7. T r y b u n a ł K o n s t y t u c y j n y , T r y b u n a ł S t a n u .
Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Konstytucyjny został wprowadzony do polskiego systemu prawa ustawą z dn. 26 marca 1982r. o zmianie Konstytucji PRL. To jednak nie wystarczyło, aby powstał i działał Trybunał Konstytucyjny. Było to możliwe dopiero z uchwaleniem ustawy z 29 kwietnia 1985r. o Trybunale Konstytucyjnym.
Pozycja i ustrój TK
TK składa się z 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Konstytucja zakłada możliwość skargi konstytucyjnej. Wyboru nowych sędziów dokonuje Sejm spośród kandydatów przedstawionych przez co najmniej 50 posłów lub Prezydium Sejmu bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Ustawa utrzymuje wymóg posiadania przez kandydata na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego. Najistotniejszym elementem statusu każdego członka organu władzy sądowniczej jest gwarancja niezawisłości, o czym świadczy: podległość sędziów wyłącznie konstytucji, zapewnienie sędziom warunków pracy i wynagrodzenia odpowiadającego ich urzędowi, nieusuwalność w okresie kadencji poza ściśle określonymi przypadkami wygaśnięcia mandatu, apolityczność. Ustawa przewiduje zagwarantowanie sędziemu TK, po zakończeniu jego kadencji, powrotu na to samo lub równorzędne stanowisko z poprzednio zajmowanym oraz obowiązek złożenia ślubowania.
TK składa się z dwóch organów: Prezes i Zgromadzenie Ogólne Sędziów. Prezesa i Wiceprezesa powołuje Prezydent spośród dwóch kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów na każde ze stanowisk.
Prezes reprezentuje Trybunał na zewnątrz oraz wykonuje inne czynności określone w ustawie i regulaminie Trybunału. Wiceprezes zastępuje Prezesa w zakresie powierzonych mu obowiązków.
Zgromadzenie Ogólne tworzą wszyscy sędziowie TK. Do jego kompetencji należą wszelkie sprawy dotyczące organizacji, trybu działania oraz budżetu Trybunału.
Kompetencje TK
Podstawowa funkcja TK polega na orzekaniu o konstytucyjności i legalności aktów prawnych. TK orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją. TK orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. TK orzeka o zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. Stwierdza na wniosek Prezdyenta zgodność z Konstytucją ustawy przed jej podpisaniem oraz umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją.
Funkcją TK jest orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych. Skarga konstytucyjna spełniać musi dwa zasadnicze warunki: musi służyć obronie wyłącznie praw lub wolności ustanowionych w Konstytucji oraz gdy jest złożona przez podmiot, którego prawa lub wolności zostały naruszone. Konstytucja ustanawia szeroki zakres podmiotowy skargi konstytucyjnej. Skarga została ukształtowana jako prawo człowieka. Konstytucja określa szeroki zakres przedmiotowy skargi. Objęte nią zostały wszystkie prawa, wolności i obowiązki człowieka i obywatela uregulowane w ustawie zasadniczej. W świetle Konstytucji warunkiem posłużenia się skargą konstytucyjną jest naruszenie konkretnych konstytucyjnych praw, wolności i obowiązków danej jednostki. W skardze konstytucyjnej podnieść można wyłącznie zarzut, że ostateczne orzeczenie sądu lub organu administracji wydane zostało na podstawie ustawy lub aktu normatywnego niezgodnego z konstytucją.
TK orzeka w sprawach zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych.
TK rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa.
TK rozstrzyga o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu prezydenta w sytuacji, gdy Prezydent nie jest w stanie powiadomić marszałka Sejmu o przejściowej niemożności sprawowania swego urzędu.
Postępowanie przed TK
Konstytucja określa podmioty uprawnione do występowania z wnioskami do TK. Są to:
Prezydent
Marszałek Sejmu
Marszałek Senatu
Prezes Rady Ministrów
50 posłów
30 senatorów
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego
Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego
Prokurator Generalny
Prezes Najwyższej Izby Kontroli
Rzecznik Praw Obywatelskich
Powyższe podmioty są podmiotami bez żadnych ograniczeń. Wyróżnia się podmioty uprawnione szczegółowo. Są to:
organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego
ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych
Organem uprawnionym indywidualnie jest Krajowa Rada Sądownictwa.
Postępowanie przed TK jest rozumiane jako kontrola konstytucyjności prawa. Wszystkie wnioski i pytania prawne są rozpatrywane na rozprawie, która ma charakter kontradyktoryjny. TK w toku postępowania może przesłuchać biegłych, żądać od instytucji i organizacji okazania dokumentów oraz przeprowadza dowody potrzebne do wyczerpującego wyjaśnienia sprawy. Postępowanie przed TK jest jawne. Jawność może zostać ograniczona ze względu na bezpieczeństwo państwa lub tajemnicę państwową. W postępowaniu przed TK stosuje się też zasady: bezpośredniości, równości oraz prawdy materialnej.
TK może orzekać w trzech rodzajach składów orzekających:
w pełnym składzie w sprawach m.in. sporów kompetencyjnych, o stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP, zgodności z Konstytucją działalności partii politycznych, o stwierdzeniu zgodności ustawy z Konstytucją.
w składzie pięciu sędziów w sprawach m.in. zgodności ustaw albo ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją
w składzie trzech sędziów w sprawach m.in. zgodności innych aktów normatywnych z konstytucją
Orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.
T r y b u n a ł S t a n u
Organizacja Trybunału Stanu
Trybunał Stanu jest organem władzy sądowniczej, który orzeka o odpowiedzialności konstytucyjnej, a także wyjątkowo o odpowiedzialności za przestępstwa osób podlegających odpowiedzialności przed TS. Trybunał Stanu jest odrębny i niezależny od innych władz.
Skład Trybunału Stanu:
Przewodniczący, którym z urzędu jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego
2 zastępców przewodniczącego
16 członków
Zastępców oraz członków wybiera Sejm na pierwszym posiedzeniu nowej kadencji bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Wyboru dokonuje się na okres kadencji Sejmu. W skład TS wybrani mogą być tylko obywatele polscy posiadający pełnię praw obywatelskich, nie karani sądownie i nie zatrudnieni w organach administracji państwowej. Osoby wybrane w skład TS orzekają na zasadach niezawisłości sędziowskiej, umocnionej immunitetem sędziowskim.
Zakres odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu
Odpowiedzialność konstytucyjna przed TS jest zróżnicowana podmiotowo (w zależności od kategorii osób podlegającej odpowiedzialności) oraz przedmiotowo (ze względu na charakter czynu zabronionego, za który ponoszona jest odpowiedzialność).
Podmiotowo odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu ponoszą:
Prezydent (za czyn polegający na naruszeniu konstytucji i ustaw, jak i za przestępstwo pospolite)
Prezes i członkowie Rady Ministrów (za naruszenie Konstytucji i ustaw, za przestępstwo popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem)
Prezes NBP, Prezes NIK i członków Krajowej Rady radiofonii i Telewizji (za naruszenie Konstytucji i ustaw)
Posłowie i senatorowie (wyłącznie za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z ociąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego albo nabywaniem tego majątku)
Zakres przedmiotowej odpowiedzialności konstytucyjnej
czyny nie stanowiące przestępstwa
popełnione przez osoby w zakresie swojego urzędowania albo w związku z zajmowanym stanowiskiem
czyny mające charakter zawiniony
czyny naruszające Konstytucję lub ustawę
Postępowanie przed Trybunałem Stanu
Postępowanie w sprawie odpowiedzialności konstytucyjnej obejmuje trzy fazy:
a). Postępowanie przygotowawcze (wstępne), które odbywa się w Sejmie
b). Postępowanie przed Trybunałem Stanu, mające charakter dwuinstancyjny
c). Postępowanie wykonawcze
Postępowanie przygotowawcze obejmuje:
złożenie wniosku wstępnego do Marszałka Sejmu
skierowanie tego wniosku przez Marszałka Sejmu do Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej
śledztwo przed KOK
podjęcie przez Komisję uchwały zawierającej wniosek bądź o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej, bądź o umorzenie postępowania
podjęcie przez Sejm uchwały o postawieniu w stan oskarżenia
Postępowanie przed TS ma charakter dwuinstancyjny i obejmuje okres od wpłynięcia do Trybunału uchwały o pociągnięciu do odpowiedzialności aż do wydania prawomocnego orzeczenia. W pierwszej instancji Trybunał orzeka w składzie: przewodniczący i 4 sędziów, a w postępowaniu odwoławczym: przewodniczący i 6 sędziów, z wyłączeniem sędziów orzekających w pierwszej instancji. Orzeczenie zapadłe w postępowaniu odwoławczym jest prawomocne. Ustawa nie przewiduje instytucji kasacji.
Postępowanie wykonawcze w stosunku do wyroków TS należy do Sądu Wojewódzkiego w Warszawie i odbywa się na zasadach przewidzianych w sprawach karnych.
8. S ą d y w R P .
Struktura sądownictwa w Polsce
Wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawują:
Sąd Najwyższy
Sądy powszechne (rejonowe, okręgowe, apelacyjne)
Sądy administracyjne
Sądy wojskowe (wojskowe sądy garnizonowe, wojskowe sądy okręgowe)
Sąd Najwyższy
Kompetencje:
kasacje i inne środki odwoławcze od orzeczeń sądów powszechnych i wojskowych
uchwały rozstrzygające zagadnienia prawne
rozpatrywanie procesów wyborczych, stwierdzanie ważności wyborów i referendów.
Organizacja:
SN składa się z czterech Izb: Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Cywilną, Karną i Wojskową. W skład Sądu Najwyższego wchodzą: Pierwszy Prezes SN, prezesi oraz sędziowie. Sędzią Sądu Najwyższego może zostać osoba, która ma co najmniej dziesięcioletni staż pracy na stanowisku sędziego lub prokuratora, albo wykonywania w Polsce zawodu adwokata, radcy prawnego lub notariusza, a także zostanie powołana przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej rady Sądownictwa. Pierwszego Prezesa SN powołuje Prezydent RP na kadencję 6 lat spośród kandydatów wskazanych przez Zgromadzenia Ogólne SN spośród sędziów SN w stanie czynnym. Uchwały wydane przez Sąd Najwyższy nie są źródłami prawa. Uchwały pełnego składu, połączonych izb lub pojedynczej izby mają moc zasad prawnych.
Sądy powszechne
Sądy powszechne są to te organy władzy sądowniczej, którym przede wszystkim powierzone jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Wszystkie sądy powszechne podzielone są na wydziały, w których rozpatrywane i rozstrzygane są sprawy z zakresu poszczególnych dziedzin prawa należących do właściwości sądów.
Sąd Rejonowy - prezesa powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów Sądu Rejonowego lub Okręgowego na kadencję 4 lat. Sędzią SR może zostać osoba, która posiada obywatelstwo polskie i ma pełnię praw obywatelskich, ukończyła wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskała tytuł magistra oraz ukończyła 29 lat.
Sąd Okręgowy - prezesa powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów Sądu Okręgowego lub Apelacyjnego na okres 6 lat. Sędzią SO może zostać osoba, która przepracowała 4 lata na stanowisku sędziego SR lub prokuratora, wykonywała zawód radcy prawnego, adwokata, notariusza przez 6 lat, pracowała w charakterze doktora habilitowanego lub profesora nauk prawnych.
Sąd Apelacyjny - prezesa powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów Sądu Apelacyjnego na 6 lat. Sędzią S.A. może zostać osoba, która wykonywała zawód radcy prawnego, notariusza, adwokata przez 8 lat, pracowała 6 lat (przynajmniej 3 lata w SO) na stanowisku sędziego lub prokuratora oraz jest doktorem habilitowanym lub profesorem nauk prawnych.
Naczelny Sąd Administracyjny
NSA oraz inne sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej. NSA spełnia funkcję sądowej kontroli legalności decyzji administracyjnych. Istota tej kontroli polega na tym, że sprawy sporne między obywatelem a organem administracji, który podjął decyzję odmawiającą obywatelowi pewnego uprawnienia lub nakładającą na niego określony obowiązek prawny, rozstrzyga organ usytuowany organizacyjnie poza aparatem administracji, wyposażony w niezawisłość orzekania i niezbędną obiektywność w rozpoznawaniu sprawy i podjęcia orzeczenia zgodnego z nakazem praworządności.
Siedziba NSA jest w Warszawie. Jest to organ jednoinstancyjny. W jego skład wchodzą: Prezes, wiceprezesi, prezesi ośrodków zamiejscowych oraz sędziowie. Prezesa NSA powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Sądy wojskowe
Sądy wojskowe sprawują wymiar sprawiedliwości w Siłach Zbrojnych w sprawach karnych. Organizacyjnie sądy wojskowe wchodzą w skład Sił Zbrojnych. Na czele sądu wojskowego stoi szef sądu. Zgodnie z zasadą instancyjności, sądy wojskowe pierwszej instancji to sądy garnizonowe, a drugiej - sądy okręgu wojskowego. Nadzór nad sądami wojskowymi sprawuje Minister Obrony Narodowej.
Zasady funkcjonowania sądów
Zasady ustrojowe:
Zasada niezawisłości sądu - polega na niezależności sądów, oznacza odrębność przedmiotu wykonywanej przez nie działalności oraz samodzielność struktur sądownictwa.
Zasada instancyjności - jest niezbędną regułą wszystkich typów postępowań mających prowadzić do wydania orzeczeń w demokratycznym państwie prawnym. Spełnia rolę gwarancyjną, umożliwiając naprawienie błędów, pomyłek i wszelkich uchybień dokonywanych w sądach pierwszej instancji. Zapewnia apelacje od orzeczeń sądów pierwszej instancji.
Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości - rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw w sądach odbywa się z udziałem ławników.
Zasada jednolitości sądów - wszystkie wyroki wydawane są w imieniu Rzeczypospolitej polskiej. Na obszarze całego państwa struktura sądów jest jednolita. Nie istnieją żadne regiony lub dzielnice, które miałyby odrębny dla siebie system sądów. Sądy rozpatrują sprawy na podstawie prawa i w trybie przez prawo przewidzianym, którego przepisy są jednakowe i jednolite dla całego państwa.
Zasady o charakterze praw człowieka:
Prawo do sądu - oznacza, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
Zasada jawności - proces jest jawny wobec wszystkich, niezależnie od stosunku osób do sprawy. Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny oraz ochronę życia prywatnego stron lub ważny interes prywatny, przy czym ogłoszenie wyroku ma zawsze charakter publiczny.
Zasada nullum, crimen nulla poena sine lege - oznacza, że odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, który dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
Zasada prawa do obrony - tzn., że każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo d obrony we wszystkich stadiach postępowania.
Zasada domniemania niewinności - oznacza, - że każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
9. O r g a n y o c h r o n y p r a w a i k o n t r o l i p a ń s t w o w e j .
Najwyższa Izba Kontroli
Organizacja:
Najwyższą Izbą Kontroli kieruje Prezes, którego powołuje i odwołuje Sejm bezwzględną większością głosów za zgodą Senatu. Powołanie lub odwołanie Prezesa NIK następuje na wniosek Marszałka Sejmu lub grupy 35 posłów. Prezes odpowiada przed Sejmem za sprawowanie swojego urzędu oraz za podległych mu pracowników, również bierze udział w posiedzeniach Sejmu oraz może uczestniczyć w posiedzeniach Rady Ministrów. Kadencja Prezesa NIK trwa 6 lat. Wiceprezesów NIK powołuje w liczbie od 2 do 4 Prezydium Sejmu na wniosek Prezesa NIK. Prezes jest przewodniczącym Kolegium Najwyższej izby Kontroli, w którego skład wchodzą ponadto wiceprezesi, dyrektor generalny i 14 członków.
Kompetencje NIK:
Najwyższa Izba Kontroli kontroluje działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. NIK może kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności.
NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej, który podlega Sejmowi. Przedstawia Sejmowi coroczne sprawozdanie ze swojej działalności.
Rzecznik Praw Obywatelskich
Rzecznik Praw Obywatelskich pojawił się w Polsce w 1987r. jako instytucja zupełnie nowa. Urząd ten może sprawować obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą i doświadczeniem życiowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną. Jego rola polega jedynie na sygnalizowaniu pewnych problemów, opiniowaniu i nakłanianiu organów administracji do podejmowania odpowiednich działań. Powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu. Kandydatów na urząd RPO może zgłaszać marszałek Sejmu oraz grupa co najmniej 35 posłów. Rzecznik jest wybierany bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Następnie uchwała trafia do Senatu, który ma miesiąc na odwołanie się od wyboru. Milczenie w tej sytuacji oznacza akceptację wyboru Rzecznika. Rzecznik nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu. Nie może zajmować innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych. Jego kadencja trwa 5 lat.
Kompetencje:
Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji. Jego zadaniem jest ochrona praw podstawowych oraz ochrona uprawnień, jakie gwarantuje Konstytucja i inne źródła prawne.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
KRRiT stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji.
Organizacja:
Członkowie Krajowej rady Radiofonii i Telewizji są powoływani przez Sejm, Senat i Prezydenta RP. W skład rady wchodzi 9 członków: 4 powoływanych przez Sejm, 2 przez Senat i 3 przez Prezydenta, spośród osób wyróżniających się wiedzą i doświadczeniem w zakresie środków masowego przekazu. Kadencja członków wynosi 6 lat, ale co 2 lata 1/3 składu jest odnawiana. Członek KRRiT nie może należeć do żadnej partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością pełnionej funkcji.
Kompetencje:
projektowanie w porozumieniu z Prezesem Rady Ministrów, kierunków polityki państwa w dziedzinie radiofonii i telewizji,
określanie, w granicach upoważnień ustawowych, warunków prowadzenia działalności przez nadawców,
podejmowanie, w zakresie przewidzianym ustawą, rozstrzygnięć w sprawach koncesji na rozpowszechnianie i rozprowadzanie programów,
sprawowanie kontroli działalności nadawców
określanie opłat abonamentowych, opłat za udzielanie koncesji oraz wpis do rejestru
organizowanie badań treści i odbioru programów radiowych i telewizyjnych.