Małgorzata Brzozowska

Wykład

System słowotwórczy polszczyzny po 1989.

Po 1989 roku - zmiany gospodarcze i polityczne, rozwój bankowości i kapitał zagraniczny

- nowe terminy i serie terminologiczne

jeśli nawet pierwsze ogniwo zapożyczeniem - szybka „obudowa słowotwórcza” (Jadacka)

- likwidacja cenzury lawinowy przyrost formacji ekspresywnych, nacechowanych pozytywnie, ujemnie, żartobliwie, ironicznie, pogardliwie itp. , godzących w autorytety, wysokich urzędników, partie polityczne

- wpływ cywilizacji, kultury zachodnioeurop. i amerykańskiej, szczególnie w zakresie komputeryzacji

Rzeczowniki

aż 75%, w tym:

zwykłe („proste”) derywaty 64, 88% (1945-64: 84, 86%)

złożenia 34, 36% (1945-64: 12, 33%)

derywaty od wyrażeń syntaktycznych 0, 75% (1945-64: 2, 81%)

- względny wzrost liczby złożeń kosztem derywatów prostych oraz derywatów od wyrażeń syntaktycznych

Derywaty proste

sufiksacja 86, 26% (1945-64: 93, 5%)

derywacja ujemna 5% (1945-64: 0, 3%)

prefiksacja 3, 83% (1945-64: 3, 1%)

der. paradygmatyczna 3, 58% (1945-64: 2, 88%)

der. prefiksalno-sufiksalna 1, 33% (1945-64: 0, 2%)

ogólny rozwój słowotwórstwa niesufiksalnego kosztem sufiksalnego

najbardziej produktywne sufiksy:

powyżej 6%

-anie: dekomunizowanie, dowartościowanie, zaćpanie, zdekomunizowanie, eutanazowanie, sponsorowanie, komputeryzowanie, przefajnowanie

-(owi)ec: BOR-owiec, kapeenowiec, SM-owiec, aidsowiec, denaturowiec, kanaposwiec, godnościowiec, marketingowiec, wyposażeniowiec, deskorolkowiec, tirowiec, benzynowiec

produktywność diagnostyczna: białokołnierzykowiec, drugoobiegowiec, grubokreskowiec, wolnorynkowiec //brak: kołnierzykowiec, obieg owiec, kreskowiec, rynkowiec

-ość: kontrolowalność, medialność, potrącalność, ściągalność, polonocenryczność, manipulacyjność, emigracyjność, represyjność, totalitarność, szujowatość, beztrunkowość, godnościowość, handlowość, ubeckość, żołnierskość, medialność

-ka: zdrapka, przytulanka, dealerka, euroceptyczka, fanka, pracoholiczka, rozliczanka, kurońska, laborka, autorytetka, komuszka, twardzielka

4-6%

-(i/y)zacja: dekomunizacja, globalizacja, relaksacja, falandyzacja, labudyzacja, bolszewizacja, macdonaldyzacja, rumunizacja, sowietyzacja, pluralizacja

-ista: amfetaminista, fundamentalista, golfista, surfista

-izm: wizualizm,, glempizm, kuronizm, lepperyzm, michnicyzm, wałęsizm, burdellizm (polityczny) `sprzedajność), kameleonizm

też obce:

-ator, -er: dekomunizator, integrator, legalizator, surfer, szpaner, tester

-(j)ada: osiedlada, chaplinada, lepperiada, parafiada

-ant: azylant, serwisant

-ing: raping, sponsoring, monitoring

-acz: obalacz, objaśniacz, podawacz, chlapacz, przytakiwacz, rozweselacz, nabłyszczacz, utwardzacz, uzdatniacz

też: -arz: alimenciarz, dresiarz, stosiarz, kordoniarz, zadymiarz

-(ów)ka: citówka, re nówka, budżetówka, igłówka, kablówka, wieńcówka, kranówka, kolarzówka, Krajówka, zbrojeniówka, tirówka

-nik: boazernik, kablownik, odpromiennik, łagiernik, kapownik

struktury niesufiksalne:

derywaty ujemne:

dyskoman, euro krat, gastroenterolog, mammograf, iwaszkiewiczolog, mozartolog, europolog, kobieto log, palantolog

uniwerbizacje:

ekonomik, symultan, wokal

pominięty el. niefleksyjny:

miniówa, kumpela seta, klasówa

też:

amfa, dement

struktury prefiksalne:

sub: substandard

anty: antylustrator, antyradar, antybolszewizm

post: postkomuna, postpeerel, postprodukcja

re: redystrybutor, readmisja

sub: subagent, subkultura

de, re: monopolizować - demonopolizować - demonopolizacja;

najaktywniejsze: nad i pod: nadwartość, nadinterpretacja, nadreprezentacja, podstolik, podkatalog, podkategoria, podorgan

derywacja paradygmatyczna:

odczasownikowe: dopał, obściska, włam, oszołom, podgląd

odnazwiskowe: Krzaklewscy, Leppery, Pawlaki, Rydzyki, Kuronie, Michniki

specjaliści: tylko: bioetyk, biomechanik, biotyk

też: małolata, rzecznica (rządu), waluciara

nazwy odzieży, obuwia, przedmioty codziennego użytku: lewisy, wranglery, martensy (o butach), scholie (o butach), swatche (o zegarkach)

prefiksalno-sufiksalne:

antysamochodzizm, antyseksualistsa, desolidaryzacja, protraktatowiec, antyaborcjonista, dekaczoryzacja

derywaty od wyrażeń syntaktycznych:

bezadresowiec, bezkartkowiec, bezmózgowiec, beztelefonowiec,

bezrządzie, bezzupie, przygranicze

bezdźwięk, międzyzmiana, międzylądowanie

złożenia

euro: euroczek, euroobligacje, europrodukcja, eurowaluta

eko: ekofundusz, ekoprodukcja, ekorozwój, ekoturystyka

narko: narkobiznes, narkomania, narkodemokracja

porno: pornobiznes, pornogwiazda, pornosklep, pornokaseta

seks: seks- czasopismo, seks- edukacja, seks-oferta, seks-wydawnictwo

tele: Tele-agresja, Tele-kibic, Tele-głosowanie, Tele-konkurs, tele-maniak, Tele-serial, Tele-zakupy

-gate: FOZZ-gate, schnaps-gate, wódka-gate

złożeniowce (wg Markowskiego niezgodne z normą):

z niem. Inwest-Bank (Bank Inwestycyjny), Kredyt-Bank (Bank Kredytowy)

z ros. speckomisja, spec oddział, specsędzia, spec służby

też:

auto-, sam-

-biorca, -fobia, --mania, -terapia, -znawca

łapówkobiorca, organobiorca,

łapówkodawca, noblodawca,

sowietofobia, wałęsofobia

aluzjomania, konkursomania, Gołotomania, Stalinomania

dializoterapia, genoterapia, laseroterapia, światło terapia

mitoznawca, przekładoznawca

samodekomunizacja, samoopodatkowanie, samoweryfikacja

autobank, autosalon

quasi-złożenia:

podatkologia, strajkologia, hockoklockologia

złożenia współrzędne:

młynkomikser, nartorolka, pielucho majtki, barmanokelner

prefiksoidalne:

auto- `samo': autocenzor, autokontrola, autokorekta, autopromocja

foto- `związany ze światłem': fotodermatoza, fotostarzenie, fototerapia

krypto-: krypto komuna, krypto lewica, kryptoreklama

makro-: makrokontrola, makroproces, makrowspólnota, makrokosmos

mega-: megagwiazda, megaimpreza, megakoncert, megamarket

mikro-: mikrofundusz, mikrokomputer, mikrospołeczność, mikrouraz

mini-: miniankieta, minimarket, miniserial, miniszorty, miniwystawa

multi-: multikino, multisystem, multimedia

pseudo-: pseudoeksperyment, pseudokibic, pseudonowość, pseudoreforma, pseudotalent

super-: superbroń, superkrytycyzm, superpotęga, supertalent, superwyczyn

interfiksalno-sufiksalne:

nowofalowiec, zielonoświątkowiec

durnostojka, chrystianożerca, sowietożerca, piwożłopstwo

interfiksalno-paradygmatyczne:

dietomierz, kawożłob, metro lub, wiatrołap

najmigęba `rzecznik prasowy', gadument `parlament', grubokreskowiec, wolnorynkowiec,

eurokacyk, eurozłodziej,

socabsurd, sockapitalizm, socpaństwo,

ekobiznes, ekodebilizm, ekogłupol, ekomaniak

neobolszewik, neokomuna,

postępobójca, sowietofobia, epitetologia, podatk0logia, podatkotwórca, podatkożerca, klerożerstwo

wzór leksykalny: jasnogród, naukoholizm, staromowa

Słowotwórstwo przymiotnika.

przymiotniki - 19% derywatów (1945-64: 23,7%)

w tym:

derywaty proste 62,28% (63,8%)

der. od wyrażeń syntakt. 7, 33% (12,06%)

złożenia 30, 39% (24,13%)

Derywaty proste

formacje sufiksalne 83,89% (89,2%)

formacje prefiksalne 9% (0,8%)

formacje prefiksalno-sufiksalne 6,92% (1,2%)

formacje paradygmatyczne 0,69% (8,8%)

struktury sufiksalne

najczęstsze sufiksy:

-owy 38,17%

z nazwami nowych procesów, zjawisk, działań: akcyzowy, dumpingowy konsultingowy, laserowy,

z nazwami kosmetyków: cer amidowy, kolagenowy, liposomowy

z nazwami tkanin: dżinsowy stylonowy, lycrowy, streczowy, wiskozowy

-(ow)ski 18,67%

wyrazy zapożyczone: biznesmeński, maklerski, gejowski

derywaty proste: etosiarski, decydencki, oszołomski, szpanerski, zadymiarski

skrótowce: bebewuerski, eselowski, peeselowski

-cki przy temacie słow. zakończonym na -k, -t (-ak, -ant, -ent): bajerancki, bezpieczniacki, producencki

-ny (-iczny/-yczny, -istyczny/-ystyczny) 16,18%

od formacji na -cja, -ia: aborcyjny, prywatyzacyjny

od formacji na -izm, -yzm: eurocentryczny, postkomunistyczny

-alny 8,3%

podstawy czasownikowe: definiowalny, nabywalny, zaliczalny, zdzieralny

podstawy rzeczownikowe: endekoidalny, medialny, multiregionalny

-owaty `przypominający coś' 8,3%

kamizelkowaty, jełopowaty, pechowaty

formacje prefiksalne, prefiksalno-sufiksalne i paradygmatyczne:

nie-: niedemokratyczny (system), nieinwazyjny (zabieg), niereprezentatywna (próba)

arcy-: arcypolityczny

do-: odremontowany

pre-: prodemokratyczny

post-: postlubelski, postwojenny

pref.-sufiksalna:

anty-: antyeuropejski, antyprezydencki, antygejowski

pro-: pronatowski, prorodzinny, proeuropejski

post-: postsolidarnościowy, postubecki

trans-: transgeniczny

paradygmatyczna:

podatniczy, pomysłodawczy

Derywaty od wyrażeń syntaktycznych:

przyimki: bez, do, między, około, po, pod, ponad, poza, przed, wewnątrz

i sufiksy: -owy, -ski, -ny

bezołowiowa (benzyna), okołobudżetowa (debata), okołokonkordatowa (ustawa), ponarkotyczny (stan), pozaparlamentarny (zespół), zewnątrzpolityczne (uwarunkowanie)

przedpieronkowy

Złożenia

dominują dwa modele: Ad+S i N+S

nisko-: niskocholesterolowy, niskoopłacalny, niskowydajny

ogólno-: ogólno cywilizacyjny, ogólnoekonomiczny, ogólnoinformacyjny

pełno-: pełno programowy, pełnowymiarowy

pół-: półparlamentarny, półprofesjonalny

wielo-: wielomandatowy, wielosektorowy, wielozawodowy

wysoko-: wysokoaktywny, wysokonakładowy, wysokozaawansowany

model trzeci, S+V

-chłonny: metalochłonny, intelektochłonny

-dajny: dolarodajny, szczęściodajny

-rodny: konfliktorodny, miażdżycorodny

-twórczy: fantazjotwórczy, stresotwórczy

Słowotwórstwo czasowników po 1989r.

Całe nowe słownictwo polskie to 2468 słów, w czym czasowniki to 155 słów, czyli 6,28%. Potwierdzają to badania prof. Smółkowej. Świadczy to o nominalizacji słownictwa, odbywającej się kosztem kategorii werbalnych

Czasowniki to przede wszystkim:

derywaty prefiksalne 43,5%

paradygmatyczne 36,35%

prefiksalno-paradygmatyczne 10,39%

sufiksalne 9,74%

Prefiksalne

do- `doprowadzenie do osiągnięcia pożądanego miejsca na skali natężenia cechy': dointerpretować, dotrenować, docieplić

`podjąć ponownie akcję': dofinansować, doinformować,

`dodać coś brakującego': dospawać, doszczepić, dowartościować

`doprowadzić do wyczerpania zakresu': dojeżdżać, dooglądać

`dopasować coś': dogadywać coś

na-: natrzepać

od-: odczernić,, odkomunizować, odpyskować

o-: okablować, okonturować, oprogramować

po-: `trwanie przez pewien czas czynności nazwanej podstawą': poczarować, podebatować, powalczyć

`objęcie czynnością kolejno wielu obiektów': poanalizować, poselekcjonować, pouzdrawiać

`doprowadzenie czynności do skutku przez wyczerpanie jej zakresu': pobałaganić, podziałać, pomanipulować

poluzować

pod-: podkablować

prze-:

`wykraczanie rezultatu akcji poza normę': przeerotyzować, przeżyźnić, przeinterpretować

`ponowne wykonanie akcji, ale z innym rezultatem': przerejestrować, przedatować, przestemplować, przedefiniować

`pokonanie dystansu czasowego': przegarażować, przewaletować

`zmiana miejsca w przestrzeni abstrakcyjnej': przeteleksować

`zmiana postaci lub miejsca czegoś za pomocą danej czynności': przekłamać

`sekwencyjne ogarnianie akcją kolejno wielu obiektów': przereformować

`zmiana miejsca w przestrzeni fizycznej': przepielgrzymować

Roz-: rozhermetyzować,, rozkodować, rozrysować

w-: wmanewrować

wy-:

`usunięcie kogoś/czegoś skądś': wyklinować, wyrotować, wypierniczyć

`uzyskanie czegoś dzięki czynności nazwanej podstawą': wypolitykować, wystrajkować

`wytworzenie czegoś dzięki czynności nazywanej podstawą': wyartykułować, wyemitować, wyczarterować

`osiągnięcie celu ze skutkiem pozytywnym dla podmiotu': wyluzować się

, ,

s-: sformatować, skonfigurować

z-: zdestruować, zdehumanizować, zmanipulować, zrelaksować się

za- `wskazywanie na całkowite i trwałe zapełnienie lub pokrycie, nasycenie tym, co nazywa podstawa' : zazbroić, zapromieniować, zababić

`wskazywanie na jednorazowość lub chwilowość czynności i utrwalenie się na jakiś czas jej skutków': zabalować, zafunkcjonować, zaćpać

`wskazywanie na osiągnięcie celu czynności lub zakończenie procesu z jednoczesnym utrwaleniem jej skutków': zaetykietować, zaindoktrynować, zaewidencjonować

`wskazywanie na doprowadzenie czynności do fazy przekraczającej normę': zaćpać się, zaflejtuszyć

zaczarterować, zatelepać,obce formanty:

de-: dekomunizować, denacjonalizować

Re-: redefiniować, refinansować, reprywatyzować

paradygmatyczne:

prefiksalno-paradygmatyczne

u- `uczynić jakimś': utuszować, urynkowić, urządowić, uzawodowić, popularnić, urentownić

`uczynić kogoś/co kim/czym' uprofesorzyć się

`nadać cechy takie, jakie ma podstawa': ustrukturować, uciemnogrodzić

`wyposażyć kogo w co': umandatowić, utrolejbusić

`ubrać kogo w co': ugarniturować, uturbanić

`doprowadzić się do maksymalnego nasycenia skutkami czynności nazwanej podstawą': uharować się

`sens wytwórczo-partytywny': uhodować

prze-branżowń-ić

do-ciepl-ać

`usunięcie kogoś/czegoś': odschamić, odpluskwić, odświęcić, od-głup-ić,

`anulowanie zastanego stanu rzeczy przez usunięcie cechy przysługującej obiektowi': odbanalizować, odczernić, odpartyjnić

`anulowanie rezultatu akcji oznaczonej czasownikiem antonimicznym': odfałszować, odkodować, odpolityzować, odteoretyzować, od-państw-owić

anty-konkordat-yzować

`stać się takim; sprawić, żeby ktoś...; stać się takim jak ...; sprawić, żeby ktoś ...' sklasycznieć, zlirycznieć, zimperializować; zarabieć, zdewocieć; zislamizować, zesnobować, zagenturować

sufiksalne

biznes-ować, formatować, monitorować, sponsorować, szpanować

konfigur-ować, kliknąć

komusz-yć, korwin-ić, kuroni-ować

`być tym, co nazywa podstawa': cwaniakować, szwagrowa, Dzięciołowa

`robić coś lub przy użyciu tego, co nazywa podstawa': autostopować, kafelkować, metkować, kapsułować

`robić to, na co wskazuje podstawa':

wytwarzać: bublować, pomnikować

brać udział w czymś, co nazywa podstawa: festiwalować, imprezować

robić to: diagnozować, lobbować

-izować, -yzować: `czynić takim, jakim nazywa co podstawa' komunal-izować, prywat-yzować

komputer-yzować, wallenrod-yzować

-eć: `stawać się tym, co nazywa podstawa' bolszewieć, psieć

`stawać się takim, jak nazywa podstawa': porządnieć, prymitywnieć, topornieć

-ić, -yć `zachowywać się jak ten/to, co nazywa podstawa' mendzić, witkaczyć

`robić to': kalamburzyć, śmirzyć

prefiksacja „obsługuje” słowotwórstwo odczasownikowe, paradygmatyczna - odrzeczownikowe, prefiksalno-sufiksalna i sufiksalna - odprzymiotnikowe

bodźcem do powstania nowego czasownika może być istnienie w języku nazw genetycznie zapożyczonych, zwłaszcza na -acja/cja

czasownik zapełnia wtedy lukę w systemie

liczne czasowniki są krótszymi środkami do wyrażania znanych treści; są to uniwerbizmy

często adaptowane zapożyczenia: np. skatować `jeździć na deskorolce'

niektóre powstają na zasadzie analogii np. wgapiać się `wpatrywać się'

Szanowni Państwo,

na egzamin nie obowiązuje Was znajomość wielkości procentowych, ale relacji między nimi typu: najczęstsze, najrzadsze, dominujące oraz przykłady, a także umiejętność wskazania najczęstszych formantów

18

---