Teoria osobowosci H.J.Eysencka

Koncepcja Hansa J. Eysencka charakteryzuje sie daleko idaca biologizacja, nalezy do tych teorii osobowosci, które maja status teorii temperamentu. Wedlug Eysencka osobowosc, to temperament i inteligencja. Jesliby wiec usunac z obszaru osobowosci inteligencje, pozostalby sam temperament. Choc Eysenck traktowal osobowosc (z pominieciem inteligencji) i temperament jako synonimy, unikal jednak w swoich publikacjach pojecia "temperament", mówiac zamiast tego o "osobowosci". W zwiazku z tym koncepcja Eysencka przedstawiana jest jako przyklad biologicznie zorientowanej osobowosciowej teorii cech.

Organizacja osobowosci

Osobowosc, jak mówi sam Eysenck, stanowi "wzglednie trwala organizacje charakteru, temperamentu, intelektu i wlasciwosci fizycznych, które determinuja specyficzne sposoby przystosowania sie do otoczenia".
Jednym z pierwszych celów, jakie postawil sobie Eysenck w swych badaniach, byla klasyfikacja zachowania, wydzielenie jego rysów i typów. W pracach Classification and the Problem of Diagnosis (1960), Experiments with Drugs (1963) oraz Fact and Fiction in Psychology (1966) Eysenck przedstawia schematy organizacji osobowosci, w których mozna wyróznic cztery poziomy:

poziom konstruktów teoretycznych (L1);

poziom zjawisk, które mozna zaobserwowac w eksperymentach psychologii ogólnej (L2);

poziom nawyków (cech) zachowania (L3);

poziom postaw lub nawyków myslowych (L4).

Poziom L1 dotyczy zjawisk niedostepnych bezposredniej obserwacji, w odróznieniu od zjawisk z trzech pozostalych poziomów, które sa (upraszczajac) bezposrednio obserwowalne. Na tym poziomie spotykamy sie z procesem pobudzenia-hamowania, który stanowi fizjologiczne podloze ekstrawersji-introwersji (zob. nizej), ale jest pojmowany jako "konstrukt teoretyczny".
Wskazniki przewagi pobudzenia badz hamowania mozemy obserwowac badajac wyniki konkretnych eksperymentów, jak np. warunkowanie, stan czuwania, reminiscencja, które stanowia z kolei drugi z poziomów organizacji osobowosci (L2). Zjawiska z poziomów L1 i L2 sa zdeterminowane przede wszystkim czynnikami o naturze biologicznej - inaczej - konstytucjonalnej.
Zjawiska z poziomu L3 powstaja w wyniku interakcji czynników konstytucjonalnych i srodowiskowych. Na tym poziomie organizacji osobowosci mamy do czynienia z pojeciem ekstrawersji-introwersji, które jest nadrzedne w stosunku do rysów pierwotnych, takich jak: towarzyskosc, impulsywnosc, beztroska, itp.
Zjawiska z poziomu L4 sa w jakis sposób zwiazane ze zjawiskami z trzech nizszych poziomów, jednak trudno powiedziec, w jaki.
W trzecim wydaniu The Strukture of Human Personality Eysenck zrezygnowal z poziomu L4, tym samym Eysenckowski model organizacji osobowosci ulegl uproszczeniu. Ów uproszczony schemat zamieszczony zostal ponizej, wykorzystano w nim przyklad jednego z trzech podstawowych wymiarów osobowosci - ekstra-introwersji.

Wymiary osobowosci

Na podstawie wyczerpujacych analiz czynnikowych danych uzyskanych z badan psychometrycznych i laboratoryjnych, prowadzonych na przestrzeni kilku dziesiecioleci na zróznicowanych populacjach, Eysenck doszedl do wniosku, ze struktura osobowosci jest trójczynnikowa. Te trzy czynniki, traktowane jako wzajemnie niezalezne, to: ekstrawersja (E), neurotycznosc (N) i psychotycznosc (P). Eysenck nazywal je czesto czynnikami nadrzednymi, superczynnikami, a takze typami osobowosci. Jak zostalo to opisane powyzej, struktura czynników jest hierarchiczna, a w ich sklad wchodza czynniki pierwszego rzedu (pierwotne), które z kolei sa pochodnymi calej grupy skorelowanych ze soba nawyków i aktów behawioralnych.

Charakteryzujac ekstrawersje-introwersje, opisuje sie zazwyczaj bieguny tego wymiaru (kontinuum) albo inaczej - biegunowe typy osobowosci. Sanocki (1981) pisze:
"Typowy ekstrawertyk jest towarzyski, posiada wielu przyjaciól, odczuwa potrzebe prowadzenia rozmów z innymi ludzmi, nie lubi natomiast zajmowac sie czytaniem w samotnosci. Potrzebuje podniet z zewnatrz, dziala pod wplywem sytuacji, w której aktualnie sie znajduje. Ogólnie uwaza sie go za jednostke impulsuwna i dzialajaca bez zastanowienia. Lubi zajmowac sie dzialalnoscia praktyczna. Zawsze posiada gotowa odpowiedz na skierowane pod jego adresem uwagi. Lubi zmiany. Nie przejmuje sie nigdy zbytnio z powodu doznanych niepowodzen. Jest optymistycznie nastawiony w stosunku do przyszlosci. Lubi byc w ruchu, wykonywac prace reczne. Latwo wpada w gniew, jest agresywny. Jego zycie uczuciowe nie jest poddane kontroli intelektu i obowiazujacych w danym srodowisku, powszechnie przyjetych zasad wspólzycia. Freud powiedzialby, ze ten czlowiek w postepowaniu swoim kieruje sie przede wszystkim, lub nawet wylacznie, zasada przyjemnosci.
Introwertyk z kolei lubi zajmowac sie introspekcja, woli raczej czytac ksiazki niz przebywac w towarzystwie, jest powsciagliwy, przyjaciól ma niewielu, a w ich doborze jest bardzo wymagajacy. W dzialaniu nie jest impulsywny, mozna by powiedziec, ze na co dzien kieruje sie maksyma: >>Sto razy pomysl, a raz zrób<<. Sprawy dnia powszedniego traktuje bardzo powaznie i lubi wiesc uporzadkowany tryb zycia. Uczucia swe poddaje bardzo dokladnej kontroli. Z przyjetych na siebie zobowiazan wywiazuje sie sumiennie i zwykle posiada opinie czlowieka, na którym mozna zawsze polegac. Duza wage przywiazuje do wartosci etycznych. Jego stosunek do przyszlosci zabarwiony jest pesymizmem."
Mimo tego, ze wsród ludzi najwiecej jest ambiwertyków, czyli osób majacych czesc cech intro-, a czesc ekstrawertywnych, Eysenck poswiecil im niewiele uwagi. Odpowiedni poziom ekstrawersji stanowi, wedlug Eysencka, istotny warunek spolecznego zachowania jednostki, a takze jej ewentualnej resocjalizacji. Proces wychowania i socjalizacji polega na warunkowaniu okreslonych zachowan i emocji. U introwertyków warunkowanie przebiega latwiej, szybciej i silniej, dlatego uwarunkowanie okreslonych emocji i zachowan bedzie zachodzilo u nich latwiej i bedzie bardziej trwale niz u ekstrawertyków.

Neurotyzm jest wymiarem, na którego jednym krancu znajduje sie stalosc emocjonalna (zrównowazenie emocjonalne), zas na drugim - niezrównowazenie emocjonalne (neurotycznosc). Na okreslenie neurotyzmu uzywa sie takze terminów: wrazliwosc emocjonalna, chwiejnosc emocjonalna, emocjonalna reaktywnosc; jest on zwiazany z lekiem rozumianym jako "ogólny poped emocjonalny".
Osoby neurotyczne sa generalnie malo odporne na dzialanie stresu, poniewaz ich autonomiczny uklad nerwowy jest szczególnie wrazliwy, co sprawia, ze powstale emocje sa silne i dlugotrwale. Neurotycy czesto uskarzaja sie na nieokreslone dolegliwosci somatyczne, skarza sie na ciagle klopoty, latwo ulegaja nastrojom, sa drazliwi, sklonni do stanów lekowych i zalaman nerwowych, podatni na depresje i cierpiacy na bezsennosc. Eysenck zaklada, ze neurotyzm jest kontinuum od normy do patologii. Wiaze ten czynnik przede wszystkim z dziedzicznoscia i biologicznymi cechami organizmu, lecz z drugiej strony wskazuje takze na znaczenie wplywów srodowiska, zwlaszcza stosowanych we wczesnym dziecinstwie metod wychowawczych.

Psychotycznosc to wymiar, którego jeden biegun opisuja takie cechy, jak altruizm, empatia i uspolecznienie, drugi biegun zas opisuje przestepczosc, psychopatie i schizofrenie. Osoby uzyskujace wysokie wyniki w skali Psychotyzmu sa "zimne, bezosobowe, nie potrafia wspólczuc, nieprzyjazne, nieufne, dziwaczne, nieskore do wzruszen, nieszczesliwe, antyspoleczne, bez wgladu w siebie, z urojeniami przesladowczymi". Psychotyk, to "czlowiek samotny, nie zwazajacy na ludzi, czesto sprawiajacy trudnosci, nigdzie nie zadomowiony. Moze byc okrutny i nieludzki, pozbawiony wszelkich uczuc empatycznych, calkowicie nieczuly. Bywa zlosliwy w stosunku do ludzi, nawet do przyjaciól i krewnych, wykazuje agresje, nawet do tych, których kocha. Bywa takze zamilowany w dziwacznych i niezwyklych przygodach, nie baczac na niebezpieczenstwa. Czesto bawi sie kosztem innych ludzi, specjalizujac sie w wyprowadzaniu ich z równowagi [...]. Od najwczesniejszego dziecinstwa mamy bardzo klarowna psychologiczna sylwetke dziwaka, samotnika, sprawiajacego szereg trudnosci w zyciu, zimnego jak lód, pozbawionego ludzkich uczuc, zarówno w stosunku do innych jednostek jak i do zwierzat, agresywnego i zlego, nawet w odniesieniu do swych bliskich i drogich. Juz jako dziecko wykazuje zanik uczuc. Nadmiernie angazuje sie w pelne napiecia, mrozace krew w zylach sytuacje, nie zwracajac uwagi na niebezpieczenstwa z tym zwiazane. Uspolecznienie jest sprawa bardzo odlegla od tego typu dzieci i doroslych, empatia, poczucie winy i wrazliwosc na sprawy innych sa czyms bardzo obcym dla ich psychiki" (zob. Pospiszyl, 1985).
Pojecie psychotyzmu jest jednak w teorii Eysencka najmniej jasne. Z jednej strony przeglad badan sporzadzony przez Eysencka dowodzi, ze podwyzszone wyniki w skali Psychotyzmu otrzymuja wiezniowie, schizofrenicy, alkoholicy, narkomani i dzieci z zaburzeniami antyspolecznymi, z drugiej zas strony inne badania wykazaly, ze w porównaniu z populacja ogólna podwyzszone wyniki w skali P uzyskiwali takze artysci odnoszacy sukcesy, studenci humanistyki, twórczy pisarze, zawodowi artysci czy angielscy studenci. Zestawienie to dowodzi, ze skala P nie tyle mierzy patologie, co niekonwencjonalnosc charakterystyczna dla "szalonych" artystów.

Ponizej przedstawiony zostal diagram ukazujacy stosunek róznych cech zachowania do wymiarów ekstrawersji-introwersji oraz neurotycznosci. Wymienione cechy uporzadkowane zostaly wedlug zawartych w nich ladunków obydwu czynników. Eysenck zwraca uwage na to, ze zawarte w diagramie cechy sa biegunowo przeciwne, zwiazane z dwoma wymiarami na podstawie odpowiednich wspólczynników korelacji, przy czym im wyzszy jest wspólczynnik korelacji dodatni, tym mniejszy jest kat, a wiec tym blizej siebie polozone sa dane cechy zachowania. Jesli wspólczynnik korelacji wynosi 0, to kat jest wówczas równy 90 i takie dwie cechy sa niezalezne. Wspólczynnik korelacji równy lub bliski 1 odpowiada katom w poblizu 180 - takie dwie cechy uznajemy za biegunowo przeciwne.

<>

Wymiary osobowosci a choroby

Wedlug Eysencka niektórzy ludzie rodza sie z okreslona skaza, tzn. specyficzna slaboscia, która wspólnie z niekorzystnymi oddzialywaniami srodowiska (stres) moze prowadzic do patologii. Takimi skazami sa neurotyzm i psychotyzm, a takze skrajne nasilenie ekstrawersji i introwersji, które moze prowadzic do okreslonych zaburzen nerwicowych.
Osoby uzyskujace wysokie wyniki na skali Neurotyzmu oraz Ekstrawersji maja sklonosci do nerwicy histerycznej, natomiast osoby z wysokimi wynikami w zakresie Neurotyzmu i niskimi w skali Ekstrawersji (neurotyczni introwertycy) sklonni sa do zachorowania na nerwice dystymiczna (lek, depresja reaktywna, psychastenia, hipochondria i inne cechy). Okazuje sie jednak, iz histerycy sa mniej ekstrawertywni niz psychopaci, a nawet - wedlug niektórych badan - mniej niz osoby normalne. Kwestia poziomu ekstrawersji u histeryków jest jednak sprawa otwarta, poniewaz dostepne wyniki badan sa zbyt róznorodne, aby wysuwac jednoznaczne wnioski.
Eysenk wiaze takze powstawanie chorób psychosomatycznych z podstawowymi wymiarami osobowosci. Przykladem takiej zaleznosci jest zwiazek miedzy osobowoscia typu A i sklonnoscia do choroby wiencowej serca. Typowi A przypisuje sie niecierpliwosc, ciagla gotowosc do reagowania, agresywnosc oraz sklonnosc do gniewu. Eysenck wyodrebnil takze trzy inne typy osobowosci (jako, ze pojecie osobowosci typu A jest wg niego zbyt malo precyzyjne):
A - ze sklonnoscia do choroby wiencowej serca,
B - typ zdrowy,
C - ze sklonnoscia do chorób nowotworowych.
Czynnikiem ryzyka w przypadku ostatnim jest dlugotrwaly stan beznadziejnosci i bezradnosci, a w przypadku chorób serca - ciagly gniew i zlosc. Gniew i pobudzenie emocjonalne moga prowadzic takze do wrzodów zoladka, zawalów, choroby nadcisnieniowej i cukrzycy.

Wyodrebniono takze cztery typy reagowania na stres:

Podminowanie - osoby tego typu sadza, ze obiekt wazny dla nich emocjonalnie jest warunkiem ich pomyslnosci i szczescia. Brak obiektu badz jego utrata jest przezywane jak traumatyczne zdarzenie. Takie osoby nie sa w stanie zdystansowac sie od obiektu i pozostaja od niego zalezne. Przyczyna wielkiego stresu moze byc niepowodzenie w zblizeniu sie do cenionego czlowieka.

Nadmierne pobudzenie - ten typ spostrzega wazne obiekty jako przyczyny swoich stresów i nieszczesc. Odrzucenie przez obiekt lub niepowodzenie w osiagnieciu obiektu stanowi w tym wypadku traumatyczne zdarzenie. Zaleznosc od obiektu stale sie powieksza, gdyz ludzie tego typu pozostaja w ciaglym kontakcie z zaburzajacymi ich funkcjonowanie osobami i sytuacjami. Podczas gdy pierwszy typ szuka bliskosci z obiektem i pragnie jej, reagujac beznadziejnoscia i bezradnoscia na niepowodzenia, typ drugi nie moze uwolnic sie od obiektu i przezywa zlosc, agresje i pobudzenie.

Ambiwalencja - jest to typ reagujacy na przemian jak osoby typu pierwszego i drugiego. Raz spostrzegaja obiekt jako glówna przyczyne swoich nieszczesc, innym razem - uwazaja go za niezbedny warunek swego szczescia. Oscyluja miedzy beznadziejnoscia i bezradnoscia oraz gniewem i pobudzeniem. Poniewaz reakcje tych osób podlegaja ciaglym zmianom i nie utrwalaja sie w postaci niekorzystnego wzorca zachowania, dlatego sa one do pewnego stopnia chronione przed choroba, tj. rakiem lub choroba wiencowa serca.

Autonomia osobista - dla tego typu istotnym warunkiem szczescia i pomyslnosci jest wlasna autonomia a takze autonomia osób, z którymi pragnie byc w kontakcie. Realistycznie ocenia zachowania tych osób (dazenie i unikanie), akceptujac ich autonomie. Osoby typu czwartego potrafia sobie radzic z niekorzystnymi sytuacjami, potrafia unikac stresu, co pozwala im zachowac zdrowie.

Hipotetyczne relacje miedzy typami osobowosci 1, 2 i 4 oraz A, B i C a wymiarami osobowosci (neurotyzmem i ekstrawersja) przedstawione zostaly na rysunku wyzej.

Wymiary osobowosci a funkcjonowanie seksualne

Jedna z dziedzin funkcjonowania spolecznego, w których sprawdzono wplyw wszystkich trzech czynników, jest funkcjonowanie seksualne, jako ze seks wiaze sie z duzym natezeniem emocji (rola neurotycznosci), z duzym pobudzeniem fizjologicznym (rola ekstrawersji) oraz z wysokim natezeniem funkcji nagradzajacych i karzacych (rola psychotycznosci). Generalnie ekstrawertycy sa bardziej aktywni seksualnie niz introwertycy, osoby neurotyczne czesciej poszukuja zastepczych sposobów zaspokajania potrzeb seksualnych (pornografia, masturbacja), jednostki psychotyczne zas lubia seks oralny. W jednym z badan Eysenck skorelowal czternascie postaw wobec seksu z kazdym z czynników, a nastepnie na podstawie analizy czynnikowej danych dotyczacych seksu wyodrebnil dwa czynniki: libido i zadowolenie. Okazalo sie, ze libido (ogólny poped seksualny, w którego sklad wchodza podejmowanie zachowan seksualnych i tolerancja wobec zachowan niezwyklych) korelowalo najsilniej z psychotycznoscia, czynnik zadowolenia natomiast (przeciwienstwo trudnosci i deprywacji w zyciu seksualnym) najczesciej ujawnial sie u osób zrównowazonych emocjonalnie.

Bibliografia

Eysenck, H.J. (1971). Sens i nonsens w psychologii. Warszawa: PWN.

Eysenck, H.J. (1994). Wymiary osobowosci. W: A. Januszewski, P. Oles, T. Witkowski (red.), Wyklady z psychologii w KUL (t.7, s. 273-296). Lublin: RW KUL.

Pospiszyl, K. (1985). Psychopatia. Warszawa: PWN.

Sanocki, W. (1981). Kwestionariusze osobowosci w psychologii. Warszawa: PWN.

Strelau, J. (2001). Osobowosc jako zespól cech. Teoria PEN - koncepcja trzech superczynników osobowosci w ujeciu Eysencka. W: J. Strelau (red.), Psychologia: Podrecznik akademicki. Jednostka w spoleczenstwie i elementy psychologii stosowanej (t.2, s. 535-546). Gdansk: Gdanskie Wydawnictwo Psychologiczne.

---