Projekt lekcji języka polskiego

Klasa: II

Szkoła: GIMNAZJUM

Przygotowali:

Laura Chmura

Adrian Gubała

Monika Kałuża

Klaudia Zakrzewska

Temat lekcji: Przepis poznasz dziś gotowy, jak utworzyć wyraz nowy.

Czas realizacji tematu lekcji: jednostka lekcyjna (45 minut).

Zagadnienia do realizacji: różne rodzaje formantów, sposoby derywacji, analiza słowotwórcza;

Cele lekcji

1. Wiadomości

Uczeń:

• zna różne rodzaje formantów (przedrostkowy, przyrostkowy);

• zna sposoby tworzenia formacji słowotwórczych (za pomocą formantu przedrostkowego i przyrostkowego, przez jednoczesne dodanie formantu przedrostkowego i przyrostkowego, przez odrzucenie końcowej części wyrazu podstawowego);

2. Umiejętności

Uczeń:

• przeprowadza analizę słowotwórczą;

• tworzy nowe wyrazy od już istniejących w języku;

3. Postawy

Uczeń:

• aktywnie uczestniczy w lekcji;

• podejmuje się jak najlepszego wykonanie przydzielonych mu zadań;

• wykorzystuje nabyte wiadomości podczas analizy słowotwórczej.

Metody i formy pracy na lekcji:

• metoda słowna - podająca;

• metoda ćwiczeń praktycznych;

• praca indywidualna;

• analiza przykładów.

Środki dydaktyczne:

• cegiełki przygotowane przez nauczyciela i uczniów;

• podręcznik do kształcenia językowego Język ojczysty dla klasy II gimnazjum;

Przebieg lekcji:

ogniwo wstępne:

• powitanie uczniów;

• sprawdzenie obecności;

• sprawdzenie zadania domowego - zdaniem uczniów było przygotowanie na kolorowych karteczkach „cegiełek” z napisami: formant (5 szt.), podstawa słowotwórcza (5), wyraz pochodny (5), znak /+/ (6), znak /=/ (5). Nauczyciel przygotowuje analogiczne plansze z napisami, które będzie prezentował na tablicy,
  a także plansze z wyrazami, np.: przeczytać, arcymodny, tygrysek, truskawkowy (kompot), uprzyjemnić, wydruk (komputerowy);

• przypomnienie, czym jest: podstawa słowotwórcza, formant słowotwórczy. Jakie mamy rodzaje formantów?;

• wskazanie różnicy między formantem przedrostkowym i przyrostkowym.

ogniwo centralne:

• uczniowie zastanawiają się, jak zbudowane są wyrazy pochodne, czy potrafią odtworzyć „przepis” na stworzenie nowego wyrazu;

• uczniowie wspólnie, wraz z praktykantem/praktykantką, ustalają sposób postępowania przy tworzeniu nowych wyrazów (por. Analiza słowotwórcza wyrazów z planszy):

1. szukamy wyrazu podstawowego, podając definicję słowotwórczą wyrazu;

2. porównujemy wyraz pochodny i podstawowy;

3. wyodrębnimy w wyrazie pochodnym podstawę słowotwórczą i formant;

4. zwracamy uwagę na umiejscowienie formantu w stosunku do podstawy słowotwórczej (czy jest to formant przedrostkowy, przyrostkowy czy może oba?);

5. tworzymy „przepis” na stworzenie wyrazu, wspólnie układamy cegiełki;

• praktykant/praktykantka wspólnie z uczniami przeprowadza analizę słowotwórczą wyrazu tygrysek i zapisuje go na tablicy:

TYGRYSEK

„mały tygrys”

wyraz podstawowy: tygrys

wyraz pochodny: tygrysek

podstawa słowotwórcza: tygrys-

formant: -ek (formant przyrostkowy)

przepis: podstawa słowotwórcza + formant = wyraz pochodny

• następnie, uczniowie w zeszytach przeprowadzają analizę słowotwórczą kolejnych wyrazów z planszy: przeczytać, arcymodny, truskawkowy (kompot), uprzyjemnić (por. Analiza słowotwórcza wyrazów z planszy);

• ćwiczenia utrwalające (praktykant/praktykantka poleca uczniom otworzenie podręczników do kształcenia językowego na s. 64-66):

1. ćwiczenie 1/64: Od podanych czasowników utwórz formy dokonane za pomocą różnych przedrostków:

- szyć:

- jechać:

- mieszać:

- nosić:

2. ćwiczenie 2/64: Za pomocą odpowiednich formantów przedrostkowych wybranych
   z ramki utwórz przymiotniki pochodne o podobnych znaczeniach (formanty
   z ramki: arcy-, prze-, super-, przy-, nad-):

- ciasny `trochę ciasny' - przyciasny (garnitur);

- pobudliwy `zbyt (nadmiernie) pobudliwy - nadpobudliwy (uczeń);

- komiczny `bardzo komiczny' - przekomiczny (film);

- trudny `wyjątkowo trudny' - arcytrudny (egzamin);

- uroczy `bardzo uroczy' - przeuroczy (zakątek);

- modny `bardzo modny' - supermodny (strój);

3. ćwiczenie 3/65: W podanych wyrazach wyodrębnij podstawę słowotwórczą
   i formant:

- poetka - poet | -ka

- podziemny (tunel) - pod- | ziem | -ny

- marmurowy (posąg) - marmur | -owy

- bagażnik - bagaż | -nik

- śpiewak - śpiew | -ak

- nadmorski (teren) - nadmor | -ski

4. ćwiczenie 4/65: Przerysuj i uzupełnij tabelkę:

Wyrażenie podstawowe	Wyraz pochodny	Formant
pod skórą	podskórny	-ny
bez celu	bezcelowy	-owy
pod ręką	podręczny	-ny
bez podstaw	bezpodstawny	-ny
pod brodą	podbródek	-ek
bez ładu	bezładny	-ny
nad brzegiem	nadbrzeżny	-ny
bez rękawa	bezrękawnik	-nik

WAŻNE! Po wykonaniu ćwiczeń nr 1 i 4 praktykant/praktykantka uświadamia uczniom, że nie można mechanicznie wydzielać formantów, lecz każdorazowo należy budować definicję słowotwórczą, by je poprawnie wskazywać. Dla przykładu podaje dwa wyrazy: nadpobudliwy `zbyt (nadmiernie) pobudliwy', gdzie mamy do czynienia z formantem przedrostkowym nad- oraz nadbrzeżny `nad brzegiem', gdzie mamy do czynienia z formantem przyrostkowym -ny
(w tym przypadku cząstka nad- wchodzi w skład podstawy słowotwórczej);

5. ćwiczenie 5/66: Ustal, od jakich części mowy i w jaki sposób zostały utworzone czasowniki w grupie (a) i (b). Następnie uzupełnij podane zdanie:

- a) uprzyjemnić (u | przyjemn | ić => od przyjemny), uwrażliwić (u | wrażliw | ić => od wrażliwy), ocieplić (o | ciepl | ić => od ciepły), odświeżyć (od | śwież | yć => od świeży), odnowić (od | now | ić => od nowy), przedobrzyć (prze | dobrz | yć => od dobry), przejaskrawić (prze | jaskraw | ić => od jaskrawy)

- b) zalesić (za | les | ić => od las), zadrzewić (za | drzew | ić => od drzewo), usidlić (u | sidl | ić => od sidło)

Czasowniki pochodne od przymiotników i rzeczowników tworzymy przez jednoczesne dodanie formantu przedrostkowego i przyrostkowego.

• praktykant/praktykantka zapisuje na tablicy wyraz wydruk i pyta uczniów, czy mogą zastosować, któryś z poznanych już „przepisów” tworzenia wyrazów do analizy słowotwórczej tegoż wyrazu; wprowadza także nowy sposób tworzenia wyrazów pochodnych: przez odrzucenie końcowej części wyrazu podstawowego:

WYDRUK

„coś, co zostało wydrukowane”

wyraz podstawowy: wydrukować

wyraz pochodny: wydruk

podstawa słowotwórcza: wydruk-

formant: zerowy

• uczniowie wykonują ćwiczenie 6/66: Dopisz wyrazy podstawowe do następujących wyrazów pochodnych:

- sprzeciw - sprzeciwiać

- nakaz - nakazywać

- bieg - biegać

- przeciek - przeciekać

- śpiew - śpiewać

- wykop - wykopywać

ogniwo końcowe:

• podsumowanie lekcji - wybrany uczeń podaje przebieg (tok postępowania) analizy słowotwórczej;

• praca domowa - karta pracy, wyrabiająca zdolności tworzenia nowych wyrazów;

• pożegnanie uczniów.

Załączniki:

• „cegiełki”;

• kserokopie zadań z podręcznika, które uczniowie wykonają podczas lekcji;

• karta pracy, zawierające zadanie domowe wyrabiające zdolność tworzenia nowych wyrazów u uczniów.

Bibliografia:

• Orłowa K., Synowiec H.: Język ojczysty. Podręcznik do kształcenia językowego dla klasy drugiej gimnazjum. Warszawa 2000.

• Bobiński W., Orłowa K., Synowiec H.: Jak uczyć języka polskiego w klasie drugiej gimnazjum. Przewodnik dla nauczyciela do podręczników „Świat w słowach” oraz „Język ojczysty”. Warszawa 2000.

Karta pracy

Ćwiczenie 1:

Do podanych wyrazów dopisz wyrazy podstawowe. W wyrazach pochodnych oddziel formant od podstawy słowotwórczej.

.............................................. - spawacz

.............................................. - piórnik

.............................................. - flanelowy

.............................................. - dobiec

.............................................. - marchewka

.............................................. - tygrysica

Ćwiczenie 2:

Od podanych słów utwórz jak największą liczbę (rodzinę) wyrazów pochodnych według wzoru:

ręka: ręcznik, ręczna, rękawiczka, rękaw, poręcz

noga -

głowa -

dom -

serce -

słowo -

Ćwiczenie 3:

Zapisz wyrazy pochodne zawierające podane formanty.

-arz ................................... -anie .....................................

-owy ................................. prze- ....................................

-ek .................................... -ość ......................................

u- ...................................... przed- .................................

-uch .................................. -utki ....................................

Ćwiczenie 4:

Utwórz odpowiednie wyrazy pochodne

nazwa czynności nazwa wykonawcy czynności

prać .............................. skoczyć ...................................

myć .............................. podróż .....................................

nazwa cechy nazwa urządzenia

uczciwy ............................. kopać ...................................

prosty ................................ podnosić ...............................

wyrazy zdrobniałe wyrazy zgrubiałe

brat .................................... nos .......................................

Ewa ................................... kot .......................................

Analiza słowotwórcza wyrazów z planszy:

TYGRYSEK

„mały tygrys”

wyraz podstawowy: tygrys

wyraz pochodny: tygrysek

podstawa słowotwórcza: tygrys-

formant: -ek (formant przyrostkowy)

„przepis”: podstawa słowotwórcza + formant = wyraz pochodny

PRZECZYTAĆ

„skończyć czytać”

wyraz podstawowy: czytać

wyraz pochodny: przeczytać

podstawa słowotwórcza: -czytać

formant: prze- (formant przedrostkowy)

„przepis”: formant + podstawa słowotwórcza = wyraz pochodny

ARCYMODNY

„inaczej bardzo modny”

wyraz podstawowy: modny

wyraz pochodny: arcymodny

podstawa słowotwórcza: -modny

formant: arcy- (formant przedrostkowy)

„przepis”: formant + podstawa słowotwórcza = wyraz pochodny




TRUSKAWKOWY (kompot)

„kompot gotowany z truskawek”

wyraz podstawowy: truskawka

wyraz pochodny: truskawkowy

podstawa słowotwórcza: truskawk-

formant: -owy (formant przyrostkowy)

„przepis”: podstawa słowotwórcza + formant = wyraz pochodny

UPRZYJEMNIĆ

„uczynić przyjemnym”

wyraz podstawowy: przyjemny

wyraz pochodny: uprzyjemnić

podstawa słowotwórcza: -przyjemn-

formant: -u; -ić (dwa formanty: przedrostkowy i przyrostkowy)

„przepis”: formant przedrostkowy + podstawa słowotwórcza + formant przyrostkowy = wyraz pochodny

WYDRUK

„coś, co zostało wydrukowane”

wyraz podstawowy: wydrukować

wyraz pochodny: wydruk

podstawa słowotwórcza: wydruk-

formant: zerowy

---