Andrzej Żelazniewicz, XI. 2006
PODZIAŁ TEKTONICZNY POLSKI
Propozycja zasad
Jednostki tektoniczne sa strukturami tektonicznymi - zlokalizowanymi produktami deformacji
skorupy o określonej tożsamości i cechach strukturalnych.
Jednostki tektoniczne powinny być tak wydzielone, by można było ich granice -
uskokowe lub przejściowe (np. miedzy antyklina/antyklinorium i synklina/synklinorium)
- przedstawić na mapie tektonicznej w odpowiedniej skali.
Nazwy jednostek tektonicznych powinny określać ich tożsamość strukturalną i mieć konotacje tektoniczne, a nie stratygraficzne (np. kompleks dewoński), sedymentologiczne
(np. basen), morfologiczne (np. elewacja, depresja), czy mieszane, (np. antykliny i
niecki); nazwa jednostki tektonicznej nie może składać się z terminu jednostka plus
określenie geograficzne (np. jednostka podlaska).
Konotacje czasowe w nazwie jednostki tektonicznej są dopuszczalne, o ile zostało
jednoznacznie określone jej powstanie w wyniku konkretnego wydarzenia tektonicznego
(z wyjątkiem faz górotwórczych sensu Stille).
Podstawowy podział tektoniczny Polski przedstawia te jednostki, które w całości lub we
fragmentach widoczne są w obrazie odkrytej mapy geologicznej Polski w skali nie mniejszej
niż 1: 1 000 000, bez: (1) utworów kenozoicznych poza obszarem Karpat, (2) skał
pokrywy permo-mezozoicznej.
Wyodrębnienie mniejszych jednostek tektonicznych, możliwych do przedstawienia na
mapach bardziej szczegółowych w skalach większych (od 1: 500 000 do 1 : 50 000),
powinno również być dokonywane z zachowaniem powyższych zasad.
Nazwy mniejszych jednostek tektonicznych nie mogą powtarzać nazw jednostek
większych, ani w ich członie geograficznym ani w ich członie tektonicznym.
Zarys granic tektonicznych może być nałożony na mapę geologiczną bedącą obrazem
intersekcyjnym jednostek litostratygraficznych.
Redefinicja jednostki ustalonej zgodnie z przyjętymi zasadami jest możliwa jedynie pod
warunkiem merytorycznego wykazania w schemacie klasyfikacyjnym wad w jej
dotychczasowej definicji i zalet w wersji nowo proponowanej.
Dla zachowania jednoznaczności klasyfikacja jednostek tektonicznych powinna odbywać
się zgodnie z przyjętym we współczesnej tektonice brzmieniem definicji podstawowych
struktur tektonicznych (według słownika uzgodnionego przez polskie środowisko geologiczne)
Andrzej Żelaźniewicz i Paweł Aleksandrowski + Kom. Tekt., XI 2007
Lista terminów tektonicznych dla celów regionalizacji tektonicznej Polski
(w przypadku terminów wieloznacznych podano tylko ich sens tektoniczny;
podane terminy mają charakter opisowy, nie genetyczny)
Antekliza (ang. anteclise) - rozległe (do setek km w przekroju poprzecznym), wielopromienne, antyformalne (por. antyforma) wyniesienie krystalicznego cokołu kratonu przykryte osadową pokrywą platformową, cechującą się, w stosunku do otoczenia, zredukowaną miąższością warstw i niepełnym na ogół profilem stratygraficznym.
Antyforma (ang. antiform) - fałd o rozbieżnie zapadających skrzydłach (por. antyklina).
Antyklina (ang. anticline) - fałd o zazwyczaj rozbieżnie zapadających skrzydłach, w skałach o znanym następstwie wiekowym warstw, które młodnieją od jądra fałdu na zewnątrz.
Antyklinorium (ang. anticlinorium) - antyklinalna struktura (warstwy starsze w jądrze) o kilometrowych rozmiarach, złożona z fałdów niższego rzędu, których obwiednia tworzy łuk wypukły ku górze.
Basen sedymentacyjny (ang. sedimentary basin) - rozległy fragment skorupy, który podlega na ogół długotrwałej subsydencji umożliwiającej akumulację wypełniających go osadów.
Blok (ang. block) - fragment skorupy ziemskiej dowolnych rozmiarów oddzielony uskokami od swego sąsiedztwa.
Cokół (= fundament) (ang. crystalline basement, fr., ang. socle) - dolne piętro strukturalne kratonu zbudowane ze skał krystalicznych.
Czapka tektoniczna (niem. Klippe, ang. klippe) - ostaniec erozyjny płaszczowiny lub skrzydła stropowego nasunięcia ( okno tektoniczne, skałka).
Dupleks (ang. duplex) - zestaw łusek, często esowatego kształtu, ograniczony dwoma uskokami izolującymi go od otoczenia; d. mogą być kontrakcyjne, ekstensyjne lub przesuwcze.
Fałd (ang. fold) - każde naturalne wygięcie pierwotnie płaskiej powierzchni, spowodowane odkształceniem.
Fleksura (ang. monocline) - wygięcie poziomo leżących warstw w sposób schodowy, dzięki czemu w powstałym krótszym skrzydle fleksury zapadają one monoklinalnie pod większym kątem. F. tworzą się na ogół ponad uskokiem aktywnym w głębszym podłożu lub lateralnie w uskok przechodzą.
Fundament (= cokół).
Kompleks strukturalny (ang. structural complex) - zespół skał wykazujący styl tektoniczny odmienny od otoczenia, od którego jest oddzielony kartowalnymi nieciągłościami strukturalnymi ( piętro strukturalne).
Kopuła (ang. dome) - struktura charakteryzująca się zazwyczaj owalnym konturem w planie, utworzona przez wysklepione ku górze serie skalne, które zapadają na zewnątrz od starszego (na ogół) lub bardziej mobilnego jądra; k. mogą mieć różną genezę - znane są kopuły solne, magmowe, wulkaniczne; w kopule gnejsowej jądro stanowią migmatyczne gnejsy osłonięte płycej zmetamorfizowanymi skałami osadowymi.
Kraton (niem. Kraton, ang. craton) - znacznych rozmiarów (tysiące km) fragment skorupy ziemskiej, który po przejściu procesów orogenicznych i konsolidacji, ulega już tylko niewielkim deformacjom w długich okresach czasu geologicznego; k. składa się z prekambryjskiego cokołu krystalicznego i pokrywy platformowej; cokół kratonu odsłaniający się na powierzchni zwany jest tarczą.
Łuska (ang. thrust slice lub horse) - fragment skalny, często wewnątrz sfałdowany, ograniczony uskokami nasuwczymi i przemieszczony na pewną odległość; w geologii karpackiej terminem ł. określa się występujący ponad powierzchnią nasunięcia fałd z wytartym (ścięciowo zredukowanym) skrzydłem brzusznym.
Masyw (fr., ang. massif) - fragment skorupy o rozmiarach co najmniej kilkunastu kilometrów, tworzony przez odsłaniające się na powierzchni skały magmowe lub metamorficzne, strukturalnie sztywniejszy niż otoczenie zbudowane ze skał osadowych lub słabiej zmetamorfizowanych; często ulokowany w wewnętrznych częściach pasm górskich.
Monoklina (ang. homocline) - zespół warstw skalnych zapadających pod tym samym kątem w jednym kierunku; w literaturze anglosaskiej taka struktura określana jest terminem homocline, a termin monocline stosowany jest do wyróżnienia struktury opisywanej w literaturze polskiej nazwą fleksura.
Nasunięcie (ang. thrust fault) - przeważnie niskokątowy (połogi) uskok odwrócony, który ogranicza od dołu płaszczowinę, skibę lub łuskę.
Niecka (ang. basin) - rodzaj zapadliska; różnych rozmiarów fragment skorupy, na ogół owalny (w planie), tektonicznie wygięty ku dołowi; nieckę często tworzy słabo zdeformowana sukcesja skal osadowych lub osadowo-wulkanogenicznych.
Okno tektoniczne (ang. tectonic window) - erozyjnie odsłonięty fragment skrzydła spągowego nasunięcia lub podłoża płaszczowiny ( czapka tektoniczna).
Pasmo fałdowe (ang. fold belt) - zespół struktur fałdowo-uskokowych, zdominowany przez fałdy o podobnej orientacji, ciągnący się na przestrzeni co najmniej kilkudziesięciu kilometrów.
Piętro strukturalne (tektoniczne) (fr. niveau structurel) - kompleks strukturalny wyodrębniony regionalnymi subhoryzontalnymi nieciągłościami strukturalnymi od niżej i wyżej leżących kompleksów, od których odróżnia go odmienny styl tektoniczny.
Platforma kontynentalna (ang. continental platform) - znacznych rozmiarów (tysiące km) fragment skorupy ziemskiej, składający się z jedno lub dwupiętrowego, zdeformowanego, usztywnionego podłoża i leżącej na nim niezgodnie pokrywy platformowej; p.k. mająca prekambryjskie podłoże stanowi kraton.
Płaszczowina (fr., ang. nappe) - znaczny rozmiarami (dziesiątki kilometrów) zespół skal przemieszczony na odległość co najmniej kilku kilometrów ponad powierzchnią regionalnego nasunięcia lub niskokątowego uskoku normalnego.
Pokrywa platformowa (ang. platform cover) - górna część platformy kontynentalnej, zbudowana z poziomo zalegających, co najwyżej słabo zdeformowanych warstw skał osadowych.
Rozłam (ros. разлом) - wielkoskalowa (setki km długości) strefa uskokowa w litosferze przecinająca co najmniej całą skorupę ziemską.
Rów tektoniczny (niem., ang. graben) - fragment skorupy, obniżony w stosunku do otoczenia wzdłuż równoległych do siebie uskoków normalnych, rzadziej odwróconych.
Skałka (ang. klippe) - termin wieloznaczny, m.in.: 1) czapka tektoniczna; 2) ostaniec erozyjny. W Karpatach pieniński pas skałkowy (ang. klippen belt) rozumiany jest jako linijny ciąg skałek (w znaczeniu 2), bardziej odpornych na erozję od otoczenia (tzw. osłony).
Skiba - znacznej wielkości złuskowany fałd lub zespół fałdów; termin wprowadzony i tradycyjnie używany w geologii karpackiej.
Skłon - wąski, stromy stok (ok. 3-6°) na obrzeżeniu kratonu lub bloku kontynentalnego.
Strefa (np. fałdowa, uskokowa, ścinania itp.) (ang.fold, fault, shear zone) - dowolnych rozmiarów obszar (przeważnie podłużny) występowania skał różniących się od swego otoczenia odmienną, z reguły silniejszą deformacją.
Synekliza (ang. syneclise) - rozległe (do setek km w przekroju poprzecznym), wielkopromienne synformalne (por. synforma) ugięcie krystalicznego cokołu kratonu przykryte osadową pokrywą platformową, cechującą się, w stosunku do otoczenia, zwiększoną miąższością warstw w pokrywie platformowej o pełnym profilu stratygraficznym.
Synforma (ang. synform) - fałd o zbieżnie zapadających skrzydłach (por. synklina).
Synklina (ang. syncline) - fałd o zazwyczaj zbieżnie zapadających skrzydłach w skałach o znanym następstwie wiekowym warstw, które młodnieją od jądra fałdu na zewnątrz.
Synklinorium (ang. synclinorium) - synklinalna struktura (warstwy młodsze w jądrze) o kilometrowych rozmiarach, złożona z fałdów niższego rzędu, których obwiednia tworzy łuk wklęsły ku dołowi.
Tarcza (ang. shield) - cokół kratonu bez pokrywy platformowej.
Uskok (ang. fault) - pęknięcie dowolnych rozmiarów, wzdłuż którego doszło do rozspojenia ośrodka skalnego i przemieszczenia dwóch powstałych w ten sposób skrzydeł uskoku [UWAGA: pod uskokiem znajduje się jego skrzydło spągowe (ang. footwall), ponad uskokiem - skrzydło stropowe (ang. hangingwall), niezależnie od tego, które skrzydło jest zrzucone, a które podniesione (w polskiej literaturze: s. wiszące)].
Zapadlisko tektoniczne - (ang. trough, basin) rozległe obniżenie ograniczone przez uskoki, fleksury, lub niezgodności oddzielające jego wypełnienie osadowe od podłoża. Z. mogą być przedgórskie (ang. foreland basin) śródgórskie (ang. intramontane trough, basin) lub zagórskie (ang. hinterland basin).
Zrąb (ang. horst) - fragment skorupy względnie wyniesiony w stosunku do otoczenia wzdłuż uskoków normalnych, rzadziej odwróconych.
Andrzej Żelazniewicz, XI. 2006
PODZIAŁ TEKTONICZNY POLSKI
(1) Propozycja podziału
odnoszaca sie do mapy geologicznej Polski 1:1000000 bez utworów
kenozoiku z wyjatkiem Karpat i ich przedgórza
PLATFORMA WSCHODNIOEUROPRJSKA
I. Platforma wschodnioeuropejska (perm-kreda)
PLATFORMA ZACHODNIOEUROPEJSKA
II. Platforma polska
(plako)synklinorium brze_ne (perm-kreda)
(plak)antyklinorium srodkowopolskie (perm-jura)
(plako)synklinorium szczecinsko-miechowskie (perm-kreda)
monoklina przedsudecka (trias-jura)
monoklina slasko-krakowska (trias-jura)
WARYSCYDY
III. Sudety (neoproterozoik- mezozoik) - internidy waryscyjskie i platforma epiwaryscyjska
Sudety Zachodnie (wraz z blokiem przedsudeckim)
Sudety Wschodnie
IV. Eksternidy przedsudeckie (górny dewon? - karbon)
V. Zapadlisko górnoslaskie (górny karbon)
PALEOZOICZNE STREFY PARATEKTONICZNE
VI. Góry Swietokrzyskie (paleozoik; blok łysogórski, blok kielecki)
ALPIDY
VII. Zapadlisko przedkarpackie (miocen)
VIII. Karpaty Zewnetrzne (jura-neogen)
IX. Karpaty Wewnetrzne
Tatry, Pieninski Pas Skałkowy
(2) Propozycja podziału odnoszaca sie do mapy geologicznej Polski 1:1000000
bez pokrywy permo-mezozoicznej
KRATON WSCHODNIOEUROPEJSKI
cokół
antekliza mazursko-suwalska AM-S
antekliza Sławatycz AS
platforma
synekliza perybałtycka SPB
synekliza podlaska SPO
synekliza nadbu_anska SNB
PALEOZOICZNE STREFY PARATEKTONICZNE
Strefa Słupsk-Zamosc (Cm-S) SS-Z (skłon kratonu wschodnioeuropejskiego)
Rów mazowiecko-lubelski (D-C) M-L
Zrab radomsko-krasnicki (S-C) R-K
Góry Swietokrzyskie
- blok łysogórski (Cm-C) BŁ
- blok kielecki (Cm-C) BK
Strefa pomorsko-kujawska (Cm?-S?, D-C) SP-K
- Pasmo fałdów Koszalin-Torun (Or-S) K-T
WARYSCYDY
Eksternidy przedsudeckie (C) EPS
- zrab Wolsztyn-Leszno (D?-C) WL
- strefa morawsko-slaska (płn. czesc) MS
- zapadlisko górnoslaskie (C2) ZG
Sudety - internidy sudeckie (Pt3-Pz) SU (IS)
(Sudety Zachodnie, blok przedsudecki, strefa uskokowa Odry, Sudety Wschodnie)
Karpaty Wewnetrzne (cokół waryscyjski Tatr T) KW
KADOMIDY
Blok górnoslaski (krystaliczne skały orogenu kadomskiego i starsze) BG
Blok małopolski (neoproterozoik pod fragmentami platformy paleozoicznej) BM
Literatura
W. Pożaryski (1956) „Podział strukturalno-geologiczny Polski jako podstawa badan”. Prz. Geol. 6; J. Oberc
(1967) „Podział geologiczny Polski”. Kwart. Geol. 11: 389-410; W. Pożaryski i H. Tomczyk (1969) „Schemat pionowego podziału tektonicznego Polski”. Biul. PIG-u, 236: 5-25; W. Pożaryski i in. „Mapa Polska w epoce waryscyjskiej”; J. Znosko (1998) „Tectonic Atlas of Poland; R. Dadlez, S. Marek, J. Pokorski (2000) „Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoiku 1:1000000”; J. Don (2001) Mapy „Tektonika poalpejska” i „Tektonika powaryscyjska” w Atlasie Westermanna. z r. 2001; literatura regionalna, wyniki eksperymentów sejsmicznych POLONAISE 97 i CELEBRATION 2000.
3