Joanna Górajek gr.KE051Z

FARMAKOGNOZJA

• nauka o surowcach leczniczych pochodzenia naturalnego

• roślinnego

• zwierzęcego

• mineralnego

• z greckiego: pharmakon - lekarstwo; gonsis - wiedza

• fitoterapia - leczenie za pomocą roślin, ziołolecznictwo

nowoczesna farmakognozja

• cel

• poznanie i wprowadzenie nowych surowców roślinnych pochodzących z różnych części świata

• wykrycie i zbadanie nowych substancji leczniczych w roślinach, które są już stosowane

• szerokie perspektywy - olbrzymie bogactwo gatunków świata roślinnego

• flora krajów egzotycznych - wciąż mało poznana pod względem chemicznym

• farmakognozja dawniej - forma opisowa, oparta głównie na morfologii i anatomii surowców

• farmakognozja obecnie - dyscyplina zajmująca się podstawami uzyskania leku pochodzenia naturalnego o konkretnej, określonej strukturze chemicznej i własnościach biochemicznych

Farmakognozja obecnie:

• nauka badająca surowce pochodzenia naturalnego w celu uzyskania danych odnośnie budowy morfologicznej i anatomicznej surowca

• dziedzina zajmująca się składnikami zawartymi w danym surowcu, badająca ich występowanie, budowę i własności chemiczne, metody izolacji, własności biologiczne i farmakologiczne.

• surowce lecznicze - stosowane od zarania dziejów

• informacje o surowcach leczniczych - pochodzą nawet z VII w. p.n.e.

• termin farmakognozja - pierwszy raz zastosowany przez Seydlera w 1815 roku.

Ziołolecznictwo - fitoterapia

• stosowane od zarania dziejów - już kapłani Egipscy stosowali wiele ziół w celach leczniczych

• już ok. 5000 lat temu Sumerowie znali już własności lecznicze czosnku, mięty, rumianku, babki, piołunu, aloesu....

• rośliny takie jak kminek, pieprz, kardanom, goździk, imbir zawdzięczamy Indiom

• w XIX wieku zaczęto izolować z roślin wiele substancji odpowiedzialnych za ich działanie

• zsyntetyzowanie sulfonamidów w roku 1935 spowodowało zastąpienie substancji pochodzenia naturalnego antybiotykami i innymi lekami pochodzenia syntetycznego

• obecnie - powrót do związków mieszanin naturalnych

• rośliny - zawierają ogromną ilość substancji, które wpływają na ich działanie (tj. alkaloidy, antrazwiązki, fenole, flawonoidy, antocyjany, garbniki, kumaryny, irydoidy, saponiny, olejki eteryczne, śluzy, tłuszcze, pektyny)

• skład i własności tej samej rośliny mogą się różnic w zależności od warunków, rodzaju gleby, nawożenia, pory zbioru, sposobów suszenia i przechowywania i wielu innych czynników.

Pierwsze badania fitochemiczne:

• początek XIX wieku

• 1805 rok - wyizolowanie morfiny z makowca

• 1818 rok - wyodrębnienie strychniny z nasion kulczyby

• 1- wyodrębnienie chininy z kory chininowej

• 1830 - wyodrębnienie salicyniny z kory wierzbowej

!!! Systematyka roślin:

• systematyka - nauka porządkująca wszystkie znane organizmy żywe wg. Określonych kryteriów - tworzenie systemu

• Binominalna łacińska nomenklatura organizmów wprowadzona przez Linneusza (system sztuczny)

• Rodzaj: Allium - czosnek

• Gatunek: Allium sativum - czosnek pospolity

• Rodzaj: Prunus - śliwa

• Gatunek: Prunus domestica - śliwa domowa

SYSTEMY

Naturalne Sztuczne

Obowiązujący podział systematyczny:

• królestwo - vegnum

• gromada - divisio

• klasa - classic

• rząd - ordo

• rodzina - familia

• rodzaj - genus

• gatunek - species

Podział królestwa roślin

• królestwo roślin zostało podzielone na sześć gromad

• glony i wodorosty

• grzyby i porosty

• mchy i mszaki (wątrobowce)

• paprocie, skrzypy, widłaki

• nagonasienne

• okrytonasienne

Surowce zielarskie:

• każda odpowiednio przygotowana część rośliny zawierająca odpowiednie substancje biologicznie czynne

• zawartość substancji biologicznie czynnych - zmienna, w zależności od klimatu, zbiorów, pory roku, warunków glebowych, sposobu przechowywania i obróbki i wielu innych czynników

substancje biologicznie czynne w farmakologii:

• związki wpływające na funkcjonowanie organów, wykazujące wpływ na procesy życiowe na poziomie tkankowych, komórkowym lub molekularnym

Substancje biologicznie czynne w kosmetykologii

• określenie trudne do zdefiniowania

• skóra - organ mający kontakt ze środowiskiem zewnętrznym

• wpływ na jaj funkcjonowanie mają także czynniki niespecyficzne, takie jak

warstwy okluzyjne.

!!! Substancje biologicznie czynne:

• składniki, których działanie oparta jest na oddziaływaniu z konkretnym receptorem w skórze właściwej lub naskórku

• np. witamina C, flawonoidy i inne składniki pochodzenia roślinnego

• związki wykazujące działanie fizyczne lub fizykochemiczne

• składniki modyfikujące własności barierowe warstwy rogowej naskórka

• składniki mające wpływ na zawartość wody w skórze

• np. składniki filmotwórcze, ceramidy, sterole, ...

• związki, których obecność reguluje szereg procesów

• działanie na poziomie molekularnym

• np. substancje naturalizujące wolne rodniki.

Z CZEGO SKŁĄDA SIĘ ROŚLINA ?

• ziele (herba) - pęd rośliny pokryty liśćmi i zaczynającymi się rozwijać kwiatkami

• liść (folium) - boczny organ pędu, różnie zbudowany i ukształtowany w zależności od gatunku rośliny jej fazy rozwoju, położenia na łodydze i pełnionych funkcji

• kwiat (flos) - zawiera organy rozrodcze: słupki, pręciki, oraz części okrywające i powabniowe (kielich, koronę)

• w zielarstwie - pojedyncze kwiaty lub kwiatostany

• owoc (fructus) - występuje u roślin nagonasiennych i okrytonasiennych. Zawiera owocnie i nasiona

• kłącze (thizoma) - to przekształcony, podzielony pęd, złożony z łodygi i uwstecznionych liści. Służy do magazynowania substancji zapasowych i rozmnażania wegetatywnego.

• bulwa (tuber) to:

• przekształcony, podziemny pęd służący do magazynowania substancji i rozmnażania wegetatywnego

• przekształcone korzenie przybyszowe - tzw. Bulwy korzeniowe

Substancje czynne pochodzenia roślinnego:

• rośliny - zawierają ogromną ilość substancji, które wpływają na ich działanie (tj. alkaloidy, antrazwiązki, fenole, flawonoidy, antocyjany, garbniki, kumaryny, irydoidy, saponiny, olejki eteryczne, śluzy, tłuszcze, pektyny i inne)

• skład i własności tej samej rośliny mogą się różnić w zależności od warunków, rodzaju gleby, nawożenia, pory zbioru, sposobów suszenia i przechowywania i wielu innych czynników

• substancje pochodzenia roślinnego były składnikami kosmetyków od zarania dziejów

• stosowane kosmetyki do pielęgnacji ciała zawierają wyciągi z różnych roślin np. aloes, macierzanka, cynamon chiński itd.

Claus Galen:

• Claus Galen (130-200 r.n.e.)- rzymski lekarz, twórca wiedzy o postaciach leku

• stwierdził, ze duży wpływ na działanie leku ma jego postać

• lek powinien zawierać lecznicze składniki surowca i jak najmniej substancji balastowych.

Preparaty Galenowe:

• Galen wprowadził postacie leku, które do dzisiaj nazywane są preparatami galenowymi

• Preparaty Galenowe - powstają w wyniku rozdrabniania, rozcieńczania i ekstrakcji surowców pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego (wyciągi, napary, odwary, maści i proszki)

Nazewnictwo

• jaka jest różnica pomiędzy ekstraktem, wywarem, odwarem, wyciągiem, maceratem, tinkturą, nalewką...?

• często w literaturze nazwy te stosowane są zmiennie, co wprowadza zamieszanie

• definicje - niezbyt precyzyjne, czasami ciężko uniknąć zamiennego stosowania

Ekstrakt:

• substancja wymywana z materiału roślinnego przy pomocy rozpuszczalnika

• Rozpuszczalniki

• glikole

• gliceryna

• woda

• etanol

• oleje roślinne

• po ekstrakcji rozpuszczalnik jest usuwany lub jego część pozostawia się dla uzyskania odpowiedniej konsystencji

• ekstrakty: suche (stałe), półpłynne i płynne

Nalewka:

• biorąc pod uwagę sposób otrzymywania jest to forma ekstraktu

• rozpuszczalnikiem najczęściej jest alkohol (czysty lub w mieszaninie z wodą)

• po zalaniu alkoholem - nalewkę odstawia się na dłuższy czas aby składniki przeszły do roztworu

Wyciąg

• mieszaniny w których pozostawiono cały lub większość rozpuszczalnika zastosowanego do procesu ekstrakcji

• zazwyczaj - wodne, alkoholowe, wodno - alkoholowe, glikolowe, glicerynowe

Napar:

• napar

• wyciąg wodny

• otrzymywany przez zalanie surowca wrzącą wodą

• pozostawienie na pewien czas lub gotowanie przez kilka minut

• przyrządzany zazwyczaj z liści, kwiatów

• herbata, którą codziennie pijemy - napar

Odwar:

• przyrządzany z twardych części rośliny

• materiał rośliny dokładnie rozdrabnia się, zalewa zimną wodą i powoli doprowadza do wrzenia, gotuje około 15 minut

Obróbka surowców - suszenie

• proces technologiczny, istotny dla wartości surowca

• czynniki odgrywające ważną rolę

• temperatura

• grubość warstwy surowca

• cyrkulacja powietrza

• suszenie roślin

• na powietrzu (w cieniu)

• w ogrzewanych suszarniach

• suszenie w próżni

• traktowanie promieniowaniem podczerwonym

!!! Temperatura w procesie suszenia

• wysoka temperatura - istotny wpływ na zawartość substancji biologicznie czynnych

• gdy surowiec zawiera związki lotne (np. olejki eteryczne) estry, witaminy, enzymy

• temperatura suszenia nie przekracza 35ºC

!!! Przechowywanie

• właściwe przechowywanie zapobiega rozkładowi składników czynnych

• suche pomieszczenie

• niska temperatura

• istotne opakowanie

• np. opakowania polietylenowe i z polichlorku winylu chłoną olejki (po kilku miesiącach ubytek nawet do 50%)

Standaryzacja surowców roślinnych

• niezbędna w farmacji, coraz częściej wymagana w kosmetyce

• określenie zawartości wybranych substancji czynnych

• rodzaj i skład rozpuszczalników

• barwa, zapach

• pH

• zanieczyszczenia takie jak metale ciężkie, pestycydy

Standaryzacja

• oparta na badaniu cech makroskopowych, mikroskopowych, ocenie czystości zawartości składników czynnych

• swoje zadanie spełnia tylko do pewnego stopnia - nie gwarantuje identyczności

• różnice klimatyczne, glebowe

• nie zawsze adekwatne metody badań.

WĘGLOWODANY

Węglowodany i ich pochodne

• liczna grupa związków naturalnych

• substancje o charakterze cukrów, związków pokrewnych i ich polimery

• pierwsze związki organiczne wytwarzane przez rośliny posiadające chlorofil w procesie asymilacji (najpierw powstają cukry proste, później dwucukry, wielocukry)

• substancje odżywcze, budulcowe i zapasowe komórek i tkanek roślinnych

• wchodzą w skład soków roślinnych

• chronią przed utratą wody

Podział węglowodanów

• monosacharydy - cukry proste

• oligosacharydy - cukry złożone z 2-10 cząsteczek cukrów prostych, połączone glikozydowo

• ulegają hydrolizie uwalniając monocukry

• polisacharydy - wielocukry

Monosacharydy:

• zawierają w cząsteczce asymetryczny atom węgla

• optycznie czynne

• często wchodzą w skład glikozydów

• w stanie wolnym w roślinach występują głównie heksozy: D-glukoza, D-manoza, D-galaktoza, D-fruktoza

• dobrze rozpuszczalne w wodzie

1

Podział wg. Pokrewieństw

I podobieństwa organizmów

Kryterium podziału - jedna

Charakterystyczna cecha

(np. liczna pręcików w kwatach)

* aloes i lilia - liliowate_

---