Badania opisowe i wyjaśniające
Pytania badawcze dotyczące własności zjawisk społecznych (a) oraz pytania dotyczące zależności między zjawiskami społecznymi (b).
Pytania badawcze mogą dotyczyć
własności przedmiotów, zmierzać do odpowiedzi stwierdzających, czy zaszły pewne zjawiska lub też jakie było natężenie pewnych cech o charakterze ilościowym, jak liczne były przedmioty pewnej kategorii czy zdarzenia cechujące się pewną własnością (pytania o wartości zmiennych charakteryzujących zjawiska i przedmioty, które znalazły się w polu naszego zainteresowania.
relacji między zmiennymi. Czy między badanymi aspektami/zjawiskami zachodzą związki statystyczne, bądź przyczynowe. Odkrywanie relacji tworzących stosunki społeczne.
Badania opisowe - opis i klasyfikacja zjawisk społecznych (wraz z ustaleniem częstości ich występowania). Przykładowe pytanie badawcze: jaki jest poziom zadowolenia z pracy robotników pracujących przy taśmie?
Badania wyjaśniające - pozwalają ustalić zależności pomiędzy dwoma zjawiskami. Przykładowe pytanie badawcze: Jak wysokość płacy robotniczej wpływa na efektywność pracy?
Wszystkie metody eksperymentalne i quasi eksperymentalne służą badaniom wyjaśniającym (przykład badań nad zależnością pomiędzy pozytywnymi oczekiwaniami nauczycieli a wynikami w nauce).
Etapy procesu badawczego
przygotowanie teoretyczne: pojęciowa strukturalizacja przedmiotu badania i sformułowanie pytań badawczych,
plan badań i wybór narzędzi: ustalenie porządku czynności badawczych dobór narzędzi i technik (operacjonalizacja), zasady doboru próby, kwestionariusz, skale itd.
Realizacja,
opracowanie (analiza danych, próba odpowiedzi na pytania badawcze)
wnioski teoretyczne. Ustalenie zakresu ważności twierdzeń wynikających z badań, ich generalizacja i konfrontacja z istniejącą teorią.
Faza wstępna obejmująca formułowanie problemu i projektowanie badania
formułowanie problemu badawczego
Problem badawczy - bodziec intelektualny wywołujący reakcję w postaci badań naukowych
Przedmiot zainteresowań nie jest tożsamy z problemem, na który szukamy odpowiedzi w związku z tym przedmiotem.
Problemem badawczym jest więc nie „małe miasteczko”, lecz np. pytanie: „Jak wygląda struktura społeczna małego miasta w Polsce?”, „Jak wygląda funkcjonowanie mechanizmów przymusu społecznego w społeczności małomiasteczkowej?” oraz nie „stereotyp”, lecz „Czy stereotypy rzeczywiście odgrywają dominującą rolę w procesach społecznego postrzegania?” nie „Kultura masowa w Polsce”, lecz „Jaka jest i jak funkcjonuje kultura masowa w Polsce?”
Wybór jednostek analizy - określenie, jakie są podstawowe elementy badanego zjawiska. Wybór ten warunkuje wybór planu badawczego, metod zbierania danych oraz metod analizy danych. Koncentracja na jednostkach, czy grupach? Instytucjach, czy społeczeństwach?
Jednostki społeczne, które mogą stać się przedmiotem badania:
jednostki ludzkie traktowane jako istoty społeczne,
określone produkty działań ludzkich - materialne i niematerialne (np. idee, wartości, normy).
zbiorowości lub grupy społeczne - poczynając od małych i chwilowych ugrupowań, a kończąc na dużych zorganizowanych, ze społeczeństwami włącznie.
Strukturalizacja pojęciowa (konceptualizacja)
Pojęcia - opisana za pomocą określonego słowa treść wyobrażenia.
Pojęcia w badaniach:
- powinna istnieć trwała zgoda, co do treści wyobrażeń ukrytych za pojęciem (przykład grupy społecznej),
- muszą być precyzyjnie zdefiniowane,
- muszą posiadać ekwiwalent empiryczny.
Uwagi praktyczne:
w przypadku pojęć centralnych dla danego badania należy najpierw zastanowić się, czy co do ich znaczenie panuje zgodność poglądów na tyle, aby można było zrezygnować z formułowania definicji explicite,
rozważyć potoczne rozumienie danego pojęcia oraz aspekt, w jakim chcemy badać jego desygnaty
definicja nie może być błędnym kołem, tzn. człon definiujący nie może zawierać w sobie pojęcia definiowanego.
jeśli to możliwe, nie powinna być formułowana w formie przeczenia,
znaczenie pojęć użytych w definiens powinno być możliwie precyzyjne i jednoznaczne.
Formułowanie hipotez
Hipotezy badawcze - Zdanie stwierdzające spodziewaną relację między jakimiś zjawiskami (zmiennymi).
Zmienna to właściwość empiryczna mająca dwie lub więcej wartości. Jeżeli badana przez nas właściwość może przybierać różne wartości, to możemy ją potraktować jako zmienną. Np. klasa społeczna zmienną, której można przypisać pięć wartości (wyższa, niższa itd.)
Domniemany czynnik warunkujący - zmienna niezależna, zjawisko zmieniające się pod jej wpływem - zmienna zależna.
- hipotezy muszą być sprawdzalne empirycznie,
- nie mogą dotyczyć zależności będącej związkiem niepowtarzalnym i przypadkowym, musi mieć charakter prawidłowości (niekoniecznie bezwarunkowej),
- hipoteza może wymieniać warunki konieczne (ustalenie ich wpływu może być celem badania),
- hipoteza winna mieć moc wyjaśniającą - winna być pomocna przy wyjaśnianiu, obserwowalnych zjawisk. Moc wyjaśniająca hipotezy wzrasta, jeżeli postulowana w niej zależność da się ponadto uzasadnić teoretycznie jako konieczna.
c) Operacjonalizacja pojęć i hipotez
Definicja operacyjna - wyspecyfikowanie takich operacji badawczych, które pozwolą stwierdzić występowanie zjawiska, bądź zależności ujętych w definicji/hipotezie.
Właściwości, czy zdarzenia empiryczne reprezentowane przez pojęcie często nie mogą być bezpośrednio obserwowalne, np. „władza”, „satysfakcja z pracy”. Należy wprowadzić empiryczne przejawy pojęcia.
Konieczność sprecyzowania operacji badawczych pozwalających stwierdzić, czy zjawisko określone przez pojęcie występuje czy nie (względnie, jaką wielkość przybiera w danym przypadku cecha reprezentująca określony wymiar). Dzięki operacjonalizacji dokładnie wskazujemy, co należy mierzyć, kiedy i jak.
Przykład operacjonalizacji pojęcia w badaniu zadowolenia z pracy:
Definicja: względne usatsfakcjonowanie pracownika z rodzaju czynności zawodowych i z warunków, w jakich je wykonuje
Operacjonalizacja: „duże zadowolenie” z pracy ma miejsce, gdy pracownik na pytanie, czy z pracy w danym zakładzie jest : „bardzo zadowolony, umiarkowanie zadowolony, niezadowolony” odpowie „jestem bardzo zadowolony i/lub oświadczy, że żadnych innych czynności zawodowych nie wykonywałby chętniej niż te, które wykonuje obecnie i/lub warunki swojej pracy w odpowiedzi na odpowiednie pytanie określi jako „bardzo dobre”.
Przykład operacjonalizacji hipotezy w badaniu zależności pomiędzy ilością samobójstw a wyznaniem:
Hipoteza: Odsetek samobójstw zależy od stopnia indywidualizmu. Im większy stopień indywidualizmu, tym większy odsetek samobójstw.
Operacjonalizacja hipotezy: Protestantyzm jest religią promującą indywidualizm. Stąd przypuszczenie, że w kraju, gdzie religią dominującą jest protestantyzm, będzie więcej samobójstw.
Weryfikacja hipotezy: wybór dwóch krajów, - w jednym z nich religią dominującą jest protestantyzm, w drugiej katolicyzm.
Zmienna zależna (czyli to, co chcemy wyjaśnić): liczba samobójstw
Zmienna niezależna (czyli to, co wyjaśnia natężenie/charakter zjawiska badanego): wyznanie
Źródło: Mayntz R.; Holm, K.; Huebner, P. (1985): Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, PWN, Warszawa
Nowak, S. (1970): Sformułowanie problematyki badań, w: Metodologia badań socjologicznych, PWN, W-wa