktyką uprzedzającą - działaniem przed pojawieniem się przestępczości - i objawową, dążącą do usunięcia bądź zredukowania skutków zjawisk patologicznych. Realizuje się je przez zastosowanie jednej ze strategii działań profilaktycznych:

• Strategia destruktywna - charakteryzuje się cechami represyjnymi, ponieważ polega na zwalczaniu niepożądanych zjawisk poprzez kary więzienia, izolację sprawców (by pozbawić ich możliwości popełniania czynów niedozwolonych); mowa jest też o uniemożliwianiu, wytłumianiu i zagrażaniu w stosunku do pewnych zachowań.

• Strategia kreatywna - nie można tu mówić o cechach represyjnych, polega bardziej na kształtowaniu świadomości, nakierowywaniu człowieka na właściwe zachowania, które mają wyprzeć przestępczość, np. dzięki tworzeniu nowych miejsc pracy, szkoleniom, przekonywaniu, informowaniu i propagandzie.

Mówiąc o działaniach nastawionych na zapobieganie przestępczości, można wymienić 3 etapy, stadia. Pierwszym z nich jest etap działań pierwotnych, którego przykładowe działania wchodzą w zakres strategii kreatywnej, np. przemyślane planowanie przestrzenne i urbanistyczne. Etap działań wtórnych polega na usuwaniu warunków umożliwiających popełnianie przestępstw; może przejawiać się w policyjnym rozpoznawaniu środowisk przestępczych, zakładaniu alarmów, drzwi antywłamaniowych i innych urządzeń. Do etapu działań następczych zaliczyć można czynności strategii destruktywnej, o których mowa była już wcześniej. W tym momencie pojawia się dylemat - zapobiegać czy karać. Różnica między owymi zagadnieniami polega na tym, iż zapobieganie ma na celu nie dopuścić do popełnienia przestępstwa tak samo jak karanie, które zdaje się być pojęciem węższym i osiąga ten sam cel poprzez wgląd na ukaranego i innych odstraszonych tym faktem.

Ogromne znaczenie w walce z przestępczością ma środowisko oraz społeczna postawa mieszkańców danego terenu, dlatego też opracowano też nieprawno karne środki zapobiegania przestępczości. Są to:

1. „Syndrom rozbitych okien” - metoda ta cechuje się brakiem reakcji ludzi na zachowania wpływające na dewastację środowiska oraz działania społecznych dewiantów wywołujące obawy, strach i emocje, stwarzające wrażenie ogólnego załamania się mechanizmów kontroli społecznej. Prawo karne działa na zasadzie demonstracji , tzn. jeśli nie widać przejawów jego funkcjonowania, odnosi się wrażenie jakby go w ogóle nie było, albo było bardzo nieskuteczne. Przeciwdziałanie drobnej przestępczości i dewastacji środowiska może zapobiec wystąpieniu ciężkich przestępstw. Przyjmuje się, że jedna rozbita szyba stanowi sygnał braku reakcji na takie zachowanie, co zachęca nas do rozbijania następnych szyb, tak samo jak natrętne żebractwo, zaczepianie spokojnych przechodniów i tym podobne zachowania. O ile pozostają nienapiętnowane, są wstępem do znacznie poważniejszych naruszeń norm. Dlatego też reagowanie na przejawy dewastacji, tępienie drobnej przestępczości może zapobiec tworzeniu się środowiska patologicznego.

2. „Zerowa tolerancja” - reagowanie i piętnowanie nawet najdrobniejszego przestępstwa

RODZAJE PODEJMOWANEJ DZIAŁALNOŚCI

REAKTYWNA PROAKTYWNA

Gdy jedyną agendą kontroli Jej celem jest aktywowanie społeczności społecznej reagującą na lokalnej, aby sama dbała o swoje środowisko dewastacje jest policja

3. Techniczne sposoby zapobiegania przestępczości (umożliwiające zapobieganie takim rodzajom przestępstw, jak kradzieże mieszkań, samochodów, przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu) :

• Zmiana środowiska naturalnego przez tworzenie zapór fizycznych ( kraty, żaluzje antywłamaniowe, instalacja systemów alarmowych, rozświetlenie zaułków)

• Utrudnienia prawne poprzez; ograniczenie dostępności do przedmiotów służących do popełnienia przestępstw bądź niedopuszczenie do działalności wymagającej określonych cech albo kwalifikacji jednostek, które ich nie posiadają np. osób źle widzących do kierowania pojazdami

• Zapobieganie sytuacyjne - ukształtowanie środowiska w taki sposób by popełnienie przestępstwa było utrudnione poprzez nieformalną kontrolę społeczną sprawowaną przez zbiorowość lokalną, złożoną z osób, które pozostają ze sobą w przestrzeni bliskości. Warunkami sprawnego funkcjonowania takiego sąsiedzkiego systemu czynności jest przede wszystkim organizacja przestrzenna skłaniająca do nawiązywania kontaktów między jednostkami tworzącymi zbiorowość (pozwalająca na wytworzenie poczucia wspólnoty); gotowość ludności do współpracy ze sformalizowanymi agendami kontroli społecznej; czytelność prawnych reguł współpracy z policją i przekonanie do potrzeby stosowania się do nich a także ukształtowanie środowiska w sposób umożliwiający kontrolę obszarów najbardziej zagrożonych

4. Inną metodą jest zapobieganie przestępczości przez kształtowanie przestrzeni, a za tym pojęciem kryją się przede wszystkim zmiany architektoniczne, budowlane, zmiany funkcji miejsc i obiektów. Ważnym zadaniem policji staje się inicjowanie i inspirowanie działań podmiotów mających wpływ na zagospodarowanie przestrzenne, działania planistyczne oraz procesy architektoniczne i budowlane, w celu tworzenia przestrzeni fizycznej przyjaznej użytkownikowi i wrogiej przestępcy. O Zapobieganiu Przestępczości Poprzez Odpowiednie Kształtowanie Otoczenia (CPTED) można mówić jako:

• Koncentrowaniu się na warunkach , w których przestępstwa powstają oraz technikach służących ograniczeniu sprzyjających im okoliczności

• Identyfikowaniu warunków środowiska fizycznego i społecznego, które stwarzają okazje do popełniania przestępstw oraz modyfikowanie przestrzeni fizycznej w taki sposób, aby przestępstwa nie występowały

• Szczególnej formie zarządzania, projektowania oraz manipulowania środowiskiem fizycznym, w którym nieustannie popełniane są przestępstwa.

5. „Wymuszony nadzór”- polega na stosowaniu takich form przestrzennych i urządzeń, które spowodują, że mimo braku naturalnego, dalekiego, szerokiego pola widzenia powstanie inna możliwość prowadzenia obserwacji w celu neutralizacji istniejącego zagrożenia. Przykładem może być instalacja kamer monitoringu wizyjnego, które pozwalają obserwować miejsca nieobjęte nadzorem naturalnym. Działania te mogą się również wiązać z wprowadzeniem obecności ludzi w miejsca , gdzie naturalnie oni nie występują, a w których potrzebni są do poprawy bezpieczeństwa. Dokonywane to może być:

• Zainstalowanie ławek, na których będą siadać przechodnie w pobliżu miejsca zagrożonego

• Tworzenie ogródków gastronomicznych zapewniających obecność ludzi w przestrzeni publicznej

• Strategie typu Dark Campus wymuszające zainteresowanie mieszkańców nagłym rozświetleniem ciemności

Dopiero rzeczywista zdolność obserwowania i bycia obserwowanym daje możliwość uzyskania zapobiegawczej funkcji nadzoru sprawowanego przez obywateli i zobowiązanych do tego służb.

Ostatnimi czasy coraz wyraźniej jest też podkreślana i znajduje swoje miejsce w systemie zapobiegania przestępczości rola społeczności lokalnych. Udział lokalnych społeczności w profilaktyce przestępczości polega na nieformalnej kontroli społecznej wszystkich negatywnych zjawisk, które mają miejsce w obszarze zamieszkiwania społeczności i stanowią przestępstwa albo podłoże przyczynowe dla ich wystąpienia w przyszłości. Mechanizm ochronny jaki powstaje w ramach tej kontroli opiera się na przestrzeni bliskości osób zamieszkujących dany obszar i występujących na tym obszarze zjawisk, co powoduje, że każdy członek danej społeczności może pełnić rolę swoistego „czujnika” sygnalizującego zagrożenie. Idea wykorzystania społeczności lokalnych do walki z przestępczością została oparta na spostrzeżeniu, że społeczność lokalna może skutecznie reagować na przejawy naruszania ładu i porządku, na przejawy tzw. złego zachowania - „syndrom rozbitych szyb", które pozbawione reakcji mogą stosunkowo łatwo przerodzić się w przestępczość. J Błachut. A. Gaberle, K. Krajewski wskazują, że „..Dewastacja środowiska, w którym żyje społeczność lokalna, jeżeli nie napotka na przeciwdziałanie, prowadzi do niszczenia więzi łączących tę społeczność, czyli do dewastacji środowiska społecznego”. Aktywność społeczności lokalnych w zakresie działań profilaktycznych ma szerszy wymiar - prowadzi do podniesienia poziomu życia mieszkańców danej społeczności, poczucia ich bezpieczeństwa. Nieformalna kontrola społeczna, sprawowana przez zbiorowości lokalne złożone z jednostek pozostających ze sobą w przestrzeni bliskości (niekiedy w zasięgu wzroku), może tworzyć „pole ochronne”. Jednak sprawne działanie takiego stopnia czujności zależy od stopnia realizacji następujących warunków:

1. od organizacji przestrzennej skłaniającej do nawiązywania kontaktów między jednostkami tworzącymi zbiorowość i pozwalającej na wytworzenie poczucia wspólnoty („nasze osiedle, nasz dom itd.)

2. od ukształtowania środowiska w sposób umożliwiający kontrolę miejsc czy obszarów najbardziej zagrożonych, np placów zabaw dla dzieci, parkingów

3. od możliwości postrzegania zdarzeń, które powinny być odczytywane jako sygnał zagrożenia, np. pojawienie się kogoś zachowującego się podejrza­nie;

4. od gotowości do współpracy ze sformalizowanymi agendami kontroli spo­łecznej. przede wszystkim z policją, ale też m.in. z sądem (gotowość do wystąpienia w roli świadka), jak również od istnienia technicznych możli­wości w tym zakresie, np. posiadanie telefonu.

5. od czytelności prawnych reguł współpracy z policją i przekonania do po­trzeby stosowania się do nich (m in wykluczenie samosądów).

W tym też kierunku zmierza organizowanie grup sąsiedzkiej czujności. Trudności występujące przy organizacji takich działań łączą się głównie ze zniszczeniem poczucia wspólnoty w zbiorowościach lo­kalnych. Ten kierunek oddziaływania może być jednak do pewnego stopnia skuteczny w zapobieganiu przestępczości. Zasięg możliwych do osiągnięcia przy jego pomocy efektów limituje to, że te w ten sposób można zapobiegać tylko niektórym rodzajom przestępczości przeciw mieniu oraz przeciw życiu i zdrowiu jak też seksualnym i na ograniczonym terenie.

BIBLIOGRAFIA

1. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2001, s. 459- 467, 491- 496

2. T. Cielecki, Prewencja kryminalna, Opole 2004, s. 9- 45

3. K. Łojek, Metodyka rozwiązywania problemów kryminalnych, wyd. Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2008, s.142- 184

4. M. Kuć, Kryminologia, Warszawa 2010, s.157- 184

5. K. Sławik, Prawno - kryminalistyczne środki przeciwdziałania zagrożeniom, Warszawa 2010, s.29- 48

6. Czy czujemy się bezpiecznie? - badania OBOP 1995, 2006

J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2001, s. 460

---